Բաղրամյանի ներքին բակերից մեկում գտնվող իմ այս բալկոնը միակն է, որ պահպանել է նախնական ձեւը՝ առաջ չեն տվել, չեն փակել ապակիներով, չի փոփոխվել գունային հիմնական երանգը։ Այս բալկոնում ամեն շաբաթ մի քանի ժամով հանգստանալու, առանձնանալու հնարավորություն է ունենալու մեկը, ում հետ զրուցելու եմ։ Նրանք ամենատարբեր ոլորտներից են, բայց նրանց ընտրությունն ամեն անգամ բացատրություն պետք է ունենա։ Զրույցի թեման տարբեր է լինելու, բայց, ում հյուրընկալելու եմ բալկոնում, ինքս չեմ ներկայացնելու․ նա պետք է իր մասին խոսի երրորդ դեմքով ու այդպես ներկայանա ձեզ։

Բալկոնում  գրող Արփի Ոսկանյանն է։

Արփի Ոսկանյանը՝ երրորդ տարածությունում (ինքն իր մասին)

Արփին համեստ մարդ չի․ շեշտում եմ, որովհետեւ երրորդ դեմքով խոսելու մեջ անհամեստություն կա։ Հատկապես, երբ հարցերը բացակայում են։  Նրան մարդկային այլ արատները եւս ծանոթ են․ դրանց կրողն է․․․ Նա հրեշտակ չէ, չնայած երբեմն կարելի է խաբվել լոռեցու մեղմ բնավորությանը, հանգիստ հայացքին։ Մեծամիտ է ու հավակնոտ։

Այդ արատները չի համարում թերություններ․ նախանձը, անհամեստությունը, մեծամտութունը նրան չեն վախեցնում, շատ ավելի վախենում է նրանցից, ովքեր կարծում են, թե ազատված են այդ արատներից։ Նա իր մասին անգամ հանելուկ գրեց, փորձեց ծաղրել իր արատները, ծաղրել ինքն իրեն, բայց վստահ չէ, որ ինքն իրեն նույնքան լավ է ծաղրել, որքան ուրիշներին, որովհետեւ համոզված է՝ ինքներս մեզ ցավեցնելու հարցում սահմաններ ունենք, որոնք անցնել չի ստացվում։

Նա չգիտի՝ տարիներ անց ինչպես կգնահատի այսօրվա պահվածքը, որովհետեւ, երբ անցյալին է հայացք նետում, հիմնականում զայրանում է, մտածում է՝ այլ կերպ էր պետք վարվել, բայց․․․ Չգիտես ինչու նաեւ վստահ է, որ, եթե կրկնվեր իրավիճակը, նույնն էր անելու։

․․․Եվ քանի որ խոսք գնաց անցյալից, ուրեմն կասի՝ փոքր ժամանակ ինքն իրեն նամակ է գրել։ Այդ նամակն ուղղված էր «հասուն» Արփիին։ Շատ ավելի ուշ, երբ Արփին արդեն այդ «հասունն» էր, գտավ ու կարդաց նամակը․ «Ես նկատել եմ, որ մարդիկ կարոտով են հիշում իրենց մանկությունը եւ ուզում են վերադառնալ այնտեղ․․․ Բայց ես հիմա մանկության մեջ եմ եւ քեզ ասում եմ՝ չցանկանաս վերադառնալ այստեղ, երբեք ոչ մի լավ խոսքով չհիշես մանկությունը, այստեղ լավ չէ»․ գրել էր ինքն իրեն ուղղված նամակում։

-Ճիշտ  է, մայրիկ,- միջամտում է Արփիի տղան՝ Մուշեղը։ 

«Օրերը սկսվում ու ավարտվում են». 2013-ի այս բանաստեղծությունիցդ եմ ուզում սկսել զրույցը, որովհետեւ մինչ գալդ մտածում էի վերափոխման, վերիմաստավորման մասին… Արդյոք դա հնարավո՞ր է։

 Ուզում եմ ամեն առավոտ,

հենց աչքդ բացես,

Ինչ-որ լավ բառեր ասել որպես փոխհատուցում.

Ասել, ասենք, որ դու
Ինձ հետ կատարված ամենալավ բանն ես,
Ու դա չկեղծված ճշմարտություն է,
Բայց…
Օրերը սկսվում ու ավարտվում են…
Օրերը սկսվում ու ավարտվում են…

Օրերն այնքան ակնթարթային են ավարտում, պտույտն այնքան շատ է իր մեջ կորցնում, պահում մեզ․ անընդհատ գործ կա, անընդհատ հանդիպում կա, մի տեղից մյուսն ես վազում, անընդհատ մի բան շարժելու անհրաժեշտություն կա։ Մտածում եմ՝ կենցաղային հոգսը գուցե մի օր ավելի պակաս կլինի, թղթաբանությունը՝ մի օր ավելի քիչ, որովհետեւ այս պրոցեսների արդյունքում ուղղակի ապրելու ժամանակ չի մնում, ինչ-որ ոգեւորող, լավ բաներն այլեւս չունեն թարմացնող իրենց ազդեցությունը, որովհետեւ այդ «լավ» բաներն էլ  պարտականության պես են արվում։ Շատ հոգնած եմ։ 

• Այո, մայրիկ, այդպես է, բայց ի՞նչ ես դժգոհում, այսօր ընկերուհուդ տեսար, -միջամտում է Մուշեղը։

Դադար

Քաղաքացիական պայքարի ընթա՞ցքն էլ է այդ հոգնածության մաս։ Ակցիաների, երթերի ժամանակ քեզ  հանդիպելը  հաճախ է եղել։

Հա, իհարկե։ Ոչ միայն քաղաքացիական պայքարի ընթացքի մեջ լինելը, այլ նաեւ քաղաքականին անընդհատ հետեւելը անձնական  տարածք ու շնչելու օդ չի թողնում։  Քաղաքականությունը առհասարակ խժռում է մեր կենսական տարածքները։  Մենք զբաղված ենք միայն քաղաքականությամբ։ Քաղաքականությունն, իհարկե, մեզնով չի զբաղվի այլեւս, գիտի, որ մենք էլ ուրիշ բանով զբաղվելու հնարավորություն կարծես թե էլ չունենք։

«Խոսակցության թեմա գտնելն այնքան դժվար չէր, որքան հետո այդ թեմայով խոսելը»․ գրում ես պատմվածքներիցդ մեկում․․․

Հա, «Արատավոր կապ» պատմվածքից է։ Ինձ համար խոսելն առհասարակ բարդ բան է։

-Մտածե՞լն էլ, մայրիկ-հարցնում է Մուշեղը։

Մտածելու ընթացքում հատկապես վատ եմ խոսում։ Այնպես որ հարցազրույցը սղագրելիս ավարտուն նախադասություններ դժվար ես գտնելու, Անուշ։

Գրելը բանավորության դժվարության հետ կապվա՞ծ է։

Կարծում եմ՝ հա, եթե բանավոր հեշտ խոսեի, հավանաբար չէի գրի։ Իրականում ես շատ եմ խոսում իմ մտքում, հաճախ նաեւ բարձրաձայն՝ երեւակայական զրուցակցի կամ ինքս ինձ հետ։ Անընդհատ վերաձեւակերպում եմ միտքը, ասես հունցեմ, դարձնեմ առավելագույնս դյուրամարս։ Դա արտասանված կամ մտքում արտասանված խոսք է, սակայն ունի գրավոր խոսքի հատկանիշներ։

Բանավոր արտահայտման ընթացքում գուցե  դիմացինը՝ լսողն է խոչընդոտում։

Կապի  հարցն է․ քեզ հետ չի՞ պատահել, որ դիմացինդ ինչ-որ բան ասի, դու լրիվ մի ուրիշ բան լսես։  Ինձ հետ պատահել է, ապշել եմ, թե ինչ է խոսում էդ մարդը, հետո մտածել եմ, որ հավանաբար կապի խզում է եղել մեր միջեւ, ու բառերն այլ կերպ են հնչել, որպես այլ բառեր, բնականաբար անիմաստ տվյալ պահին։ Այսինքն, եթե կապ չկա, բառերն ուղղակի աբստրակտ հնչյուններ են՝ անծանոթ, օտար լեզվի հնչյունների պես։

Այդ իմաստով նախիկին իշխանությունների հետ «խոսել» հնարավո՞ր էր, Արփի, թե՞ տեքստերը երկու կողմից այդ աբստրակտ ձեւով էին դուրս թռչում, եւ իրականում կոնտակտ չկար։

Չէ, ինչու՞․․․ Կար կոնտակտը։ Մենք շատ լավ էինք հասկանում, որ իշխանությունը մեզ խաբում է, իրենք էլ հասկանում էին, որ մենք հասկանում ենք։ Պարզապես չունեին մեզ ծառայելու ցանկություն, պարտականությունների գիտակցում ու պատասխանատվության զգացում։ Իսկ ավելի ճիշտ՝ թքած ունեին մեզ վրա, որովհետեւ առանց մեր ձայների էին իշխանության եկել։ Կարծում եմ՝ թերագնահատում էին մեզ, չէին տեսնում ժողովրդի ուժը, մտածում էին, որ հարատեւելու են։

Քաղաքական հանելուկներդ պատասխաններ չէին ակնկալում, որովհետեւ պարզից էլ պարզ էր՝ որ քաղաքական գործչին/գործիչներին ես վերագրում։ Ինչու՞ հանելուկ։ 

Ավելի ճիշտ կլինի ասել, որ դիմանկարներ էին․ պարզ է, որ ինքս խնդիր չունեի անլուծելի հանելուկներ գրելու։ Այդ հանելուկները շուտով մեկ գրքով լույս կտեսնեն, մինչդեռ քաղաքական այդ գործիչներն այլեւս դաշտում չկան։ Մեղքի զգացում ունեմ մի տեսակ, որովհետեւ, կարծում եմ, իրենց պատիժն ստացել են, հեռացված են, իսկ ես նորից դաշտ բերելու փորձ եմ կատարում։ Մեկ-մեկ ուզում եմ խմբագրել, փոփոխություններ մտցնել, ինքս ինձ հետ շատ եմ վիճում այս հարցում։

Եթե կուզես իմ կարծիքը, այդ հանելուկները ինչ-որ իմաստով արձանագրություններ են, եւ խմբագրել չարժե։

Արփի՛, Բալկոնում մի հարց կա, որ բոլոր զրուցակիցներին տալիս եմ. քո ու Հայաստանի հարաբերությունները։

Ինձ համար տունը, հայրենիքը, տեղը լեզուն է․ եթե գտնեի այս լեզվական միջավայրը մեկ այլ տեղ, հնարավոր է՝ այդ տեղը դառնար տուն, բայց քանի որ ամբողջական եւ հիմնավոր կերպով այդ միջավայրը Հայաստանում է, ստացվում է՝ տունս հենց այս է։

Ոչ սեր է, ոչ ատելություն․ եղել է ժամանակ, որ մտածել եմ՝ նեղանայի, ուրիշ տեղ գնայի, ի հեճուկս Հայաստանի ու հայերի մեծ բաների հասնեի, բայց էդպես էլ չենք նեղացրել իրար։

Հարմարվելու՞ հարց է։

Չեմ կարծում։ Տես՝ հայրենիք բառը չասացի, որովհետեւ, կարծում եմ, «հայրենիք» ասվածը ֆիքսվում է դրսից, հեռվից, որտեղից կարող ես զգալ կենսական միջավայրի՝ տվյալ դեպքում հայերենի բացակայությունը։ Երբ ներսում ես, «հայրենիք» չի, տեղ է, որտեղ ապրում ես եւ սիրելու կարիք չունես։

Բայց այդ «տեղի» հետ կոնֆլիկտ կա, ուրեմն նաեւ զգայական դրսեւորումներ։

Կոնֆլիկտներն առաջանում եմ ամեն տեղ, որտեղ էլ որ երկար մնաս։ Այլ մի  երկրում քեզ թվում է, որ հիացմունքի մեջ ես, ճարտարապետությունը գրավիչ է, միջավայրը՝ տրամադրող, ուրեմն կարող ես երկար մնալ, գուցե նաեւ մտածես հաստատվելու մասին, բայց լավ զգալու այս պրոցեսը տեւում է այնքան, քանի դեռ զբոսաշրջիկ ես, քանի դեռ հյուր ես․․․ Հենց սկսեցիր բառիս բուն իմաստով ապրել, վիճակը փոխվելու է։

Ես ու Համբարձումն այդպիսի մի փորձառություն ունեցանք․ երեք տարի ապրեցինք իմ ծննդավայրում՝ Ստեփանավանում։ Առաջին տարին շատ հետաքրքիր էր, որովհետեւ ինքս 20 տարի բացակայել էի «տեղից», նորից հայտնաբերողի դերում էի ու իրականում այդ մեկ տարին ֆիզիկապես Ստեփանավանում էի, բայց շարունակում էի «ապրել» Երեւանում։

Այս փորձառությունը թույլ տվեց հասկանալ հետեւյալը՝ այն պահից, երբ զգում ես, հասկանում ես, որ սա է ապրելու տեղդ, որ սրանք են հարեւաններդ, որ սա է բժիշկդ, սա է սարսափելի շտապօգնությունը, որ չի գալու քո հետեւից, ամեն բան փոխվում է։ Հենց այդ փոփոխությունից էլ սկսվում է կոնֆլիկտը։ Կարծում եմ՝ այս տեսակ կոնֆլիկտը կարելի է բացառել միայն անընդհատ ճամփորդելով։

«Անմոռանալի սովետ» պատմվածքումդ գրում ես․ «Սովետում իրերն արտադրվում էին հավերժական գործածության հաշվարկով»։ Հիմա հակառակն է․ ամեն արտադրանք նոր մոդելով գերազանցում է նախորդին, ամեն բան շարքից դուրս է գալիս ավելի արագ, որքան արտադրական պոտենցիալի աճ ենք գրանցում։ Նոստալգիկ բան կա՞ Սովետի հետ կապված։

Չէ, նոստալգիկ բան չկա պարզ պատճառով՝ ես Սովետում քիչ եմ ապրել, չեմ հասցել կապվել։ Իմ մանկությունն է մնացել Սովետում, իսկ ես արդեն ասեցի, որ պատվիրել եմ ինձ կարոտով չհիշել մանկությունս։

Սովետն ավելի շատ ընկալում եմ մարդկանց հուշերով, ովքեր ավելի երկար են ապրել այդ հասարակարգում։ Բայց ակնհայտ է, որ սոցիալական ապահովությունն ավելի մեծ էր, տանգնապ չկար, ապագայի վախ չկար, որովհետեւ «հայտնի» էր ապագան, ինչքան էլ ծիծաղաշարժ է հնչում, այդպես է․․․ Ու մի բան հաստատ է՝ մարդիկ ազատված էին շատ-շատ վախերից, որ բնորոշ են կապիտալիստական հասարակարգում ապրողներին, հատկապես մեր օրերի։ Մեր մեջ տագնապը շատ է, որովհետեւ աշխարհն անընդհատ է փոխվում, եւ չգիտես՝ ինչ կլինի մոտ ապագայում անգամ։

Կապիտալիստական հասարակարգի տագնապներից, որ խոսեցիր, միանգամից մտածեցի «Չի վաճառվում» ժողովածուիդ վերնագրի ընտրության մասին։

Հասկանալի է, որ բառախաղը հնարավորություն է տվել «վաճառելու» մի բան, որին վերագրվել է «չի վաճառվումը», բայց ուզում եմ հասկանալ՝ նման վերնագիր ընտրելը սպառողական հասարակության հետ առնչվելու ձեւ՞ էր, կապիտալիզմին բնորոշ այդ տագնապի դրսեւորու՞մն էր, թե՞այլ մի բան։

Իմ հարաբերությունն է սպառողական հասարակության կարծրատիպերի հետ։ «Չի վաճառվում» ժողովածուն բավականին լավ վաճառվեց, պարբերաբար հայտնվում էր շաբաթվա բեսթսելլերների ցուցակում։ Նախորդ գրքիս՝ «Անտերուդուս»-ի ժամանակ էլ նման մի հնարքի էի դիմել, ոչ ապրանքային տեսքով կազմ էի մտածել։ Հիշու՞մ ես շապիկի վրա միայն տեքստ էր գրված, եւ այդ տեքստում ասում էի՝ ինչու նկար չկա, եւ որ անկազմ գիրք հիշեցնող կազմով մարտահրավեր եմ նետում սպառողական հասարակությանը։

Ինձ հաճախ են հարցնում՝ այդ ինչը չի վաճառվում, պատասխանը պրիմիտիվ է հնչում․ չի վաճառվում երջանկությունը․․․ Այն ոչ միայն չի վաճառվում, նաեւ չի խաղարկվում, եւ այդ պատմվածքի մեջ ես հանկարծ հանգեցի այն մտքին, որ երջանկությունը կոմերցիոն հնարք է, որի նպատակն է մեզ ստիպել անվերջ փող ծախսել իրեն գտնելու եւ գնելով տիրանալու, ինչպես ապրանքի։ 

Կոկա-կոլայի հայտնի կարգախոսը միտքս եկավ․ «Կյանքը հիասքանչ է, եւ դու դա գիտես»։ Մտածում եմ՝ բիրտ պարտադրանք է։ Հանկարծ չկասկածես էլի, որ կյանքը հիասքանչ է։

Հա այդպես է, որովհետեւ ապրանքայնությունը պայմանավորված է հաճույքի եւ երջանկության իմիտացիայով։

Հայաստանում ապրումի ֆիքսման փորձ անենք․ կա՞ մի շրջան, որը կոնկրետ է իր ապրումի, ձեւերի դրսեւորման մեջ։

Քանի որ Հայաստանում մարդն անձնական կյանք չունի եւ մշտապես հասարակության ու ընտանիքի ավանդույթի ճնշման տակ է, սեռական էներգիան կուտակվում է ու  հիմնականում նաեւ չի սուբլիմացվում որեւէ ստեղծարար գործունեության մեջ՝ օբյեկտիվ պատճառներով՝ աղքատություն, գործազրկություն եւ դրա հետեւանքով վերածվում է դժգոհության, անբավարարության զգացման։

Այդպես էր մինչեւ հեղափոխությունը։

Հեղափոխությունը կոլեկտիվ օրգազմի պես մի բան էր․․․ Հա՜, այդպիսի բանաստեղծություն էլ ունեմ՝ ամեն երեկո վարչապետն ու ժողովուրդը սիրով էին զբաղվում, հետհեղափոխական ամենօրյա լայվերի ժամանակն էր, այսպես ասած՝ մեղրամիսը։ Մարդկանց դեմքին երջանկության ու բավարարվածության արտահայտություն էր հայտնվել։

Բայց, իհարկե, էլի դժգոհությունը կաթիլ-կաթիլ կկուտակվի՝ նույնիսկ ավելի արագ, քան նախկինում,  քանի որ կա հասարակական ցենզուրա, մարդիկ սիրում են Նիկոլին, չեն հայհոյում եւ պատրաստ են պատառոտել հայհոյողին, այդպիսով դժգոհությունն իշխանությունից պարպվելու ձեւ չունի, միայն կուտակվելու է։

Իշխանությանը չեն հայհոյում հիմա, հա․․․

Եվ իշխանությունը գտնում է օբյեկտներ, դեմ տալիս մարդկանց ու ասում՝ հայհոյեք։ Քավության նոխազ պետք է լինի, որի պատկերը մարդու մոտ բացասական էմոցիաներ առաջացնի, պարպի բողոքի ու դժգոհության էներգիան։ Նիկոլին առայժմ հաջողվում է, բայց ինչ-որ մի պահի մարդիկ սթափվելու են ու ասեն՝ մեր այսօրվա անփառունակ կյանքի համար մեկ մարդ է պատասխանատու, եւ այդ մեկ մարդը դու ես։

Այդ կուտակումների գիտակցման մեջ ինչպե՞ս ես «բաց թողնում» տեքստդ, հրապարակում արձակդ ու բանաստեղծություններդ։ Արդյոք վտանգավո՞ր է, պատասխանատու՞, թե՞ հանրային այդ պահվածքն ու տեքստը չեն առնչվում իրար։

Հիմա տեքստը գրելը բարդ է ինձ համար։ Ի վերջո այն, ինչ հիմա կա, մշտական, սովորական վիճակ չի, որ մասին կարող ենք խոսել այնպես, թե էլի է եղել այսպիսի բան։ Սա նաեւ  իմ տեսած առաջին հեղափոխությունն է։ Գրելու դժվարությունը կապում եմ սրա հետ, քանի որ, ինչպես արդեն մեջբերեցիր, այո, «թեման կա, բայց խոսելը դժվար է»․․․ Իմաստները շատ են խառնված, հենման կետ գտնելը բարդ է եւ իրողություններին գնահատականներ տալն էլ այս իմաստով գրեթե անհնար է դառնում․․․ Կամ, այսպես ասենք, սխալվելու հավանականությունը մեծ է։

Այսինքն չես գրում, որովհետեւ վախենում ես սխալվե՞լ։

Հա, չեմ ուզում սխալվել, որովհետեւ այս իրավիճակում անդունդի եզրով ես քայլում, եւ սխալվելը կարող է շատ բան արժենալ։ Երբ գտար ունիվերսալ հենման մի կետ, գուցե այդ դիրքից կարողանաս նաեւ գնահատել։ Նախահեղափոխական շրջանում կային այդ հենման կետերը, իսկ հեղափոխությունն ամեն ինչ տակնուվրա արեց։

Այդ իմաստով գուցե բարենպաստ պահ է արխիվին անդրադառնալու համար, ինչը փաստորեն ինքդ փորձում ես հիմա անել՝ քաղաքական հանելուկները մեկ գրքով ներկայացնելու միջոցով։

 Ըստ էության հիմա բոլորս էլ դրանով ենք զբաղված․ եւ պետությունը, եւ հասարակությունը վերարժեւորելու, վերագնահատելու, վերաքննելու, պատժելու կամ, ինչպես ասում ես, արխիվին անդրադառնալու գործողության մեջ է։ Հասկանում եմ՝ անհրաժեշտ գործողություն է, որից կախված է հաջորդ քայլը, բայց դա նման է այն գործին, որն անընդհատ անում ես ու չի ավարտվում։

Այնուամենայնիվ, այդ նույն արխիվին անդրադառնալուն զուգահեռ ներկայիս գործողությունները նույնպես կարեւոր են, չէ՞։ Իշխանության նկատմամբ կոնկրետ վերաբերմունք կա՞, թե՞ դու այլ հարաբերության մի ձեւ ես սահմանել։

Ինձ համար այնքան բարդ է այս հարցը։ Ներկայիս իշխանության մի մասն ինձ հարազատ, սիրելի մարդիկ են, իմ ընկերներն են, եւ, թվում է, թե ինչ  երկար-բարակ մտածելու բան կա․ ես պայքարել եմ տարիներ շարունակ, այդ պայքարը պսակվել է հաղթանակով, այս իշխանությանն էլ կարելի է սիրել, որովհետեւ նույն պայքարողներն են, շատերը բոլորովին չեն փոխվել, թվում է՝ կարելի է ի վերջո հանգիստ, հանդարտ ապրել (չեմ էլ ընդունում կարծրատիպը, թե արվեստագետը միշտ ընդդիմադիր դիրքից պիտի հանդես գա)․․․ Բայց այս ամենը հաշվի առնելով անգամ՝ հասկացա, որ ինձ պարզապես տրված չէ իշխանությանը սիրելը։ Ես իշխանությունից զզվում եմ․․․ Եթե անգամ դա ժողովրդի իշխանությունն է․ մարդկանց նկատմամբ, որ մարմնավորում են այդ իշխանությունը, ես միեւնույնն է զզվանք եմ զգում։ Դա իմ բնության եւ էության մասն է։ 

Համակարգն էլ է փաստորեն խնդրահարույց  քեզ համար։

Համակարգը ամբողջովին հիմնված է իշխելու եւ հնազանդվելու, վերադասության ու ենթակայության սկզբունքների վրա, նույնիսկ ամենադեմոկրատական համակարգերը։

Ես  հակահամակարգային մարդ եմ։ Դպրոցներում, որտեղ սովորել եմ, հիմնականում բարդ երեխայի համբավ եմ ունեցել, միշտ խնդիրներ եմ ստեղծել ուսուցիչներիս համար, միշտ վիճարկել եմ իրենց իշխանության օրինականությունը, եղել է, որ հարց եմ բարձրացրել, թե ինչու ուսուցիչները աշակերտներին դուք-ով չեն դիմում։ Չնայած նրան, որ ընդունակ էի ու սիրում էի սովորել, աշխատել եմ գերազանցիկ չլինել, որովհետեւ գերազանցիկ լինել նշանակում է գերազանց կերպով ընդունել համակարգի վերադասությունը։ Բոլոր այդ ավագներն ու ուսխորհրդի նախագահները․․․ Ես իրենց համարյա մարմնով եմ զգում։  Կապ չունի՝ որքան ինտելեկտուալ են ու ըմբոստ, մարդու ֆակտուրայից գիտեմ՝ էս մարդը համակարգի պահապանն է, ներկայացուցիչը ու հենց համակարգը։

Ինձ թվում է՝ համակարգի հանդեպ այս վերաբերմունքն էլ, համակարգի մաս չդառնալու ձգտումը ինձ նետել է արվեստի տիրույթ։ Դա միակ միջոցն էր ինձ դուրս դնելու համակարգից ու միաժամանակ չմարգինալացվելու, մի բան էլ վերհամակարգային դիրք գրավելու։

Ես հասկանում եմ, որ մարդիկ կարող են այսպիսի հոգսեր չունենալ եւ պետք էլ չի, որ ունենան։ Նրանք կարող են հաշտ լինել իշխանության հետ։ Ես միայն բացատրում եմ, թե ինչու ինքս չեմ կարող հաշտ լինել եւ ինչու չեմ սիրում իշխանությունը, եթե նույնիսկ այն ինձ համար շատ սիրելի մարդու է փոխանցված։

Ուղղակի, երբ հաղթանակ ես գրանցում որպես պայքարող, ներքին հանգստություն է առաջանում գուցե, որ այլեւս պայքարի ձեւը փոխված է, այլեւս փողոցը չէ արտահայտվելու տեղը, եւ խնդիրները, առաջարկներն ավելի քաղաքակիրթ կերպով, ընթացակարգային ձեւով տեղ հասնելու հնարավորություն  ունեն գուցե։

Հա, կարճ եթե ասենք, հայհոյելու կարիք չկա։

Ի դեպ, ինքս միշտ դեմ եմ եղել անձնավորմանը, որովհետեւ ցանկացած մեկն ունի իր դրական կողմերը։ Նախկին իշխանությունից շատ ծանոթներ ունեմ, հատվածական շփումներ եմ ունեցել իրենց հետ, հասկացել եմ, որ «ամենասարսափելի» պաշտոնյաներն անգամ ինչ-որ մի լավ բան ունեն իրենց մեջ եւ էն հրեշները չեն, որ դարձնում են նրանց իրենց սոցիալական դերերը, պաշտոնները ու իշխանությունը։

Ներկայիս իշխանությունների դեպքում հարցն ավելի է բարդանում, որովհետեւ  շատ են անձնական շփումներ եղել, ավելի լավ եմ ճանաչում եւ այլն, բայց պետք է հստակ տարանջատել մարդուն ու իր ստանձնած հասարակական դերը։ Նա կարող է հոյակապ մարդ լինել, բայց լինել ապաշնորհ կառավարիչ։

Այս երեւույթը ինձ լավ ծանոթ է գրականությունից։ Երբ մեկի հետ ջերմ հարաբերություններ ունես, հեշտ է կորցնել անաչառությունը, ուզում ես գրածն էլ հավանել։ Բայց ես  կարողացել եմ  առնվազն չգովել իմ ապաշնորհ ընկերոջը կամ քննադատել իմ շնորհալի ընկերոջ ոչ այնքան հաջող գործը։ Հեշտ չի, բայց քանի որ էդ կարողությունն ունեմ, նաեւ պարավորություն եմ զգում։ Մտածում եմ՝ եթե ես չանեմ, ո՞վ է քննադատելու իմ փոխարեն։

Թեմայից շեղվեմ մի քիչ, որովհետեւ կենսագրական մի քանի տվյալներից զարմացած եմ։ Չգիտեի, որ ռեժիսորի մասնագիտությունն  ես ընտրել, հետո Թատերականի կրթությունդ կիսատ թողել , անցել արվեստաբանության․․․

Իմ մեծ երազանքն էր ռեժիսոր դառնալը,  յոթերորդ դասարանից սկսած խաղում էի բեմում, ուզում էի թատրոնի ռեժիսոր դառնալ, տասներորդ դասարանում անգամ թատերական խումբ ստեղծեցի՝ «Բարի աչողում» անունով․․․ Բեմադրում էի Թումանյանի հեքիաթները եւ ներկայացնում լոռվա բարբառով։

Դեռ Ստեփանավանու՞մ էիր, չէ՞։

Հա, բայց այդ թատերախմբով գնում էինք հյուրախաղերի։ Բնականաբար պիտի ուսում ստանայի թատերական կրթություն տվող միակ բուհում, որը ամենակոռումպացված բուհի համբավն ուներ, այն փակ ակումբ էր՝ թատերական ընտանիքներից դուրս եկած մարդկանց համար էր հիմնականում։

Իննսունականների կեսերի՞ն էր։

Հա, իննսունականների կեսերին էր, ու դասախոսներն ինձ բաց տեքստով ասում էին, որ չեմ ընդունվելու, որովհետեւ դերասանի աղջիկ չեմ, ծանոթ չունեմ, փող չեմ տվել, նմանատիպ այլ տեքստեր։ Բայց ես ընդունվեցի ամենաբարձր գնահատականներով․ ոչ մի տարբերակ չկար ինձ բացառելու, քանի որ բացի այն, որ շատ էի սիրում կարդալ ու քիչ չէի կարդացել իմ տարիքի համար, արդեն տպվել էի ամենահեղինակավոր թերթերում ու ամսագրերում,  հեղինակային երգի փառատոների էի մասնակցել եւ այլն։

Բայց  չավարտեցիր, կիսատ թողեցիր թատերական կրթությունդ։

Սովորեցի ընդամենը երեք ամիս․․․ Այդ կարճ ժամանակահատվածում պարզ տեսա, որ ինստիտուտն ավարտելուց հետո, մեկ է, չեմ դառնալու ռեժիսոր։ Ինձ համար պարզից էլ պարզ էր հեռանկարի բացակայությունը, որովհետեւ սխալ էր դրվածքը, դասախոսները սահմանափակ էին, փորձում էին ծաղրել էքսցենտրիկ հագուկապս, անգամ սաստում էին։

Սահմանափակ բարքեր, սխալ ըմբռնումներ արվեստի վերաբերյալ, որը փաթաթում էին մեր վզին․ այս էր։ Այսինքն սովորելու բան իսկապես չունեի, ինքնախաբեություն կլիներ շարունակելը։ Վերջին կետը եղավ այն, որ դասախոսներից մեկն ասաց՝ հայ կինը պիտի արթնանա առավոտյան վեցին, ութին արդեն պիտի տնային բոլոր գործերն ավարտած  լինի ու հետո գնա աշխատանքի․․․

Երբ դուրս եկա ինստիտուտից, դեռ մտածում էի՝ հնարավորություն ունեմ թատրոնով զբաղվելու, բայց իրականում հրաժեշտ տվեցի թատրոնին։

Արփի, գրելը կապ ունի ավարտվա՞ծ  պատմությանն անդրադառնալու հետ։

Գուցե պատմությունը դեռ ավարտված չլինի, բայց գրես տրամվայի մասին՝ հասկանալով, որ այն դեռ կա, բայց տեղի ունեցածը երեկ էր, ոչ այսօր։

Երբ անդրադառնում ես երեկ տեղի ունեցածին, որը տրավմատիկ է, ներկայի ապրումն արդյոք ֆրագմենտալ չի դառնում, չի կտրում քեզ կամ քո տեքստը ամբողջականությունից, այսօրվանից։

Հա, իհարկե, կոնտեքստը հաճախ ես  մի կողմ թողնում, չէ՞ որ իրավիճակն ավարտվել է, բայց ցավը շարունակում է ապրել։ Ցավը կտրում ես իր կոնտեքստից, հանում ես սոուսից, որի մեջ եփվել է ու տանում քեզ հետ որպես թանկ հուշ։ 

Մանկությա ն շրջանում ինքդ քեզ գրած նամակիդ մեջբերումը տպավորիչ էր․ հիմա մտածում եմ՝ «վերադարձը» քո դեպքում անհաշտության պայմանականությամբ  է բնորոշովում։

Մանկությունն առահասարակ բոլորիս համար է տրավմատիկ, ուղղակի մարդիկ կան, որ այլ կերպ են վերականգնում ուժերը․․․ Այսինքն ամեն մեկն ինչ-որ օժտվածությամբ՝ ավելի արագ կամ ավելի դանդաղ է կազդուրվում մանկությունից։

Տրավմա ասելով ի՞նչ ի նկատի ունես։

Մանկությունը հանգիստ տեղ չի, հովվերգական տեղ չի․ կայացման ծանր տարածք է։ Ընթացք է, երբ հասունանում ես՝ լինելով ընտանիքի մեջ, հանրույթի մեջ, քեզ սիրողների մեջ։

 Ինքս մեծ սիրո մեջ եմ մեծացել․ մայրս 46 էր, հայրս՝ 50-ին մոտ, երբ ծնվեցի․․․ Հինգերորդ երեխան էի, ընտանիքի ավագ երեխաները մեծ էին ինձնից 18, 19 տարով։ Փաստորեն այդքան «ծնող» եմ ունեցել, ովքեր սիրել են ինձ, փայփայել, պաշպանել աշխարհից, բայց, մեկ է, համոզմունքս, թե մանկությունը տրավմատիկ տեղ է, դրանից չի փոխվում։ Ինչ-որ իմաստով գուցե նաեւ այդ սերն է տրավմատիկ եղել, չգիտեմ։

Հիմա ապրումը հե՞շտ է ստացվում։

Երբ ընտանիքիս հետ եմ լինում, նորից նույն երեխան եմ ինձ զգում, նորից բարդ է։ Ինչքան էլ անկախ, ինչքան հեռու, այնքան ապրելն ավելի հնարավոր է դառնում։  Ապրելուն խանգարողը երեւի էդ չարտասանվող ճնշումն է, որ եթե ծնվել ես, ուրեմն իզուր պիտի չապրես կյանքը, պիտի մի «լավ» բան անես, մի բան «տաս» մարդկությանը։ Ինձ թվում է՝ այս իմաստով իմ ընտանիքը բացառություն չէ։ Յուրօրինակը միայն այն է, որ կարող էի ու պիտի ծնված չլինեի, բայց եղա․․․ Ուրեմն պատասխանատվությունն էլ ավելի մեծ է։

«Ծնված լինելու անհարմարությանը» հասանք․․․

Այո․․․ Ծնված լինելու անհարմարությանը, որ մի քիչ էլ յուրահատուկ պայմաններում է եղել։

Չգիտեմ ինչու զրույցի այս հատվածում գրական մի քանի ստեղծագործությունների վերնագրեր սկսեցին աչքիս առաջ գալ։ Առաջինը Սիորանի «Ծնված լինելու անհարմարությունը», հիմա էլ Կունդերայի «Կենցաղի անտանելի թեթեւությունը»։

Անկախ զրույցի ընթացքից՝ Կունդերայի այդ գործը անչափ սիրելի է, եւ գուցե հիմա ինտուիտիվ կապ եղավ։

Դադար

Գիտե՞ս՝ իսկական ազատությունը մրցանակներից, պարգեւներից, գնահատանքից ազատված լինելու մեջ է։ Երբ կարող ես գնալ մի տեղ ու հավաքարարի գործ անել, ապրել ուղղակի եւ լինել երջանիկ՝ թեկուզ, որ դա համարվի սոցիումի ամենաստորոտը, չհավակնես դիրքի, չհավակնես փառքի։ Սա է մեծ ազատությունը։

Հայաստանը փոքր է, մարդիկ իրար ճանաչում են, եւ այս իմաստով ազատության հնարավորությունը մեծ չէ, բայց երբ գնում ես մեգապոլիս, որտեղ ոչ ոք քեզ չի ճանաչում, որտեղ քարտեզ անգամ չունես, բայց չես կորչի, որովհետեւ գնում ես ոչ մի տեղից ու ոչ մի տեղ ես գնում, ամեն ինչ փոխվում է։ Հնարավորությունդ, որ ծանոթ կհանդիպես, զրոյական է, հնարավորությունը, որ ամեն ինչով կարող ես զբաղվել, հարյուր տոկոս․․․ Կարող ես լինել այն, ինչ մտքովդ կանցնի՝ սկսած ամենաանպատվաբեր աշխատանքը կատարելուց։ Այսինքն դու քեզ ես պատկանում։

Իսկ Հայաստանում մարդն իրեն չի պատկանում․ պատկանում է մանկությանը, թաղին, ընտանիքին, այդ բոլորի առաջ ինքը հաշվետու է։ Դրանից է, որ կյանքը ծանր է այստեղ այնքան, որքան մանկության մեջ։ Դրանից է գուցե, որ մարդիկ լքում են այս երկիրը, որովհետեւ այնպես չէ, որ բոլոր գնացողները չկարողացան նյութական դժվարություններին դիմանալ։

Հիշեցի Մարկեսի հարցազրույցներից մեկը․․․ Պատմում էր, թե Ֆրանսիայում ինչպես է բանվորություն արել։

Լյոսային տված հարցազրույցում է պատմում։

Այո, այո, ասում էր նույն բանը, ինչ ես։ Ասում էր, որ Կոլումբիայում չէր կարող անել մի բան, որն արեց Ֆրանսիայում։ Այնքան զարմացած էի այդ մտքից, որովհետեւ մինչ այդ հարցազրույցը կարդալը ինձ թվում էր՝ դա միայն Հայաստանին է բնորոշ, պարզվեց, որ չէ․․․Մարդուն է բնորոշ։

Դե հա, որովհետեւ «տեղը», որտեղ կաս, ամեն արարք, ամեն գործողություն նույնացնում են անձի հետ․ քո դեպքում՝ Արփի Ոսկանյան անձի, Արփի Ոսկանյան քաղաքացու, զավակի, գրողի հետ։

Հա, այլ տեղում քո անձի բեռից ազատված ես, ազատված ես նաեւ ընտանիքիդ ու հասարակության բարոյական ճնշումներից, ազատված ես հաղթանակներ գրացնելու պարտավորությունից։

Վերագրումներ չկան, դերեր չեն տրվում։

Ու, եթե ինքդ էլ քեզ դեր չվերագրեցիր, ուրեմն կատարյալ ազատ ես, մարդ ես, ով ուղղակի ապրում է, եւ դրա մեջ կա մի բան, որը թերեւս շատ մոտ է երջանկությանը։

Բայց  գրելն  ինքնակամ ես ստանձնել․․․

Այնպես չի, որ կա մի բան, որն իմ ընտրության արդյունքում չի գրանցվել․ իմ փոխարեն որեւէ մեկը չի ընտրել, որեւէ իրավիճակ չի թելադրել ելքերը․․․ Մինչեւ օրս էլ այդպես է։

Իսկ գրելը իմ հարաբերվելու ձեւն է միջավայրի հետ։  Դեռ փոքր տարիքում գրելը հարաբերվելու ձեւն էր նաեւ ընտանիքիս հետ։ Մորս նամակներ էի գրում, դժգոհությունս կամ դիտողությունս այդպես էի արտահայտում, ինքն էլ իր հերթին ինձ էր նամակ գրում, երբ հատկապես նեղացած էր ինձնից։

Գրելն ի վերջո երեւի թե, հա՜, հարաբերվելու ձեւ է, տրավմայի հետ աշխատելու միջոց։