Երանի նրան, ով մահանալիս էլ բարձրանում է: 1985 թվականի մարտի 28-ին վերելակի մեջ Մարկ Շագալի սիրտը կանգ առավ: Իսկ վերելակը դեռ բարձրանում էր: Ամեն տարի ես սար եմ գնում: Իմ բարձունքը Քամոտ սարն է: Քամոտը գտնվում է Վենձ ուրթատեղի գլխին, Սուրբ լիս սարի դիմացը: Ինձ համար այն աշխարհի ամենաբարձր սարն է, ավելի բարձր, քան Ջոմոլունգման է: Առաջին անգամ ես աշխարհն այնտեղից տեսա: Տարին մեկ՝ բարձրանում եմ Քամոտա ղաշը, որ աշխարհը տեսնեմ: Տղաս ինձ լուսանկարում է: Ահա՛, ես կանգնած եմ աշխարհի տանիքին: Գլխիս ետևում Սուրբ լիս սարն է: Այն ասես սրբի պատկեր՝ շրջանակում է գլուխս: Գլուխս, որ ասես մեծ աշխարհի պուճուր գլոբուսը լինի: Հաստատ չգիտեմ, թե այնտեղ  ինչ  կա, բայց գլխիցս այն կողմ էլի աշխարհ կա: Հեռու երկնքում, ինչպես սև ու սպիտակ ոչխարների  հոտ, գանգրահեր ամպերի սև ու սպիտակ ծվենները խաղաղ ու անվրդով լողում էին կապույտ մուժում: Նրանց ներքո, հորիզոնի պռունկը լղոզվելով ՝ նշմարվում էր Թբիլիսի քաղաքը: Ավելի մոտ Զիկատարն էր, սուր անտառածածկ գագաթով՝ զի կատարյալ էր շրջակա կատարների մեջ: Շուրջս պար էին բռնել Վիրահայոց լեռները: Ոտքերիս տակ Շնողն էր ու պատռված անտառները, որոնց սրտի մեջ քաղցկեղի պես բուն էր դրել դեղին շիկահողի բորբոսը: Պղնձի հանքերն էին: Ինչ-որ մեկի ախորժակը բավարարելու համար մանկությանս երկիրն իր կյանքով պիտի հատուցեր: Միլիոնավոր տարիներով ստեղծված Աստծո դրախտը՝ մութ անտառներով, վճիտ աղբյուրներով, զրնգուն օդով, ծառ ու ծաղկով, թռչունների ծլվլոցով, կխտարի թառանչով, արջ ու աղվեսի քրթմնջոցով, առվակների զրնգոցով՝ կոպեկի արժեք չունեին: Քանզի բոլորինն էին: Սրտի ինչ բաբախյունով էինք  բացում դրախտի դռները: Երեք ամիս նրա բնակիչն էինք՝ ոտքներս շաղոտ, այտերս կարմիր, ցորնագույն մաշկով, մարմնով կայտառ ու աչքերով պայծառ. մեկ անձրևի մեջ, մեկ ամպի, մեկ էլ կայծակ-որոտի, մեկ էլ թավշյա պայծառ առավոտի, երբ արեգակն էր մեզ գգվանքով շոյում ու թռչուններն էին անուշ երգ ասում: Բայց էլի աչքներս մեր եկած ճամփին էին. դրախտից  ուղարկված անբիծ հրեշտակների պես գնում էինք գեղավորի ճամփին կանգնում ու ձեռներս պարզած՝ երգ ասում.

-Ա՛յ գեղավոր լոլկ տուր, լոլոկ չունես, բոլոկ տուր…

Էշի ետևից ճիպոտը ձեռքին պտտեցնող  գեղավորը մեզ համար էն գինն ուներ, ինչ դափնեպսակը գլխին, ավանակին բազմած Աստծո որդին…

Հին աշխարհից շատ բան էր փոխվել: Ոտքերիս տակ մահ էր, գլխիցս վեր կապույտ մուժի մեջ անէացող բարձրագնա աշխարհ: Մանկությանս գագաթին էի: Վեհի կարոտ ունեի: Ես վեհագույնն էի: Մարդ, եթե ծնվելու բախտ է ունեցել, պիտի մեռնելու բախտ էլ ունենա: Ես փափագում եմ Մարկ Շագալի բախտն ունենալ: Մեռնելիս անգամ ուզում եմ բարձրանալ: Սուրբ լիսը կօգնի: Եթե ոչ մարմինս, ապա գոնե հոգիս կարոտ չի մնա… Միշտ այդտեղ կլինեմ՝ Քամոտա գլխին, այնտեղ, որտեղից առաջին անգամ տեսա իրական աշխարհը… Գիտեմ՝ այնտեղ ցուրտ կլինի, մենակ կլինեմ, ամպերով շրջապատված, բայց շաղ ու ծաղկի մեջ կլինեմ, կապույտ երկնքում, ու աշխարհի հետ կլինեմ՝ հավիտյանս հավիտենից…

Սարի ճամփեն դժվար էր ու երկար բոլորի համար: Բայց ով էշ ուներ, ձի ու ջորի և հատկապես ավտոմեքենա՝ այն կարճ էր ու մոտիկ շատերի համար: Մենք սար էինք գնում Հոբոսի վիլիսով: Հոբոսի վիլիսը պատերազմից խլված կանաչ «մուստանգ» էր, որ ճանապարհի դարուփոսերին ցատկոտելով, տրտինգ տալով, օխտը իշաբեռ մեր քոչը՝ սար էր բարձրացնում խաղ ու պարով: Դժվարը Հոբոսին գտնելն էր, քանզի սար գնացողը մենակ մենք չէիք: Մեր պուճուր գեղում պուճուր սովորույթ կար: Շոֆերներն իրար իմաց էին տալիս հատուկ մշակված ձայնային ազդանշանով: Ամեն ավտո չէ, որ կարղ էր սար բարձրանալ: Իրենց «ԶԻԼ»-ով կամ «ԳԱԶ պիդիսյատ»-ով Հոբոսին ման էին գալիս, որ Հոբոսի վիլիսով  գնան: Կանչելն էլ, հո կանչել չէ՞ր, դհոլի տակտով մի երգ կար, է,՜ «տա՛շտը տարեք, գո՛ւնդը բերե՛ք… գո՛ւնդը բերե՛ք, տաշտը տարե՛ք…»: Էդ հանգի դմբդմբան մի երգ էլ կար՝ տաս շահի տա՛մ՝ ծակիդ տա՛մ… տաս շահի տա՛մ՝ ծակիդ տա՛մ… Ավտոն կանգնեցնում էին փնտրվող մարդու տան պատուհանի տակ ու բռունցքով սիգնալին տալիս՝ տաս շահի տա՛մ՝ ծակիդ տա՛մ… տաս շահի տա՛մ՝ ծակիդ տա՛մ… Մի օր էլ Հոբոսը չէր լսել ավտոյի երգը: Ճարահատյալ, Հոբոսի կինն էր խաբարը բերել: Ասել էր.

-Շալիկո (Հոբոսը անունը չէր, անվանումն էր), հլա դուս արի, ոնց որ մեր ծակին են տալիս…

Հոբոսի տարած-ետ բերած ճամփեն չեմ մոռանա: Ողջ կյանք էր էդ ճամփով անցել: Շնող գետի հունով վեր էինք բարձրանում: Ժամանակին շնողեցին իր գետակի ջուրն է խմել՝ վճիտ ու սառնորակ: Քանի-քանի անգամ եմ կժերն էշին բարձած՝ Սոնա բաբոյիս հետ Շահլամա դբով գլխավերել՝  իջել ճալեն, որ  Շնողնա ջրից խմելու ջուր բերենք: Հիմա ո՞վ մեզ էդ ջուրը կտա: Գետակը խղճացած է ու պղտորված, նրա փոխարեն սելավաջրի պես դեղին հորձանք է գալարվում: Մուրծո, չալ, բեղլու, կարմրախայտ… ձկների մասին էլ չեմ ասում…Մեր գլխավերևում ծմակի սիրտը պատռել, պոչամբար են կառուցել: Դոնդող ցեխաջուրը թույնով, մահով հագեցել ու Դամոկլյան սրի պես կախված էր մեր գլխին: Աստված ոչ անի մի ուժգին երկրաշարժ, կամ թե վարար հեղեղ, և գյուղն իր ունեցվածքով կհայտնվի մահվան երախում: Մենք գնում էինք մահվան հովտով: Ճանապարհն այստեղ մայրաքաղաքային պողոտա էր հիշեցնում: Անտառը ճեղքում էին շենքային կառույցները, որոնք պիտի որ առողջարարական համալիրներ լինեին: Խիստ հակառակն էր՝ սղոցարաններ, հարստացուցիչ ֆաբրիկա…Գյուղի մեջ ասես քաղաք լիներ… Թավ բնությունը՝ ծառ ու թփով, տեղի էր տվել քաղաքային մթնոլորտին: Բայց քաղաք չկար, գյուղ էլ չկար, կար բնությունը խժռող արդյունաբերական հավելված: Մինչդեռ, մենք ապրում էինք դրախտում: Աստված քանի-քանի միլիոն տարի է տառապել, որ էդ դրախտն արարի: Դրախտի միջնաբերդը Դրախտիկն էր՝ Դուքանաձորը: Ամեն անգամ Դուքանաձոր մտնելիս,  ինձ բարով էր ասում արջը, կխտարը առջևիցս փախչում էր լույսի շողքի պես, կկուն կանչում էր, և բազմաթիվ հավքեր, սոխակներ ու թռչուններ աշխարհի բոլոր լեզուներով ներբողում էին մեր հանդիպումը: Ծառերի բլուրը չէր երևում: Օգոստոսի ճպճպան արևակեզին էլ ծմակը մութ էր ու ցուրտ: Հաճարենիները բարձր էին տաս հարկանի շենքերի պես: Գլուխդ պտտվում էր… Ծմակ արեգակի լույսը կամ չէր թափանցում, կամ էլ շողերը, ծառաճյուղերից թրատվելով, ընկնում էին ցած ու ծառերի որքում ՝զատիկի ձվերի պես պսպղում: Մեզ ո՞վ էր այդքան սիրել, որ այդպիսի դրախտ էր պարգևել…  Եվ ամեն անգամ, երբ սար եմ բարձրանում, արդեն իսկ նրա մառախլապատ լանջերին, վիթխարի հրեշի պես մի տխրություն է ինձ փաթաթվում, մի մեծ տխրություն. անցյալը հոշոտում է ներկաս, ապրածս ու չապրածս տարիները կյանք են ուզում, սողոսկում սիրտս, մխրճվում ուղեղիս գալարների մեջ, վերադարձ պահանջում՝ կյանքի մի նշույլ, թեկուզ և հիշողությանս միջոցով: Քամոտա ղաշից ցած եմ նայում. գյուղը կա, սարերը կան, երկինքը կա, իսկ իմ ապրած կյանքը չկա… Չկան ընկերներս, Սոնա բաբոս, Աշխեն տատս, Վանո պապս, Աշոտ պապս, քեռիներս, հորքուրներս ու մորքուրս, Ռուբեն հայրս և վերջապես Անիկ մայրս, որ ինձ կյանք էր տվել սարերի փեշին: Բա՛, Դուքանաձո՞րը…  Իզն ու թոզն անգամ չկա: Սարերի դոշում ինձնից էլ շուտ ծնվել էր Սուրիկ քեռիս: Աշխեն տատս նրան բերել էր Դուքանաձորի ծմակում: Ցավերը բռնել էին բոխքու տակ: Ծննդկանը անհամբեր դուրս էր պրծել, կանաչ խոտերի մեջ գլորվել ու կանգ առել՝ դեմ առնելով աջա ճյուղերի փակուղուն: Աշխեն տատս նորածնին գիրկն էր առել, պորտալարը քարի վրա կտրել քարով ու իր գանձը ունգլուկի մեջ առած՝ հասել  բինեն: Պապս, բանից անտեղյակ, փետ կտորելիս է եղել.

-Աշո՛տ,- ասել էր Աշխեն տատս,- հլա տես՝ ի՞նչ եմ բերե՜լ…

Ծմակի պաշար չէր բերել Աշխեն տատս, արմանք-զարմանք  էր բերել գոգնոցով՝ մի ունգլուկ կյանք, մի ունգլուկ կյանք...

Ես սարի ծմակում չեմ ծնվել, բայց սարերի դոշին եմ մեծացել: Քամոտա լանջն ի վեր թումբ, թումբ ուրձի պտուկներ էին բսնած: Սարը բուրում էր ուրձի բուրմունքով, որ մորս ծծերի բուրմունքն ուներ: Ես հալալ կաթ եմ կերել: Հիմա, որ յոթանասունում էլ առողջ եմ՝ դրա արդյունքն է: Ծնվածս օրից սարում եմ եղել: Իմ ոտքը գետնին չի դիպել: Ոտքիս տակ կանաչ լանջերի զմրուխտն է եղել, շաղակոլոլ թփերի դափնիները, մառախուղի ծվեն-ծվեն փաթիլները, և ծաղիկները, ծաղիկները, ծաղիկները…  ու  նաև կապույտ ճանճերը վրեն տզզացող բլիթ-բլիթ թրիքները, որոնց վրա գայթել եմ, բայց և բարձրացել՝ պատռել սարալանջերի  ամպն ու չանգը և վազել, վազել սիզավետ մարգագետիներով ու թաց կանաչի վրա սահել՝ ինչպես ձյունոտ դաշտերում… Անփորձանք չի եղել ընթացքս. մեկ եղինջն է դաղել մարմինս, մեկ էլ չանգռոտվել, պլոկվել մամռոտ քարերին, ու կառ փշի ծակոցից ծառս եղել, վեր թռել, վե՛ր, վե՛ր… Տասնհինգ տարի ուռների կալում սարվոր եմ եղել: Կամար, կամար, միահյուս ճկված երկար ուռերը իրենց վրա պահել են թաղիքե ծածկը՝ շուրջանակի բոլորված դեղին չեղերով: Դա սարվորի դագան էր, որ մեր տունն էր, մեր ամրոցն ու ապավենը՝ կարկուտից, վարար անձրևից , նաև ցրտից ու բորբ արևից պատսպարվելու համար: Շարան-շարան դագաները Վարդևորի ագդակի պես նախշում էին ուրթը: Մեր շենը համայնական կառույց էր, դռները բաց, ազատ ու անխարդախ և թվում էր, թե հավերժական: Մենք հարեհաս էինք մեկ, մեկու լավին ու վատին: Բերաններս ու ականջներս ձեն, ձենի տված ապրում էինք: Մեղքս ի՞նչ թաքցնեմ, բաներ կային, որ լսելի չէին, բայց լսում էինք: Մեր համկալ Փիլիպոսի կնգա կանչը մինչև հիմի ականջներումս է: Փիլիպոսը մի թիթրո կնիկ ուներ, ում ձենը դադար չուներ, Շնողնա ջրի պես գլգլում  էր ու բլբլում,  բայց երբ խոսքը հասնում էր գործ անելուն՝ կոտր ընկնել էլ չուներ, ինչ ասում էին, ասում էր, գիդյեմ… Մի օր էլ, մինչև Փիլիպոսի հանդից կգար, կեսուրի հետ ուզեցել էին տոլմա եփել:

-Ախչիկ ջեն,- ասել էր կեսուրը,- քալամի թերերի կոշտերը կջոկես..

-Ես գիդյեմ,- ասել էր հարսը:

-Միսը կաղաս, աղն ու այենքը չիմ կխառնես, քալամի թերով կփթաթես…

-Էտ էլ գիդյեմ…

Էստեղ կեսուրի համբերությունը պրծել էր:

-Ախչիկ ջեն,- ասել էր,- չիմ որ պրծնես, մի կտոր գոմշի թրիք էլ վրեն կդնես, գլխին մի թաս կբռսկավերես ու կթողաս լավ էփի:

-Էտ էլ գիդյեմ…

Որ Փիլիպոսը հանդից եկել էր, տոլմեն արդեն եփած էր եղել: Հարսը ուզեցել էր, խատատ, մարթու աչկը մտնի: Տոլմեն տաք-տաք բերել ու մարթու առաջն ա դրել: Փիլիպոսը նայում ա՝ մեկ տոլմի կանաչ ռանգին, մեկ էլ իր կնգա խանդավառ դեմքին, մեկ էլ հոտ է քաշում, էրեսը ժանգռոտում ու տուր հա կտաս՝ կնգա քյալին: Հանդից եկած, սովից կատաղած մարդ՝ գլխամիջին, շլնքաքոքին տալիս էր, ո՞նց էր տալիս… Էդ կնգա վնգստոցը մինչև հիմի ականջներիս մեջ ա: Մղկտում էր, լալումիշ ըլնում.

-Փիլիպոս ջեն, գլխիս տալ մի՛, ոռիս տո՛ւ, ոռի՜ս… անկարծ կշշանամ, գլխիս տալ մի՛… ոռիս տո՛ւ, ոռի՜ս…

Ուզում ա գլխին տար, ուզում ա՝ ոռին: Էդ կնգա ոչ գլուխն էր փոխվողը, ոչ էլ ոռը… Մնաց նույն թիթրոն…

Բա, մեր ժամանակ էդպիսի ազատություն կա՞, որ կնգա ոռին ու գլխին դհոլ ածես… Վռազ դեմ կտան Ստամբուլցյան կոնվենցիան: Բայց կինը մնում է կին. թեկուզ երեսին երկաթյա չադրա կապես՝ իղձը մնում է իղձ, որպես ազատ տենչանք: Սահականց Եղիշը պատմում էր  Շնողնա մի ուրիշ զուլումի մասին՝ ում Հաշտար Սոնա էին ասում: Պատմում էր, թե ոնց, Սոնեն իր Նախշո ընկերուհուն՝ ջանի միսն ուտելով, թութունլամիշ լինելով, օթօթփօթօթ գալով ասում.

-Ախչի, բա մեր վախտը սհենց բրախած ազատություն կա՞ր… Բա մենք կարե՞ինք սհենց ըլիլ… Իի՜ Նախշո ջեն, խու էն միամտնու՞ցը չես…  Դուն լավ գիդյես, թե ինչ եմ ասում… Ախչի, մտիտ ա՞, թե գուլլա դիբած ժղովուրթն ինձ ոնց խայտառակեց, ինչ ա թե՝ մարթիցս թաքուն հրեվանի մարթի՝ Ասատուրի, կուշտն ի գնացել…  Դուն ինձանից էլ լավ գիդյես, աչկտ ու ֆօքիտ էն բարին տենու, որ ես տեհա… Հմա, թե օվ էր տեհել, գիդյեմ ոչ… Հլբաթ բուսը պհող էր էլել… Խաբարը մին-մնու ասելով՝ գեղովը մին ին արել… Գեղովի էկան ու ինձ Ասատուրի ծոցումը բռնեցին… Էտ թմաշա անող կնանիքն անիծեին… Ֆողեմ նրանց գլուխը,  իրանք էլ, հլբաթ, կուզեն ինձ նման ըլին, հմա վայթե նամուսի բղորմիշ էլած՝ տալդումն են կենում… Մարթկերքն էլ մի հանգի ուշունց են տալի… Նրանք մենակ ասում են… Էռնակ չե՞ր, ասյելն ու անյելը մին ըլեր… Հմա թե՝ դրա հմա էլ տիս բախտ ունենալ…

Էտ հլա հեչ, թող դենը կենա: Դրանով էտ մաղբուննու սիրտը հովացավ ոչ… Էտ անաստվածնին Բեգթաշանց էշը գոմիցը հանեցին, ինձ էլ ճվլապոկ անելով համարեի իփլիզ տկլորեցին, ըրեսահարքիս մնացած բաց տեղերն էլ մրով նախշեցին ու թարս նստացրին իշին… Էտ հլա քիչ էր՝ իշի պոչն էլ ձեռս տվին… Իսանի ֆոտը կտրի, նրան կշտում չկա… Ոչ լավի, ոչ գեշի… Էշը քշեցին, գեղովը մին ման ածին… Ամեն դռան էշը ոտն աննեին, տանից դուրս էկողը, վենձ, թե քորփա, կոռտոփ աներ ու թքեր ըրեսիս…

Դե, ասում ես… Հմի ոչ ադաթ կա, ոչ էլ էշ, որ պոչն էս պլոկվածնու ձյեռը դնեին…

Գենդեր եմ ասում, է՜… Ոչ Ստամբուլ էր գնացել, ոչ էլ Ստամբուլյան կոնվենցիա կարդացել, բայց ո՞նց էր գիտակցում կնոջ իրավունքները, սեռական ազատությունն ու իրավահավասարությունը… Էշին թարս նստած էլ՝ առաջ էր գնում…  Անցավ, գնա՜ց էդ օրերը…Էս ամենն այլևս ինձ հասու չէ: Մեր գյուղն էլի կա, մեր սարը կա, իսկ էս ամենը չկա… Կտեսնե՜մ, նման օրեր… Հույսը ապրում է մահից էլ երկար: Ես էլ եմ ապրում, բայց մայրս գնաց… Բոլորը գիտեին, որ մայրս մեռնում է՝ բացի իրենից: Ուժահատ սիրտը  անկարող էր արյուն մղել մարմնի վերջույթներին: Ոտքերը ուռել էին, դարձել մորեգույն, տեղ-տեղ կապտել ու սևացել: Աջ կրունկը սևացած լխկել՝ ուր որ է պոկվելու էր… Իսկ ինքն ինձ ասում էր.

-Լյովիկ ջան, վեր չկենամ՝ հացը մի լավ խաշեմ ու ոտներս կախեմ էդ գոլորշու մեջ…

-Ա՛յ, մեր,- ասի ահաբեկված,- հանկարծ էդպիսի բան չանես…

Է՜, ո՞նց էր անելու, կարա՞ր, որ աներ… Փաստը մնում էր փաստ, որ ութսուն երեք տարեկան էր, հիվանդ ու սպառված, բայց չէր հավատում իր մահին… Իսկ ո՞վ կհավատա… Ես  կհավատա՞մ… Ո՞վ կկարծեր, որ ես ավելի երկար կապրեմ, քան իմ մանկության աշխարհը… Ինչ-որ մեկին փող էր պետք, շա՛տ, շա՜տ փող…Փողի համար սրանք պատրաստ են աշխարհ քանդել… Պարզվում է, ամեն ինչ գին ունի, բայց աշխարհը գին չունի…  Արցունքը խեղդում է կոկորդս, գորշ ամպեր են դարսվում կրծքիս, միտքս անպտուղ գալարվում է ուղեղումս, ես համակվում եմ տխրությամբ, մեծ, շատ մեծ տխրությամբ… Սակայն ամեն անգամ ամռան գալու հետ սիրտս էլի սար է ուզում, հով է ուզում, զով է ուզում… Կարոտներ կան, որ սարերի բարձունքներում են ամփոփված: Դսեղում, Թումանյանի եղբոր աղջկանից եմ լսել….Երբ Հովաննես Թումանյանը մահանում է, մայրն ասում է, քոչը կապեք՝ սար եմ գնում… Ասում են, ա՛յ մեր էս աշնան գլխին ու՞ր ես գնում, հրեն՝ սարվորն իջնում է… Ասում է, ուզում եմ գնամ սար, ծամերս թափեմ՝ լաց լինեմ, որ խանգարող չլինի… Հիմա ես էլ եմ ուզում արտասվեմ, միայն թե՝ խանգարող չլինի… Չէ՞ որ, արտասուքի մեջ, ողբից զատ, նաև լույս կա, կայծ կա, միգուցե և խնդությու՞ն… Սուրբ լիսը վկա:

Էս կյանքին սար չի դիմանա, ուր մնաց՝ ես… Քարի խաչ չեմ դառնալու, հարազատներիս ետևից մի օր էլ ես կգնամ: Եվ կգա այն օրը, երբ Մարկ Շագալը վրձնի մի հարվածով ինձ օդ կբարձրացնի: Ոչ ոք չի խանգարի: Եվ ես, Նրա՝ Բարձրյալի ձեռքից բռնած, կսավառնեմ վե՜ր, վե՛ր ու հեռո՜ւ, հեռո՛ւ դեպի մանկությանս գագաթը՝ Քամոտա ղաշը…

Հ.Գ.  1914 թվականին Մարկ Շագալը վրձնում է «Քաղաքի վրա» նկարը: Կտավում իր երազանքի քաղաքն է՝ Վիտեբսկը , որի երկնքով գիրկ գրկի սավառնում են երկու սիրահար: Ներքևի ձախ անկյունում հազիվ նշմարելի պատկերված  մարդը ցանկապատի տակ, անտրտունջ, արտաթորում է:

Միշտ կգտնվի մեկը, ով կպղծի երազդ…                                                                 

19.09.19թ.