Հեյկի Տալվիտիեն ֆինն հայտնի դիվանագետ է, 2003-2006թթ. եղել է Հարավային Կովկասում ԵՄ հատուկ ներկայացուցիչը, իսկ ավելի վաղ' 1995-1996թթ.' ԵԱՀԿ Մինսկի խմբում Ֆինլանդիայի համանախագահը:

- Պարոն Տալվիտիե, 90-ականների կեսերին ինչպիսի՞ն էր հակամարտող կողմերի դիրքորոշումը ղարաբաղյան կարգավորման հարցում, արդյո՞ք այն տարիներին, երբ նոր էր ավարտվել պատերազմը, կողմերը պատրաստ էին փոխզիջումների' հանուն խաղաղության հաստատման:

- Այն ժամանակ, երբ համանախագահող երկրները Ռուսաստանն ու Ֆինլանդիան էին, բանակցային ձեւաչափը փոքր-ինչ տարբերվում էր այսօրվա ձեւաչափից: Ֆինն համանախագահին աջակցում էին Եվրամիությունը, Միացյալ նահանգները եւ Թուրքիան: Բանակցություններին մասնակցում էին Հայաստանը, Լեռնային Ղարաբաղը եւ Ադրբեջանը: Նիզամի Բահմանովը ադրբեջանական պատվիրակության կազմում «լուռ» գործընկեր էր: Իրոք, այն ժամանակ բանակցություններ էին ընթանում, մենք եւ ռուս համանախագահը կարգավորման սկզբունքների մասին մի փաստաթուղթ էինք պատրաստել, որը հավանության էր արժանացել Մինսկի խմբում: Բայց մենք ունեինք երկու դժվարություն. կողմերը չկարողացան համաձայնության գալ, երկրորդ' կողմերի մոտ կար այն ընկալումը, որ դրսից փորձ է արվում լուծում պարտադրել: Այսպիսով' մենք բանակցություններում չկրողացանք շատ առաջ գնալ: Ֆինլանդիայի համանախագահության ժամանակ, փաստորեն, մեր ջանքերը ձախողվեցին:

- Այն տարիներին ո՞րն էր կարգավորման հիմնական բանաձեւը, արդյո՞ք Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության պահպանումը գլխավոր առաջնահերթությունն էր:

- Երկու հիմնական սկզբունքները' տարածքային ամբողջականության պահպանումը եւ ազգերի ինքնորոշման իրավունքը, մենք միշտ օգտագործում էինք այդ երկու տերմիններն էլ: Որովհետեւ այն ժամանակ հստակ ընկալում չկար' ինչպիսի՞ն է լինելու Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը:

- 1995-1996թթ. եղե՞լ է պահ, երբ կողմերն անհավատալիորեն մոտ լինեին կարգավորմանը:

- Ոչ, անգամ մոտ չենք եղել դրան: Հետագայում' 2001թ., եղավ Քի Վեսթը, շատերը հավատում էին, որ լուծումը շատ մոտ է, բայց ես չէի հավատում, որ Հեյդար Ալիեւը կընդուներ քիվեսթյան առաջարկությունը: Փաստորեն, վերադառնալով Ադրբեջան, Ալիեւը հասկացավ, որ դժվար է լինելու: Այսօր էլ «պրահյան գործընթացում» ստեղծվել է մի իրավիճակ, երբ առկա է «մոմենտումը», բայց կան հարցեր, որոնք չեն լուծվել եւ, հետեւաբար, դժվար է ասել' կողմերը մո՞տ են լուծմանը, թե՞ ոչ, որովհետեւ դու մոտ ես լուծմանը, երբ հակամարտությունը կարգավորվում է: Բայց ոչ մեկը չի կարող ասել, որ կողմերը մոտ են լուծմանը:

- Շատ երկրներ ճանաչում են Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, բայց, մյուս կողմից, չեն կանխորոշում բանակցությունների արդյունքը: 90-ականների կեսերին քննարկվու՞մ էր մի հնարավոր տարբերակ, երբ Լեռնային Ղարաբաղը չէր թողնվում Ադրբեջանի վերահսկողության տակ:

- Ոչ, չենք քննարկել նման տարբերակ, որովհետեւ երբեք այդքան մոտ չենք եղել կարգավորմանը, այդ պատճառով մենք օգտագործում էինք եւ՛ տարածքային ամբողջականության, եւ՛ ազգերի ինքնորոշման տերմինները: Ոչ ոք չէր կարող ասել' ի՞նչ կարգավիճակ է ունենալու Լեռնային Ղարաբաղը' ինքնավարությու՞ն, անկախությու՞ն, Ադրբեջանի՞ մաս, Հայաստանի՞ մաս: Այս բոլոր տարբերակները քննարկման համար բաց էին: Իմ կարծիքով' պետք է երկու հիմնարար սկզբունքների' տարածքային ամբողջականության եւ ազգերի ինքնորոշման միջեւ բալանս լինի:

- Վերջին շրջանում կարծես թե փորձ է արվում ինչ-որ ձեւով ԼՂ հարցի կարգավորումը կապել Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների նորմալացման հետ: Ձեր կարծիքով' այս երկու խնդիրները միմյանց հետ կապվու՞մ են:

- Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի միջեւ կա որոշակի համերաշխություն, այդպես է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը կապված հայ-թուրքական հարաբերությունների հետ: Բայց սա ամբողջ պատկերը չէ, հայ-թուրքական հարաբերություններում կան այլ խնդիրներ: Թուրքիան Մինսկի խմբի երկիր է, նաեւ այդ ձեւով է ներգրավված կարգավորման հարցում:

- 1996թ. դուք Լիսաբոնում էիք: Հայաստանում կա ընկալում, որ 1996թ. Հայաստանի նախագահական կեղծված ընտրությունների հետեւանքով Երեւանին փորձ արվեց լուծում պարտադրել:

- Լիսաբոնը հետագայում ընկալվեց որպես հաղթանակ Ադրբեջանի եւ պարտություն Հայաստանի համար: Բայց այս հակամարտության կարգավորման հարցում, քանի դեռ չկա լուծում, չկան հաղթանակներ ու պարտություններ: Ինչպես Լիսաբոնում, այնպես էլ Քի Վեսթում, երբ մի կողմը շատ է ստանում, մյուս կողմը' քիչ, ես չեմ հավատում, որ այդ դեպքերում լուծումը մոտ է: Փաստորեն, Լիսաբոնում Հայաստանը մեկուսացվեց: Մենք' ֆիններս, փորձում էինք Լիսաբոնում իրավիճակը հանդարտեցնել:

- Հայաստանում կարծիք կա, որ առաջին նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը կարգավորման հարցում ավելի ճկուն էր, քան գործող նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանն է: Ի՞նչ կասեք:

- Ես հարցին այդպես չեմ մոտենում: Ես Լեւոն Տեր-Պետրոսյանին հանդիպում էի, երբ համանախագահ էի, շատ լավ գիտեմ, թե ինչ էր ուզում անել նա: Այն ժամանակներն ու այսօրը, երբ Ռոբերտ Քոչարյանն է փորձում հարցը լուծել, շատ տարբեր են: Դու չես կարող համեմատել' ո՞վ է ավելի ճկուն, երբ ժամանակները, քաղաքական իրավիճակները տարբեր են: Ըստ էության, երկու նախագահներն էլ փորձել են անել հնարավոր լավագույնը Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի համար' հասնելու լուծման, որը կարող է հարատեւել: Ինչպես տեսնում եք, բանակցություններում չկա «ճեղքում», որովհետեւ հարցի լուծումը չափազանց դժվար է: Ես խոստովանում եմ, շատ դժվար է:

- Ձեր կարծիքով' համանախագահող երկրներն այսօր ներդաշնա՞կ են աշխատում: Օրինակ, ձեր կարծիքով, «ռուսական խաղաղությունն» ընդունելի կլինի՞ ամերիկացիների համար, կամ' «ամերիկյան խաղաղությունն» ընդունելի կլինի՞ ռուսների համար:

- Եթե վերցնենք Ռուսաստանը, Միացյալ նահանգները եւ Ֆրանսիան, ամենայն հավանականությամբ, այս երկրները տարբեր գաղափարներ ունեն' ինչպե՞ս պետք է կարգավորվի հակամարտությունը: Բայց եթե վերցնենք համանախագահներին, նրանք միասին են աշխատում, որպեսզի Հայաստանի եւ Ադրբեջանի համար գտնեն ընդունելի լուծում: Ըստ էության, համանախագահներն աշխատում են հետեւյալ կերպ. Հայաստանին եւ Ադրբեջանին հարցնում են, թե ո՞րն է հնարավորը, եւ եթե տեսնում են լուծման հնարավորություն, նրանք կարգավորման որեւէ նախագիծ են ներկայացնում: Եթե Հայաստանը եւ Ադրբեջանը գտնեն լուծում, համանախագահները, միջազգային հանրությունը կհամաձայնի դրան:

21 փետրվար, 2006թ.