Մհեր Ենոքյան, «Հետքի» թղթակիցը «Նուբարաշեն» բանտից

Սկիզբը

Վերջին նամակիս պատմության ավարտին շատ սպասեցիք. կանգ էի առել այնտեղ, երբ բոլորս քսիֆներ գրեցինք՝ նկարագրելով ստեղծված իրավիճակը: 2 օր անց պատասխան եկավ` շատ հակիրճ, հիշում եմ այս բառերը. «…փակի տակ եք, հնարավորություն չկա կամեռից կամեռ գնալ-գալու, մահապատժի տակ եք… բոլոր ռազբոռկեքին թա՛րգ տվեք… Ռ-ի հետ էլ եթե լավ չեք, վատ էլ մի՛ եղեք»: Այս վերջին նախադասությունը հաջորդ 24 ժամվա բանավեճի առարկան դարձավ: Քրեական աշխարհի տղերքն այն կարծիքին էին, որ եթե Ռ-ն Գող լիներ, ապա ուղղակի կգրեին՝ օրենքով գող ա, ու վերջ: Ռ-ն էլ ոգևորված ասում էր. «Հը՛, հիմա հասկացաք, որ ճիշտ էի ասում: Ուղղակի ախպերներս չեն ուզում, որ մահապատժի տակ նստած ձեր հարցերի ու կասկածների համար աչոտ տաք հիմա…»:

Ա՛յ այսպիսի իրավիճակ ստեղծվեց, ու արդեն խնդիրը մեր խցից դուրս եկավ. շատ խցերում գիտեին, նաև բանտի աշխատակիցներից ոմանք սկսեցին ասել, որ ВМ-ում օրենքով գող կա (ВМ-ն ռուսերեն Высшая мера արտահայտության հապավումն է, թարգմանաբար՝ պատժի առավելագույն չափ, այդպես կոչում են մահապատժի դատապարտվածներիս հարկաբաժինը):

Ու նորից քսիֆներ գնացին: Վերջը բանը բանից անցավ, ու մի օրենքով գող գրեց. «Էտի հացի գող ա… տեղը ցույց տվեք: Հետն էլ իմացեք, որ իսկական վառավսկոյ Ֆռաեռը պետք ա ընդունի` հակառակը չասի, մինչև պարզվի ճիշտը: Իսկ Ռ-ի ասած մարդիկ, հա՛, քերոփներ են էղել, բայց իրա նշած թվին արդեն պռաշլյակներ էին…»:

Ամեն բան հանդարտվեց: Հիմա այդ երկու վիճողներից ոչ մեկը չկա: 90-ականներից ի վեր շատ-շատ բան փոխվեց այսպես կոչված ВМ-ի բաժնում: Ավելի ճիշտ` անճանաչելի է գրեթե ամեն բան: Հաջողվեց, այնուամենայնիվ, ուսումը, աշխատանքը… դարձնել ընդունելի, ավելին` հիմա գրեթե բոլոր ցմահականները ձգտում են աշխատանք ունենալ, ինչն, իհարկե, բարդ խնդիր է: Հայաստանի դատապարտյալներից 6-7 ուսանողներ ունենք, ու բոլորն էլ ցմահներից են: Հայհոյանք, դռներին խփել, կարելի է ասել, վաղուց չկա: Բանտի աշխատակիցները` հսկիչներից սկսած մինչև ամենավերևները, շատ լավ գիտեն և ասում են` ամենահանգիստ բաժինը ցմահների բաժինն է:

Միանշանակ ողջունելի է, որ ներկայիս իշխանություններն ընդունեցին ռեժիմների փոփոխման մասին դրույթը` հեղափոխական մոտեցմամբ հնարավորություն տալով տեղափոխվել նաև բաց ռեժիմային գոտի, այսինքն՝ աշխատել ազատություն մեջ, լինել ընտանիքի հետ և երեկոյան վերադառնալ մեկուսարան: Մնում է, որ այս օրենքը սկսի պրակտիկ գործել`առանց անօրինությունների, առանց կոռուպցիոն ռիսկերի և օբյեկտիվ, իրավաչափ գնահատականի վրա:

Գաղութային, այն է` կիսաբաց ռեժիմը, կարծում եմ, դեռ չի կարող ապահովել պատժի իրական նպատակը՝ վերասոցիալականացումը, քանի որ այնտեղ իրականում իշխում են ենթամշակույթին կանոնները` նիստ ու կացը, բարքերը և միայն բաց ռեժիմն է, որ իրապես կնպաստի դատապարտյալների՝ հասարակություն լիարժեք վերադարձի ճանապարհին, նախ և առաջ` հենց աշխատանքի և ընտանիքի, հասարակության հետ ակտիվ շփման միջոցով:

Միանշանակ ողջունելի է ՀՀ արդարադատության նախարարության այն հեղափոխական մոտեցումը, համաձայն որի՝ ներդրվեց բալային համակարգ ցմահ ազատազրկվածներիս պայմանական վաղաժամկետ ազատման հարցի վերաբերյալ: Մինչ այս դատապարտյալի բնութագիրը կախված էր բազմաթիվ սուբյեկտիվ գործոններից: Ներկայում հնարավորինս օբյեկտիվ դարձավ այս գործընթացը շնորհիվ ՀՀ արդարադատության արդեն նախկին նախարարի հրամանի: Այսուհետ քրեակատարողական հիմնարկը, սահմանված չափորոշիչների համաձայն, նշանակելու է համապատասխան բալեր: Օրինակ, եթե դատապարտյալը աշխատում է, ապա նա վաստակում է 2 բալ (միավոր), եթե մուծել է քաղաքացիական հայցը պատճառված վնասի համար, ապա 2 բալ և այլն: Ամենաբարձր 5 բալը նշանակվում է այն դեպքում, եթե դատապարտյալը չի առաջնորդվում քրեական ենթամշակույթով և երբ 2 և ավելի անգամ խրախուսվել է: Առավելագույն բալերի քանակը 48-ն է, իսկ դրական է համարվում և ներկայացվում պայմանական վաղաժամկետ ազատման, երբ հավաքում է առնվազն 28 բալ: Բայց, միևնույն է, վերջնական որոշումը դատարանն է կայացնելու: Իսկ արդյոք դատարանը չի՞ լինի սուբյեկտիվ կամ կոռուպցիոն ազդեցության տակ:

Ներկայում անհրաժեշտ է և տրամաբանական նմանատիպ բալային համակարգ, բայց ավելի ցածր անցողիկության շեմով (օրինակ՝ կիսափակի համար՝ 15, կիսաբացի՝ 18 և բացի՝ 20 անցողիկ միավորով) ներդնել դատապարտյալների պահման ռեժիմների փոփոխման կիրառման նպատակով: Միայն այս կերպ սուբյեկտիվությունը գրեթե կբացառվի:

Բնականաբար, բալային համակարգն այս խնդիրների լուծման լավ տարբերակ է, սակայն անհրաժեշտ են որոշ հիմնավորված խմբագրումներ: Օրինակ` դատապարտյալի աշխատանքը ներկայում մեկ սանդղակի վրա է գնահատվում, այսինքն` 3 ամիս աշխատող և երկար տարիներ աշխատող դատապարտյալները գնահատվում են ստանդարտ 2 բալով: Ակնհայտ է, որ ինչպես խրախուսանքների պարագայում, այդպես էլ այս հարցում պետք է, օրինակ` 2 և ավելի տարիներ աշխատող դատապարտյալը ավելի բարձր բալերով գնահատվի, ինչը նաև աշխատանքի հանդեպ ձգտում կառաջացնի: Նույն կերպ հարկավոր է գնահատել այս կամ այն միջոցառումներին մասնակցությունը և սոցիալական վերականգնման աստիճանը: Այնուամենայնիվ, 20 տարի բանտում փակված դատապարտյալին շատ դժվար է ուսում ստանալ ու աշխատանք գտնել՝ հաշվի առնելով, որ ուսումը միայն վճարովի է, իսկ աշխատանքի համար էլ նոր հմտություններ են պետք: Ուստի, պետությունը նախ պիտի աջակցի դատապարտյալներին ուսանելու և աշխատելու հարցում, նոր նման բարձր շեմ սահմանի: Առաջարկում եմ խմբագրել նաև տարիքով պայմանավորված բալերը: Օրինակ՝ 28 տարեկանից բարձր տարիքում դատապարտվածներին տրվում է հավելյալ միավոր, այն դեպքում, երբ եվրոպական մի շարք երկրներում երիտասարդ չափահասներն են 18- 21, որոշ դեպքերում մինչև 25 տարեկաններին են վերաբերում անչափահասներին բնորոշ մեղմ դրույթներով՝ տալով այս տարիքային խմբին ավելի շուտ պայմանական վաղաժամկետ ազատվելու իրավունք և այլ իրավունքներ: