Նախկին արտգործնախարար Վահան Փափազյանը' Շուշիի ազատագրման, ԼՂ հարցի, հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին

- Պարոն Փափազյան, 14 տարի առաջ այս օրերին հայկական ուժերն ազատագրեցին Շուշին: Այն ժամանակ Դուք նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի խորհրդականն էիք: Դուք էիք նախապատրաստել նախագահի այցը Թեհրան, որը համընկավ Շուշիի ազատագրմանը: Ժամանակին մամուլում եղել են հրապարակումներ, ի դեպ, ես էլ եմ գրել, որ Հայաստանի առաջին նախագահը տեղյակ չի եղել, որ հայկական ուժերը վերցնում են Շուշին: Ի՞նչ կարող եք հիշել:

- Նույնիսկ այսօր, երբ արդեն 14 տարի է անցել, ես ա մեն ին չ չէ, որ թույլ կտամ ինձ ասել: Ես տեղյակ էի Շուշիի ազատագրման գործողությանը, որը նախատեսվում, ծրագրվում էր վաղուց: Ժամկետների մասին տեղյակ չէի: Նախագահ Տեր-Պետրոսյանի այցը Թեհրան նախապատրաստել եմ ես, եռակողմ հանդիպումից մեկ շաբաթ առաջ մեկնել էի Թեհրան: Իրանը իր միջնորդական առաքելության խնդրում շատ լուրջ էր: Նրանք կարծում էին, որ իրենք իրենց հեղինակությունը նման միջնորդությամբ կարող են լրջորեն բարձրացնել եւ եթե հաջողեին, դա իրականություն կդառնար: Այցի ընթացքում պատրաստվեց փաստաթուղթ զինադադարի վերաբերյալ, երբ տեղի ունեցան Շուշիի դեպքերը: Անկասկած, մենք իրանցիներին դր ե ցինք ծանր վիճակի մեջ: Ստացվեց, որ, եթե կոպիտ արտահայտվելու լինեմ, հայերն ու պարսիկները դավադրություն կազմակերպեցին Ադրբեջանի հանդեպ: Սրանով մենք Իրանի ղեկավարությանը անհարմար վիճակի մեջ դրեցինք: Փաստաթուղթը երեք լեզվով էր' պարսկերեն, հայերեն եւ ռուսերեն, եթե չեմ սխալվում' ադրբեջանական տարբերակ չկար: Քանի որ ես գիտեմ պարսկերեն, կարողանում էի համեմատել երեք տեքստերը: Դրանց միջեւ որոշ նուրբ տարբերություններ կային: Իրանցիները, հավանաբար, նկատել էին դա, բայց չնկատելու տվեցին: Երբ փաստաթուղթը ստորագրվեց, ադրբեջանցիները դա չնկատեցին: Ադրբեջանական պատվիրակությունը մեկնեց օդանավակայան, սակայն ճանապարհից ետ դարձավ' հասկանալով, որ ինչ-որ բան այնպես չէ: Նրանք պահանջեցին վերանայել զինադադարի փաստաթղթի տեքստը, ինչը չարվեց: Մեծ հաշվով, այդ համաձայնագիրը էական դերակատարություն չէր կարող կատարել այն պարզ պատճառով, որ Ադրբեջանում բացարձակ անիշխանություն էր: Յաղուբ Մամեդովը, որը ստորագրել էր այդ փաստաթուղթը, վերադառնում էր Ադրբեջան՝ արդեն իսկ հասկանալով, որ ինքը շուտով ղեկավար չի լինելու: Բայց զուտ քարոզչության առումով փաստաթուղթը որոշ նշանակություն ուներ:

Մեր պատվիրակությունը մեկնեց Սպահան: Ճաշկերույթի ժամանակ ինձ մոտեցավ արտգործնախարար Ալի Աքբար Վելայաթին եւ ասաց, որ իրանական կողմը լուր է ստացել, որ հայկական ուժերը մտնում են Շուշի. դա մայիսի 8-ն էր: Ես ասացի, որ տեղյակ չեմ եւ որեւէ հստակ բան ասել չեմ կարող: Վելայաթին հարցրեց' հնարավոր չէ՞ զանգահարել Երեւան: Ես այլեւս չէի կարող խուսափել: Իրանական կողմը հեռախոսակապ ապահովեց, կապվեցի Շահեն Կարամանուկյանի հետ, հարցրեցի' Շահեն, ի՞նչ կա, պատասխանում է' ամեն ինչ լավ է, մի անհանգստացեք: Ապա ես մոտեցա Տեր-Պետրոսյանին, ներկայացրի վիճակը, նախագահը շատ հանգիստ ընդունեց, նա գիտեր, որ իրադարձությունները կարող են համընկնել: Մենք պարսիկների առաջ անհարմար վիճակում հայտնվեցինք, ասացինք, որ մեզ համար էլ էր անսպասելի, Երեւան վերադառնալուց հետո հնարավոր կլինի մանրամասները ճշտել: Հայկական պատվիրակությանը ճանապարհելու սառը արարողություն եղավ, ինչը բնական էր, քանի որ պարսկական կողմը հայտնվել էր բավական անհարմար վիճակում: Դա կարելի է անգամ դիվանագիտական փոքր սկանդալ որակել: Հայ-իրանական հարաբերությունները որոշ չափով նահանջ ապրեցին, բայց երկու-երեք ամիս անց Տեր-Պետրոսյանի անունից Ռաֆսանջանիի անունով մի տեքստ պատրաստեցինք, ես հատուկ առաքելությամբ մեկնեցի Թեհրան: Ինձ ընդունեց փոխնախագահ Հաբիբին, ում էլ փոխանցվեց Հայաստանի նախագահի ուղերձը, եւ սրանով դիվանագիտական սառեցումը հաղթահարվեց:

- 1993թ. ապրիլին, Քելբաջարի գրավումից հետո, Մոսկվայում տեղի են ունենում խորհրդապահական բանակցություններ եւ, ինչպես պնդում է Վլադիմիր Կազիմիրովը, հակամարտության կողմերը պատրաստում էին հրադադարի նախագիծ, ինչը թույլ կտար Քելբաջարը վերադարձնել: Իրո՞ք Երեւանը եւ Ստեփանակերտը պատրաստ էին Ադրբեջանի կողմից ռազմական գործողությունների դադարեցման դիմաց հետ տալ Քելբաջարը:

- Նորից կրկնեմ, որ ամեն ինչ չէ, որ թույլ կտամ ինձ ասել: Հարցը կարգավորված չէ, խաղաղություն հաստատված չէ, հետեւաբար անգամ նախկին արտգործնախարարի որոշ խոսքեր կարող են ճիշտ չընկալվել եւ խանգարել ընթացող գործընթացներին: Քելբաջարի վերաբերյալ կտամ ավելի ընդհանրական պատասխան. արդյո՞ք հայկական կողմը պատրաստ էր Քելբաջարը վերադարձնել զինադադարի հաստատման համար՝ ոչ: Որովհետեւ Քելբաջարի խնդիրը անվտանգության խնդիր էր թե՛ Հայաստանի, թե՛ Լեռնային Ղարաբաղի համար: Վերադարձնել Քելբաջարն այն ժամանակ, ինչպես եւ այսօր, նշանակում էր ուղղակիորեն վտանգել ԼՂ եւ Հայաստանի ազգաբնակչությանը սահմանակից շրջաններում: Այն ժամանակ բանակցություններում որեւէ հարցադրման երբեւէ հայկական կողմը կտրուկ «ոչ» չի ասել, դիվանագիտության մեջ ընդհանրապես «ոչ» բառ գոյություն չունի՝ տեսնենք, գուցե, հնարավոր է, չի բացառվում, սա է եղել մոտեցումը: Հնարավոր է բանակցություններին մասնակցած որեւէ մեկը ակնարկների ձեւով ասած լինի, որ գուցե չի բացառվում: Բայց դա պրակտիկ քայլերի չէր կարող բերել, որովհետեւ Քելբաջարի գրավումը մեկ հիմնական նպատակ էր հետապնդում. խլացնել այն կրակակետերը, որտեղից հարվածում էին թե՛ ԼՂ-ին, թե՛ Հայաստանին: Կրկնեմ՝ հնարավոր է, որ բանակցություների ժամանակ այդ հարցադրմանը պատասխանած լինեն ուղղակի բանակցողները, այն ժամանակ բանակցողները Հայաստանի նախագահը կամ արտգործնախարարը չեն եղել, այլ անձինք, ովքեր զեկուցել են արտգործնախարարին եւ նախագահին: Այն ժամանակ արտգործնախարարությունում կար մասնագիտացած առանձին թիմ, որի վրա էր բանակցությունների պատասխանատվությունը, ստանում էին հանձնարարական, գնում էին բանակցությունների, վերադառնում, զեկուցում էին, ստանում էին նոր հանձնարարական եւ այսպես շարունակ: Դա առաջին հերթին Ժիրայր Լիպարիտյանն էր՝ արտգործնախարարի առաջին տեղակալը, հետագայում նախագահի խորհրդականը, Դավիթ Շահնազարյանն էր՝ Հայաստանի նախագահի հատուկ բանագնացը, եւ Վարդան Օսկանյանը՝ արտգործնախարարի տեղակալը: Իսկ երբ Ղարաբաղը դարձավ բանակցային լիարժեք կողմ, այն ներկայացնում էր արտգործնախարար Արկադի Ղուկասյանը' իր թիմով:

- 1993թ. մայիսին Ստեփանակերտը բացասական պատասխան տվեց «3+1» միջնորդության կողմից արված առաջարկությանը: Ռոբերտ Քոչարյանը հրապարակավ հայտարարեց, որ տարածաշրջանում խաղաղության հաստատումը չպետք է իրականացվի ԼՂ ժողովրդի շահերի եւ իրավունքների ոտնահարման հաշվին: Այդ ժամանակներում լու՞րջ էին հակասությունները Երեւանի եւ Ստեփանակերտի միջեւ, թե՞ դա ընդամենը խաղ էր «դրսի համար», խուսանավելու ձեւ, որ Հայաստանն իր վրա չվերցնի բոլոր հարվածները:

- Ե՛վ մեկը, եւ՛ մյուսը: Կար խաղ, բնականաբար, քանի որ այն ժամանակ ԼՂ-ն ուղղակիորեն բանակցություններին չէր մասնակցում, 1994թ. վերջից ԼՂ-ն դարձավ բանակցությունների ուղղակի մասնակիցը: Նախնական պայմանավորվածությունների համաձայն՝ հաճախ դա օգտագործվում էր, պայմանավորվածություններ էին լինում Հայաստանի եւ ԼՂ իշխանությունների միջեւ, որ բանակցությունների ընթացքում Հայաստանի դիրքորոշումը կլինի այսպիսին, Ստեփանակերտինը կլինի ավելի կոշտ, ինչը շատ բնական է: Բայց Երեւանի եւ Ստեփանակերտի միջեւ կային նաեւ իրական հակասություններ եւ չէին կարող չլինել: Մի պարզ ձեւակերպում կտամ. Հայաստանի որեւէ իշխանություն պատասխանատու է Հայաստանի Հանրապետության, նրա բնակչության անվտանգության, ԼՂ հանրապետության եւ նրա բնակչության անվտանգության եւ նաեւ æավախքի ու նման համայնքների անվտանգության համար: ԼՂ իշխանությունն իրեն պատասխանատու է զգում միայն ԼՂ բնակչության անվտանգության համար, նա չունի զգացողություն, որ պատասխանատու է նաեւ Հայաստանի համար: Սա շատ բնական է, այստեղ պետք չէ փնտրել մարդկային տեսակի կամ որակների տարբերություններ: Նման օրինակներ շատ կան. ժամանակին Միլոշեւիչը պատասխանատու էր Սերբիա-Չեռնոգորիայի, Բոսնիա-Հերցեգովինայի սերբական հատվածի եւ Կրաինայի սերբերի համար, իսկ Բոսնիա-Հերցեգովինայի եւ Կրաինայի սերբերն ամենեւին իրենց պատասխանատու չէին զգում Սերբիայի համար:

- Այսինքն՝ այդ հակասությունները զուտ մարտավարական էին, իսկ ընդհանուր նպատակը մեկն էր:

- Ընդհանուր նպատակը մեկն էր, միշտ էլ եղել է մեկը, բայց քանի որ Հայաստանը ճանաչված պետություն էր եւ Հայաստանն էր հիմնական, իսկ ավելի ճիշտ' միակ պատասխանատուն, բնականաբար Հայաստանն այս հարցերում ավելի զգուշավոր էր, շատ ավելի հեռուն էր նայում, հարցերին շատ ավելի դիվանագիտորեն էր մոտենում: ԼՂ ղեկավարությունը այս ամենի կարիքը չէր զգում, որովհետեւ իրենց վրա ուղղակի քաղաքական, դիվանագիտական, տնտեսական եւ այլ բնույթի ճնշումներ չկային: Այսինքն՝ իրենք շատ ավելի ազատ էին իրենց հայտարարություններում եւ դիրքորոշումներում:

- Ռուսաստանի եւ Մինսկի խմբի հակասությունների մասին խոսենք: Կազիմիրովն ասում է, որ Մինսկի խմբի պետությունները երբեմն ավելի շատ խանգարում էին բանակցություններին, ականահարում ռուսական նախաձեռնությունները, Տալվիտիեն ասում է, որ ռուսներն առանձին էին աշխատում, իսկ Լիպարիտյանն ասում է, որ 1993թ. ռուսները խաղաղություն էին բերել, իրական հնարավորություն կար հրադադար հաստատել, բայց ամերիկացիները դեմ եղան:

- Որքան էլ զարմանալի հնչի, երեքն էլ ճիշտ են: Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի միջեւ հակասություններ միշտ եղել են, Ռուսաստանը միշտ ԼՂ խնդիրը դիտարկել է ավելի շատ իրենը եւ իրավունք ուներ եւ այժմ էլ դեռեւս ունի հիմքեր այդպես դիտարկելու: Եղել են դեպքեր, երբ մենք ենք հանդես եկել որպես միջնորդներ միջնորդների միջեւ' նրանց հակասությունները հարթելու համար: Այո՛, 1993թ. եղել է մի պահ, երբ Ռուսաստանը կարող էր զինադադար հաստատել: Շեշտեմ, որ խոսքը խաղաղության մասին չէ, այլ զինադադարի, սակայն այդ փորձը տապալվեց: Ինչու՞: Սա այն հարցերից է, որոնց ես այսօր էլ չեմ պատասխանի' վերը նշված պատճառներից ելնելով: Սակայն, ի վերջո, 1994թ. զինադադարն էլ հաստատվեց Ռուսաստանի ջանքերով, այլ խնդիր է, որ հակամարտության երեք կողմերն էլ ուզում էին այդ զինադադարը, որովհետեւ երեքն էլ ուժասպառ էին: Ռուսաստանը հաստատեց այդ զինադադարը, հետո արդեն ԵԱՀԿ-ն կցվեց այդ գործընթացին: Ես շատ լավ հիշում եմ Կազիմիրովի վրդովմունքը Բուդապեշտում. նա ասում էր՝ մենք հաստատեցինք զինադադարը, բայց ԵԱՀԿ-ն այնպես ներկայացրեց, որ դա իրենք են արել: Ճիշտ է ասում, բայց այստեղ կա հարցի մյուս կողմը: 1992թ. ստեղծվել էր Մինսկի խումբը, որը որոշակի մանդատ եւ պարտավորություններ ուներ եւ պարտավոր էր ցույց տալ, որ ինչ-որ բան անում է: Այն ժամանակ շվեդներն ու ֆինները այնքան ակտիվ չէին, ինչպես այսօր ամերիկացիները: Ռուսների դերակատարությունը, իհարկե, շատ ավելի մեծ էր: Սակայն այստեղ մեկ ուրիշ բան էլ պետք է ասեմ. ռուսները հայտարարում են, որ կարող էին զինադադար հաստատել, բայց Արեւմուտքը, ամերիկացիները խանգարեցին. սրա մեջ ճշմարտություն կա: Բայց ես ուզում եմ հիշեցնել մեկ այլ բան. Հեյդար Ալիեւին իշխանության բերեցին ռուսները՝ զգալի չափով, այն հաշվարկով, որ Ալիեւը Ադրբեջանը մտցնելու է ԱՊՀ-ի մեջ, եւ նա դա արեց: Դրա փոխարեն ռուսներն Ալիեւին օգնեցին, որ նա սկսի ռազմական լայնածավալ գործողություններ 1993-1994թթ. ձմռանը, դա տեղի ունեցավ ռուսների ուղղակի օժանդակությամբ, որը տապալվեց մեր տոկունության եւ ճիշտ հաշվարկված քաղաքականության շնորհիվ: Ալիեւը համարվում է ադրբեջանցի ժողովրդի համարյա թե հայրը, բայց հենց նա է կորցրել տարածքներ, այլ ոչ թե Էլչիբեյը: Սակայն Ալիեւը համարվում է ադրբեջանցի ժողովրդի փրկիչը: Իհարկե, հայկական իրականության մեջ էլ նման անհեթեթություններ կան, նախկին իշխանությունների շնորհիվ է ազատագրվել Ղարաբաղը, նրա շուրջ ստեղծվել է անվտանգության գոտի, բայց մեզ համարում էին զիջող:

- Ի՞նչ կարող եք ասել ԼՂ խնդրի կարգավորման փուլային եւ փաթեթային տարբերակների մասին: Բանակցություններին մասնակցած դիվանագետները պնդում են, որ հենց ղարաբաղյան կողմի առաջարկով եւ ցանկությամբ է շրջանառության մեջ դրվել փուլային տարբերակը, եւ հենց ղարաբաղյան կողմն էլ որոշ ժամանակ անց անընդունելի որակեց այն:

- Ղարաբաղյան կողմը առնվազն լիարժեքորեն մասնակցում էր բանակցային գործընթացին' սկսած 1994թ. Բուդապեշտի գագաթաժողովից: Եվ այն ձեւակերպումները, որոնք հետագայում հայտնվեցին' փուլային կամ փաթեթային, այս կամ այն կերպ բազմիցս քննարկվել էին այդ հանդիպումների ժամանակ: Ավելին' առաջարկների մի մաս ն ուղղակիորեն հայկական կողմերի տված գաղափարների հիման վրա է միս ու արյուն ստացել, հանձնվել թղթին: Մինսկի խմբի համանախագահներն այն ժամանակ ավելի հաճախ լսողի դերում էին, քան ասողի: Իհարկե, իրենք կազմակերպում էին, իրենք միջնորդում էին, երբ բանակցությունների ժամանակ, ասենք, պրոբլեմներ, կոնֆլիկտներ էին առաջանում, իրենք փորձում էին հարթել: Անշուշտ, նրանք էլ ունեին իրենց տեսակետները եւ փոխանցում էին թե՛ մեզ, թե՛ Ստեփանակերտին, թե՛ Բաքվին: Այն ժամանակ, երբ այդ ձեւակերպումներն առաջացան' փաթեթային, հետո' փուլային, զգալի չափով ապրոբացիայի (պաշտոնական հավանություն ստուգումից կամ փորձարկումից հետո-Թ. Հ.) էին ենթարկվել բանակցությունների ընթացքում: Հիմա ասում են՝ փուլայինը եւ փաթեթայինը վատն էին, իսկ «Ընդհանուր պետության» տարբերակը լա՞վն է, որ արդեն մոռացության է տրվել: Չէ՞ որ այն 1998թ. ընդունեցին Հայաստանը եւ ԼՂ-ն: Դա լա՞վն էր: Իսկ ո՞րն է տարբերությունը: Տարբերությունն այն է, որ ձեւակերպումների մեջ ընտրված են այնպիսի բառեր եւ արտահայտություններ, որոնք հնարավորություն են տալիս հայտարարելու, թե սա տարբերվում է նախորդ երկու փաստաթղթերից: Բայց իրականում չի տարբերվում, եթե տարբերվում էլ է, ապա դեպի վատը: Հաճախ ասում են՝ իսկ ինչու՞ Ադրբեջանը չընդունեց: Շատ պարզ պատճառով' Ադրբեջանում եկել էին այն եզրակացության, որ կարող են ավելին պահանջել, ինչպես այսօր: Այսօր Ադրբեջանն ավելին է պահանջում, քան 1997-ին: Իհարկե, առաջարկները վատն էին, իսկ ո՞վ է տեսել լավ հաշտության համաձայնագիր, տեսնվա՞ծ բան է, որ պատերազմող կողմերը հաշտություն են կնքում եւ երջանիկ են լինում: Այդպես չի լինում: Առաջարկությունները վատն էին, բայց այսօրվանը կարող է լինել ավելի վատը. սա է դիվանագիտության տրամաբանությունը: Պետք է հասկանալ, որ ցանկացած դիվանագիտական փաստաթուղթ կամ վատն է, կամ՝ շատ վատը, լավ փաստաթուղթ չի լինում: Լավն այն է, երբ հակառակորդ կողմը կապիտուլյացիայի է ենթարկվում, ընդունում է իր պարտությունը եւ ձեռքերը վեր բարձրացնում:

- Այսօր ասվում է, որ ԼՂ-ն չի եղել եւ երբեք չի լինելու Ադրբեջանի մաս: Ձեր ժամանակներում ընկալումն այսպիսի՞ն էր. Երեւանը համաձայն էր լուծել հակամարտության բոլոր հետեւանքները, իսկ կարգավիճակի հարցը թողնվում էր աղոտ ապագային:

- Հայկական կողմն այն ժամանակ ուներ այլ ձեւակերպում. Երեւանը պատրաստ է ընդունել խաղաղության ցանկացած տարբերակ, որը կընդունի ԼՂ-ն: Իմ կարծիքով՝ դա այսօր էլ ճիշտ մոտեցում կլիներ, քան այն, ինչ որ ասվում է, որովհետեւ երբ իշխանությունների շուրթերով հայտարարում ենք, որ ԼՂ-ն այլեւս չի լինի Ադրբեջանի կազմում, դա նշանակում է, որ բանակցություններն անիմաստ են, ինչպես Ադրբեջանի դեպքում, երբ Ալիեւը հայտարարում է, որ ԼՂ-ն երբեք չի լինի Ադրբեջանի կազմից դուրս: Կրկին, սա էլ է նշանակում, որ բանակցություններն անիմաստ են: Հայաստանի այն ժամանակվա ձեւակերպումը, որ Երեւանը պատրաստ է ընդունել խաղաղության ցանկացած տարբերակ, որը կընդունի ԼՂ-ն, դիվանագիտության եւ միջազգային իրավունքի տեսանկյունից ավելի ընկալելի եւ տրամաբանական էր: Նախ՝ դա տեղ էր տալիս բանակցությունների, դա նշանակում էր, որ մենք բանակցելիք ունենք, երկրորդ' երբ մենք խոսում ենք ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի մասին, ապա պարզ չէ,՞ որ խոսքը վերաբերում է ԼՂ ժողովրդի ինքնորոշմանը: Այդ ինքնորոշումը կարող է տարբեր արդյունքների բերել. կարող է լինել անկախություն, միավորում Հայաստանի հետ, ինքնավարություն Ադրբեջանի կազմում. դա էլ է ինքնորոշման ձեւ: Բայց մենք դա թողնում էինք ԼՂ ժողովրդին եւ նրա օրինական իշխանություններին: Բնականաբար, կարգավիճակի հարցը եթե չթողնվի ապագային, ապա խնդիրը չի լուծվի, որովհետեւ եթե մենք կարգավիճակի հարցն ենք առաջ քաշում, հետո մնացած խնդիրները, դա նշանակում է հարցը չլուծել, որովհետեւ երեկ էլ, այսօր էլ, վաղն էլ ԼՂ անկախությունը կամ միավորումը Հայաստանի հետ բացարձակապես անընդունելի է Բաքվի համար, համապատասխանաբար Հայաստանի եւ ԼՂ-ի համար բացարձակապես անընդունելի է ԼՂ-ի ինքնավարությունը Ադրբեջանի կազմում: Եթե ասում ենք կարգավիճակ, հետո մնացած հարցեր, դա նշանակում է ընդհանրապես բանակցությունները տապալել:

Այսօրվա առաջարկը, որի մեխը, իբր, հանրաքվեի գաղափարն է, նշանակում է, որ, այնուամենայնիվ, մենք տեսականորեն չգիտենք, թե այդ հանրաքվեի արդյունքը ինչ է լինելու, ուրեմն կրկին կարգավիճակը մնում է հետագային: Կարծում են, թե ձեւ են գտել դեմքները փրկելու համար. եթե Ադրբեջանն ընդունի հանրաքվեի գաղափարը, ուրեմն ընդունում է, որ ԼՂ-ն իրավունք ունի ինքնորոշվելու: Բայց մենք չգիտենք՝ այդ հանրաքվեն տեղի կունենա՞, թե՞ ոչ, երկրորդ' մենք չգիտենք՝ եթե տեղի ունենա, ապա ի՞նչ պայմաններում, երրորդ՝ մենք չգիտենք՝ ի՞նչ տարածքում, չորրորդ' մենք չգիտենք, թե ժողովրդագրական ինչ իրավիճակ կլինի եւ այլն, եւ այլն: Ինչ վերաբերում է փուլային տարբերակին, որտեղ կարգավիճակի հարցը հետագա բանակցությունների առարկան էր դառնալու, ապա ես այստեղ ավելի լուրջ տրամաբանություն եմ տեսնում, որովհետեւ ասվում էր հետեւյալը. մնացյալ հարցերը լուծվել են՝ գրավյալ տարածքներ, փախստականներ, անվտանգություն, ամենագլխավորը' խաղաղապահ ուժեր, այսինքն' կարելի էր վստահ լինել, որ պատերազմը չի վերսկսվելու. սա շատ էական է: Դրանից հետո պիտի շարունակվեին բանակցությունները ԼՂ-ի եւ Ադրբեջանի միջեւ ԼՂ ապագա կարգավիճակի վերաբերյալ, այսինքն' Ադրբեջանն ընդունում էր, որ ինքը պետք է ԼՂ-ի հետ բանակցի նրա ապագա կարգավիճակի վերաբերյալ, իսկ այսօր չի ընդունում:

- 1993թ. ընդունվեցին ՄԱԿ-ի ԱԽ 4 բանաձեւերը: Ինչո՞ւ բանաձեւ չընդունվեց, երբ հայկական ուժերի վերահսկողության տակ անցավ Լաչինը: Կոպիտ ասած՝ միջազգային հանրությունը հասկանու՞մ էր, որ Լաչինը պետք էր գրավել:

- Միջազգային հանրությունը հենց այնպես ոչինչ հասկանալու ի վիճակի չէ: Միջազգային հանրությանը բացատրվում էր, որ առանց Լաչինի ԼՂ ժողովրդի անվտանգությունը լուրջ վտանգի տակ է: Բայց միայն դա չէր: Հակամարտությունը նոր էր, միջազգային հանրությունն այս հարցով դեռ լրջորեն չէր էլ զբաղվում, Մինսկի խումբը նոր-նոր էր ստեղծվում: Հետագայում էլ Լաչինի խնդիրը միշտ առանձնացվել է մնացյալ տարածքներից, միշտ ընկալվել է, որ այդ օղակը, միջանցքը առանձնահատուկ է: ՄԱԿ-ի ԱԽ բանաձեւերի տեքստերի վրա շատ դիվանագիտական ջանքեր ենք թափել: Մանավանդ այն ձեւակերպման վրա, որում ասվում էր, որ ՀՀ իշխանություններին կոչ է արվում, որպեսզի իրենք օգտագործեն իրենց ողջ ազդեցությունը ԼՂ իշխանություններին ստիպելու, որպեսզի նրանք իրեց զորքերը հեռացնեն գրավյալ տարածքներից: Մենք այն պայմաններում ստացել ենք մեզ համար առավելագույն ընդունելի ձեւակերպումներ: Այդ բանաձեւերի հիման վրա մենք 1994թ. դեկտեմբերին Բուդապեշտում ստացանք այն, որ Ղարաբաղը հակամարտության կողմ է, հետեւաբար նաեւ բանակցությունների կողմ պետք է լինի:

- Լիսաբոնի գագաթաժողովի մասին ի՞նչ կասեք: Դրանից կարճ ժամանակ առաջ Դուք հեռացել էիք արտգործնախարարի պաշտոնից:

- Իմ հեռանալը արտգործնախարարի պաշտոնից կանխորոշված էր ամիսներ առաջ: Լիսաբոնի նախապատրաստական ամբողջ աշխատանքը դրված էր Վարդան Օսկանյանի վրա: Ամեն անգամ, երբ ես հարցնում էի, ասում էր՝ ամեն ինչ նորմալ է: Ամենայն հավանականությամբ, Օսկանյանը կարծել է, որ խնդիրներ չեն առաջանա: Ես ենթադրում եմ, որ այն ձեւակերպումը, որ առաջ քաշվեց եւ փորձ էր արվում Հայաստանին պարտադրել, Բաքու-Թբիլիսի-æեյհանի նախնական պայմանագրի ստորագրման հետ է կապվում: Իսկ երբ դու քո գործընկերոջն ինչ-որ բանում ընդառաջում ես, դու էլ պահանջում ես, որ նա ինչ-որ հարցում քեզ ընդառաջի: Ի՞նչ կարող էր խնդրել Ալիեւը Քլինթոնից...

- Հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին խոսենք. իրո՞ք Թուրքիան լրջորեն էր տրամադրված հայ-թուրքական հարաբերությունները կարգավորելու հարցում:

- Իմ կարծիքով՝ այո: Բայց ավելի կարեւոր է այն, որ Թուրքիան եւ մյուսները շատ լուրջ էին ընդունում Հայաստանի Հանրապետությունը' որպես անկախ պետություն: Չորս տարվա ընթացքում հանդիպել եմ 5 թուրք արտգործնախարարի հետ. Չեթին, Ինոնյու, Բայքալ, Սոյսալ, Չիլլեր: Բոլորի հետ էլ հանդիպումները եղել են բավականաչափ անկեղծ, որովհետեւ Հայաստանը եւ Թուրքիան իրարից թաքցնելու բան չունեն, խնդիրները հայտնի են, դիվանագիտություն խաղալու կարիք չկար: Ես մի բան եմ տեսնում. այն ժամանակ Թուրքիան սահմանները բացելու, դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու համար շատ ավելի քիչ պահանջներ էր դնում, քան այսօր: Սա փաստ է: Ինչքանո՞վ էր դա անկեղծ, չեմ կարող ասել: Միայն մի դետալ կարող եմ հիշել, որը գուցե ինչ-որ ճանապարհ բացի այս հարցին: 1996թ. հոկտեմբերին ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայի ժամանակ ես հանդիպեցի Չիլլերի հետ իրենց ներկայացուցչությունում: Սահմանը բացելու հետ կապված Չիլլերն ընդամենը մի հարց բարձրացրեց. բառացիորեն ասաց՝ գրավյալ 2 գյուղից դուրս եկեք, ես խոստանում եմ, որ սահմանը կբացենք, որին պատասխանեցի, որ կվերադառնամ, կքննարկենք նախագահ Տեր-Պետրոսյանի հետ եւ կպատասխանենք: Մենք քննարկեցինք Տեր-Պետրոսյանի հետ, որոշեցինք, որ դա անելու բան չէ, որովհետեւ նախ' որեւէ երաշխիք չկար, որ իրենք դա կանեին, երկրորդ' իմ մոտ կասկած կար, որ թուրքերն ընդամենն ուզում են փորձել, տեսնել: Չպատասխանեցինք, մանավանդ որ որոշ ժամանակ անց արդեն ես եւ Չիլլերը արտգործնախարար չէինք:

Մի ուշագրավ դեպք եւս. Օզալի թաղումից հետո Դեմիրելի հետ առանձին հանդիպում կայացավ՝ ինքն էր, Չեթինը եւ օգնականներից մեկը, մեր կողմից Տեր-Պետրոսյանն էր, ես էի եւ Լիպարիտյանը: Շատ բովանդակային եւ հետաքրքիր հանդիպում էր. Դեմիրելի ասածը հետեւյալն էր. դուք ասում եք, որ Ղարաբաղը հայկական հող է, մենք ասացինք այո, համաձայն ենք, դուք ասում եք, որ Լաչինը գրավել եք, որ ձեր հայրենակիցների անվտանգությունն ապահովեք, դա էլ հասկացանք, բայց դուք գրավել եք նաեւ այլ տարածքներ: Մենք ասացինք՝ անվտանգության նկատառումներով, եւ նման այլ փաստարկներ բերեցինք: Դեմիրելը ցանկություն ուներ, իմ կարծիքով, կարգավորելու հայ-թուրքական հարաբերությունները, մանավանդ Օզալի մահից հետո, Օզալն ավելի կոշտ էր, իսկ Դեմիրելն ավելի խորը եւ լուրջ մարդ էր, բայց իրականում իշխանությունը նրա ձեռքում չէր:

- 1993թ. Դուք Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի եւ Ժիրայր Լիպարիտյանի հետ Փարիզում մասնակցել եք Թյուրքեշի հետ հանդիպմանը: Ի՞նչ կարող եք հիշել:

- Այդ հանդիպումը լավ եմ հիշում: Հանդիպման առաջարկը մեզ ներկայացրեց ծագումով ստամբուլահայ գործարար, Նիցցայում բնակվող Սամսոն Օզարարատը, որն ընդհանրապես փորձում էր Հայաստանի եւ Թուրքիայի իշխանությունների միջեւ կապող օղակի դեր խաղալ: Ինչ-որ չափով դա արդյունք տալիս էր: Հանդիպումը Օզարարատի առաջարկով էր: Երբ ես հարցրեցի նրան, թե նպատակը որն է, ասաց, որ Թյուրքեշը շատ մեծ ազդեցություն ունի հասարակական կարծիքի վրա, եւ եթե կարողանաք նրա դիրքորոշումները մեղմել, լավ կլինի: Հանդիպումը տեղի ունեցավ «Կրիյոն» հյուրանոցում, որտեղ հանգրվանել էր Տեր-Պետրոսյանի պատվիրակությունը: Թյուրքեշն էր, նրա տղան եւ էլի մեկը: Թյուրքեշի ասածի մեջ որեւէ բովանդակային բան չկար, նա անընդհատ ասում էր, որ ինքը շատ հայ ընկերներ է ունեցել, որ թուրքերն ու հայերը պիտի եղբայրներ լինեն, որ մեր վատ հարաբերությունների պատճառը ռուսներն ու եվրոպացիներն են եւ նման դատարկ խոսակցություններ: Դա այնքան ձանձրացրեց ինձ, որ ես գնացի, նստեցի պատուհանի գոգին՝ հասկացնելով, որ զրույցն անբովանդակ է: Հետագայում Թյուրքեշը այլեւայլ տեղերում բողոքել է, որ Հայաստանի արտգործնախարարը, քանի որ ավելի ազգայնական էր, քան Տեր-Պետրոսյանը, իր վերաբերմունքով տապալեց այդ բանակցությունները: Հիմարություն: Այդ հանդիպման մեջ որեւէ լուրջ բան փնտրելն ուղղակի անիմաստ է: Օզարարատը առաջարկել էր հանդիպել Թյուրքեշի հետ, մենք համաձայնվել էինք այն հաշվարկով, որ Թյուրքեշի հետ զրույցից հետո, երբ նա վերադառնա Թուրքիա, հրապարակային հայտարարություններ կանի, որ Հայաստանի հանդեպ վերաբերմունքը պետք է մեղմել, որ Հայաստանի հետ պետք է հարաբերությունները կարգավորել: