Բաղրամյանի ներքին բակերից մեկում գտնվող իմ այս բալկոնը միակն է, որ պահպանել է նախնական ձեւը՝ առաջ չեն տվել, չեն փակել ապակիներով, չի փոփոխել գունային հիմնական երանգը։ Այս բալկոնում ամեն շաբաթ մի քանի ժամով հանգստանալու, առանձնանալու հնարավորություն է ունենալու մեկը, ում հետ զրուցելու եմ։ Նրանք ամենատարբեր ոլորտներից են, բայց նրանց ընտրությունն ամեն անգամ բացատրությունպետք է ունենա։ Զրույցի թեման տարբեր է լինելու, բայց, ում հյուրընկալելու եմ բալկոնում, ինքս չեմ ներկայացնելու․ նա պետք է իր մասին խոսի երրորդ դեմքով ու այդպես ներկայանա ձեզ։

Բալկոնում ազգագրագետ, հետազոտող, արձակագիր Լուսինե Խառատյանն է։

Լուսինե Խառատյանը՝ երրորդ տարածությունում (ինքն իր մասին)

Երրորդ տարածությունն ինքս ինձ վերեւից նայելու տեղ է (հաստատ՝ ոչ կողքից)։

Ուրեմն, երբ վերեւից եմ նայում, տեսնում եմ՝ ինքը շատ փոքր մարդուկ է, որն անընդհատ շարժման մեջ է եւ չգիտի՝ իր այդ անկանոն շարժումներն իրեն որտեղ են տանում, բայց, մեկ է, շարունակում է փնտրել։ Եվ ինչքան էլ ինքը փոքր է, այնուամենայնիվ, տարբեր թելերով կապված է իր շուրջը եղածի հետ, իրեն առանձին չես կարող դիտարկել․ ինքը կա ու անընդհատ գնում-գալիս է, անընդհատ հարցեր է տալիս։

Կասեի՝ Հոբիտի նման մի բան է, որն իր տարածքից դուրս է գալիս, փնտրում է, միշտ ճանապարհներին է եւ հետո վերադառնում է տուն։ Իրեն դուր է գալիս նորը տեսնելը, դուր է գալիս նաեւ կրկնվող իրավիճակը․ այս երկուսի դեպքում էլ սիրում է ինքն իրեն փորձարկել։

Ինքը որքան էլ մասնակից, նույնչափ էլ դիտող է։ Եվ հաճախ նկատողության է արժանանում իր չէ-ական արտահայտությունների, -չ-ով սկսվող բառերի համար․ բայց այդ չէ-ականը մերժման միտումը չի․ հարցադրում է, որովհետեւ ցանկացած երեւույթ փորձում է հասկանալ հարցեր տալով։

Ստացվում է՝ ինքը խոսակցության մեջ է ապրում։

Հետաքրքիր կլիներ, որ մեկն էլ քեզ հյուրընկալեր Բալկոնում։

Դեռ վախենում եմ նման բան պատկերացնել։

Ինչու՞․․․

Գուցե պատճառն այն է, որ այս երկուսուկես տարվա ընթացքում ուրիշների տեքստերը, որ հնչեցին այս բալկոնում, շատ մտան մեջս։ Իսկ ես հասկանում եմ, որ դրանք իմ տեքստերը չեն։

Շատ հարազատ բան ես ասում․ հաճախ եմ ինձ բռնացնում, որ ներսիս եղածը հենց դրսից եկածն է, բայց ուզես-չուզես դա այդպես էլ լինելու է։ Ստացվում է՝ այդ ներսինդ եւ քոնն է, եւ քոնը չէ։

Դե տես, ես բոլորին հարցնում եմ Հայաստանի հետ ունեցած հարաբերությունների մասին, չէ՞․․․ Պատկերացրու՝ քանի պատասխան, քանի ձեւակերպում, քանի խնդրականացում եմ լսել։ Հիմա, եթե մեկն ինձ հարցնի նույն բանը, չեմ կարողանա հստակեցնել՝ ես իմ ձեւակերպումը տվեցի, թե այդ հարյուրից ավելի պատասխաններից մեկը դուրս եկավ կամ միքսված մի բան, որն իմն է եւ իմը չէ։

Գուցե քո դեպքում ճիշտ կլինի խոսել քո ու Բալկոնի հարաբերության մասին։ Ի վերջո Հայաստանի ու քո հարաբերությունը նաեւ այս ձեւաչափով է արտահայտվում։

Հնարավոր է․․․ Պիտի մտածեմ, բայց առաջին անգամն էր, որ ես դեռ հարց չտվեցի, ու բալկոնային զրույցն ուրիշ մի կետից սկսվեց։ Հետաքրքիր էր։

«Ծուռ գիրքը» երեկ եմ կարդացել։

«Ես, որ հայ եմ, հայաստանցի եմ, կին եմ, մայր եմ, քրիստոնյա եմ, հետազոտող եմ, Մարինեն եմ։ Երբեմն մտածում եմ, որ մենք իսկապես սահմանների կարիք ունենք, այլապես կկորչենք այս մեծ աշխարհում»։ Այս հատվածին նախորդող տողն այսպես է․ «Երբ միջիցս հանեմ այդ ամենը, տակն այնքան էլ շատ բան չի մնում, գրեթե ոչինչ չի մնում, ես չեմ մնում»․․․

Երբ այս վերագրումներից եւ սահմանումներից զատ «տակը բան չի մնա» եզրահանգմանն ես գալիս, ուզում եմ հասկանալ՝ «բան չի մնա» հենց քեզ համար, քեզ ձեւակերպելու համար, թե հանրույթն այլեւս չի ձեւակերպի քեզ, հասարակության համար բռնվելու տեղ չի մնա․․․

Մի քիչ վախենալու բան կա, Անուշ։

Ինքդ քեզ սահմանելիս երկու խնդիրն էլ ունես․ դա անում ես եւ ինքդ քեզ համար, եւ հանրության, որովհետեւ ուզում ես հասկանալ՝ դու ով ես։ Եվ այս «ով լինելու» հարցադրման մշտական առկայությունը անընդհատ բաներ է փոխում, չնայած որ առանցքային իմաստով նույնն ես մնում։  Ամեն դեպքում չես կարող մերժել, որ դրսի հետ ունեցած հարաբերության արդյունքում կամ հետեւանքով «դու» եղածը փոխվում է՝ միեւնույն ժամանակ պահպանելով ներսի «կորիզը»։

․․․ Եվ, երբ ասում եմ՝ «տակն էլ բան չի մնա», պայմանական եմ ասում։ Գլոբալ խնդիրն այն է, որ ամեն մեկս ինքնաինդենտիֆիկացիայի կարիք ունենք եւ սահմանումների խնդիր նույնպես։ Ինձ թվում է՝ մենք բոլորս մեր քարտեզներն ենք՝ պայմանավորված եւ ֆիզիկական (երկիր, հայրենիք, տուն, ընտանիք, բակ, բալկոն․․․), եւ մենթալ իմաստով։ Այսինքն այնտեղը, որտեղով ներսուդուրս եմ արել, այն շփումներն ու հարաբերությունները, որոնք ունեցել եմ, այն երեւույթները, որոնց մեջ հայտնվել եմ, սահմանում են այդ քարտեզը, սահմանում են ինձ։

Աշխարհի անվերջանալի բախումների ու հոսքի մեջ մարդուն պաշտպանելու համար կարեւոր են դառնում սահմանները։ Ինձ համար այդպիսի կետ կամ սահման է լեզուն, որով մտածում եմ եւ գրում։ Ստացվում է՝ հայերենն իմ ներսի կարեւոր կետ է։ Ներսային կետ է նաեւ հայրական գյուղս, որտեղ շատ քիչ ժամանակ եմ անցկացրել, բայց ամեն անգամ հայտնվելիս այնքան լավ եմ զգում, ոնց որ արգանդում։

Կարծում եմ՝ բոլորս ունենք այս խնդիրը։ Հիշողությունն ի՞նչ է․․․ Կարող եմ ասել ձայն է,  հոտ է, որը սահմանում է տեղը։ Կլինես հազարավոր կիլոմետրեր հեռու, կզգաս մի հոտ, որը կոնկրետացնում է մի ուրիշ տեղ, որտեղ դու քեզ լավ ես զգացել։

Այսինքն մենք նաեւ այն տեղն ենք, որտեղ մեզ լավ ենք զգացել․․․

Դրա համար կարեւոր է, որ այն ինչ անվանում ենք երկիր, հայրենիք, տուն, բակ, լինի այն տեղը, որտեղ լավ ենք զգում մեզ, որովհետեւ հենց դադարում ենք լավ զգալ, առաջանում է կոնֆլիկտը․․․ Լուծման տարբերակները երկուսն են՝ կամ փորձում ես փոխել այդ տեղը, բարելավել կամ գնում ես հրաժարումի ճանապարհով։

Որքան ես եմ հասցրել ուսումնասիրել քեզ, դու այդ երկու ճանապարհներին հավասարազոր վերաբերմունք ունես․ ակտիվ մասնակիցն ես այն գործընթացների, որոնք տեղի՝ տվյալ դեպքում Հայաստանի, այս կամ այն իրավիճակի փոփոխության սահմանման համար հնարավորություն են տալիս։ Միեւնույն ժամանակ դու խնդրականացնում ես այդ տեղը, հրաժարվում ես ընդունել մի բան, որը կարող ես նորից ուսումնասիրել, որի հետ կապված կարող ես հարցեր ուղղել, նշածդ «ներսուդուրսն» այնքան անել, մինչեւ սահմանման գաս։

Ճիշտ ես նկատել, որովհետետեւ համոզված եմ՝ այն տեղը, որտեղ կաս, միշտ պետք է խնդրականացնես, որպեսզի ինքդ քեզ ճանաչես, իսկ այդ ինքնաճանաչման ընթացքն առանց հարցադրումների, իմ կարծիքով, հնարավոր բան չէ։

Մենք շատ հեշտ ենք ընդունում մեր մանկությունից եկած ճշմարտություններն ու մոտեցումները՝ մի կողմ թողնելով այն ամենը, ինչն այդ ընդհանրական հոսքի մեջ չկա կամ չի երեւում․․․ Իսկ ինձ մեծ հաշվով միշտ հետաքրքրել է այն, ինչ մեծ հոսքի մեջ աննկատ է, այն թեմաները, որոնք «կողք ընկած» են։

․․․ Եվ նորից այդ «կողք ընկած» թեմաներն ինձ համար կարեւոր են հենց ինքս ինձ սահմանելու հարցում, սահմաններս հստակեցնելու համար։ Կարծում եմ՝ մոռացվածն ու անուշադրության մեջ մնացածն ավելի լավ կարող են սահմանել մեզ, քան այն, ինչ բոլորին տեսանելի է, ինչն ընդհանուրի մաս է։

Ազգագրագետի մասնագիտությունն ըստ երեւույթին իր ազդեցությունը եւս ունի․ այն անմիջապես կապ ունի քո եւ տարածքի հարաբերության խնդրականացման հետ, բայց տեղը կամ տարածքը, որը քեզ սահմանում է որպես կին, մասնագետ, քրիստոնյա եւ տալիս է այլ շատ վերագրումներ եւս, համալիր հարցից դուրս առանձին հարցեր է առաջ բերում։

Ստացվում է հաշվի ես նստում կին-հայ, մասնագետ-հայ, աշխարհ-հայ հարաբերությունների հետ։ Այս կոնտեքստում հարցերն ավելի են շատանում․․․

Մի բան է, որ քեզ այս դերերի մասին «պարտադրում» են կարծրատիպային պատկերացումներ, մեկ այլ բան՝ ինչ վերաբերմունք ունես դու ինքդ այդ հարաբերություններին։ Առաջինը տանում է նրան, որ քեզ անընդհատ արկղերի մեջ են տեղադրում։ Այսինքն խնդիր չէր լինի այն դեպքում, եթե ուրիշները «չպարտադրեին» այդ արկղերը՝ ասելով, որ ուրիշ տարբերակ չկա։

Ես միշտ խնդիր ունեմ այդ արկղերի հետ․․․

Օրինակով ասեմ, որ ավելի պարզ լինի․ կան մարդիկ, ովքեր աբսուրդ են համարում այն, որ հետազոտող, գիտնական մարդը կարող է լինել քրիստոնյա (այսինքն, եթե գիտության մարդ ես, ուրեմն չես արող որեւէ կրոնի մաս լինել)։

Ես ինքս կոնֆլիկտ չեմ տեսնում, քանի որ կենսափորձն արդեն տարել է նրան, որ ընդունել ես ինչ-որ բաներ։ Եվ երբ դու հետազոտություն ես անում, ուրեմն ինքնությանդ  հետազոտողի էլեմենտն է ակտիվ, մյուս բաղադրիչները՝ ոչ։ Կախված տեղից եւ գործողությունից՝ քո էլեմենտները ակտիվանում կամ պասիվանում են․․․

Բայց խնդիրն այն է՝ երբ քեզ թիրախավորում են, ինչպես օրինակ պայմանական անունով «հայուգենական» թեւն է անում, պիտակավորում են որեւէ գործողություն որպես հակահայկական, հակապետական եւ այլն՝ պատրաստ չլինելով ընդունել աշխարհի այլ ընկալում։

Ես վախենում եմ արկղերի մեջ դնելու այդ միտումից եւ ինչ փորձում եմ անել գրականության, հետազոտությունների, հանրային խոսքի միջոցով (այնքանով, որքանով կարողանում եմ), հենց այդ արկղերից դուրս բերելն է․․․ Աշխարհն իսկապես շատ բազմազան ու բազմագույն է, քան դասդասված «իրականությունները», որոնք փորձում են պարտադրել մարդուն։

Բայց քո «Ռոբինզոնը որպես սոցիալական Մաուգլի» հոդվածում գրում ես, որ «Ուրբաթին անուն տալուց հետո Ռոբինզոնն սկսում է Ուրբաթին կառուցել կամ վերակառուցել իր ցանկությամբ, ավելի ճիշտ՝ իր նմանությամբ: Անբացատրելին, չիմացածը, ուրիշը ճանաչելու փոխարեն հաճախ մարդն այդ ուրիշը փորձում է հարմարեցնել իր իմացածին՝ այն վերակառուցել իր համար հասկանալի, ընկալելի, ընդունելի նորմերին համապատասխանաբար»։

Այս նույն հոդվածում գրում ես նաեւ, որ այլեւս անմարդաբնակ կղզի չկա, այսինքն տեղ չկա, որտեղ այս վերափոխման գործընթացը տեղի չի ունենում։ Դու խոսում ես վերափոխումից, երբ Ռոբինզոնը փորձում է Ուրբաթին հենց այդ «արկղը» պարտադրել, այնինչ ցանկացած արկղ մեկ այլ մեծ արկղի մեջ է, ամեն տեղ կա Ռոբիզոնը, որը մեծ արկղի մեջ է, եւ կա Ուրբաթը, որն այդ մեծ արկղի պարտադրած կոնկրետ ձեւաչափին հարմարվելու առաջադրանք է ստանում։

Գլոբալ իմաստով ճիշտ ես ասում, որովհետեւ մենք այնքան ենք փչացել գիտելիքով ու ինֆորմացիայով, որ ազատ տարածքներ այլեւս չեն մնացել։ Էքսպերիմենտը, որը կարող էր ազատ տարածքի հնարավորություն տալ, կլիներ այն, որ երեխան ծնվեր արկղերից դուրս եւ փորձեր առաջ մղվել։ Սա էլ Մաուգլիի փորձն է, որն իր հերթին չհայտնվեց մարդկային համայնքում, բայց մեկ այլ համայնք նորից «արկղ» առաջարկեց Մաուգլիի համար։

21-րդ դարում շատ են էքսպերիմենտները, երբ մարդը փորձում է հայտնվել մի վիճակում, որից հետո կարող է ազատ ստեղծագործել՝ առանց կաշկանդվելու։ Ակտուալանում է նաեւ մեզնից հետո բան չթողնելու մտայնությունը։

Մինչ այս հակառակն էր, չէ՞․․․ Ի՞նչ էր անում նկարիչը․ փորձում էր ինչ-որ շրջանի իրողություն փոխանցել կամ յուրովի մեկնաբանել այդ շրջանը։ Հիմա տեխնիկան այնքան է զարգացել, որ բոլորս ենք վավերագրում, բոլորս ենք հետք թողնում։ Ստացվում է՝ ամեն մեկն արդեն ունի այն իշխանությունը, ինչ ուներ ժամանակին օրինակ այդ նկարիչը։ Նախկինում, այո, դրանք հատուկենտ մարդիկ էին, ովքեր կարող էին փոխանցել ինֆորմացիա, իսկ մենք իրենց թողած ժառանգության հիման վրա ակտեր էինք իրականացնում․․․ Այսօր բոլորն ունեն իշխանություն այնքանով, որ կարող են Ֆեյսբուքում գրել մի միտք ու փոխանցել ինֆորմացիան։

Այս կոնտեքստում, կարծում եմ, արվեստում ճիշտ հակառակն է ակտուալանում․ քեզնից հետո ոչինչ չթողնելը․ այսինքն տարածքում չվավերագրվելն ավելի է կարեւորվում։

Դադար

Աբսուրդ է չէ՞․․․ Որն է ավելի կարեւոր՝ քեզնից հետո ինչ-որ բան թողնելը, թե հակառակը։ Արդյոք ուզում ես՝ քեզնից հետո աշխարհում հետքդ մնա։ Հիմա այլ հարցադրում՝ իսկ դու ով ես, որ քեզնից հետո էլ ինչ-որ բան մնա։

Կարծում եմ՝ մարդն իրենից հետո մի փոքր, աննշան բարի տարածք պիտի թողնի․ սա ավելի լավ է, քան ոչինչ չանելը․․․ Մյուս կողմից «ոչինչ չանելն»  անգամ կարող է բարի տարածքի հնարավորություն ստեղծել, քան կոնկրետ գործողությունը։

Հարցեր են, որոնց շուրջ ամեն մեկս պիտի մտածենք։

Միտքս եկավ «Ինքնագրում» զետեղված ինքնակենսագրականդ․ «Եթե ծնված լինեի միջնադարյան Եվրոպայում, ինձ երեւի վաղուց որպես վհուկ այրել էին տասի փոխարեն տասնմեկ մատ ունենալու համար: Բայց 20-րդ դարի սովետում նման հարցերն այլ լուծում էին ստանում. ինձ զրկեցին «ավելորդ» մատիցս, որ այն հետաքրքրասերների ուշադրությունը չգրավի, որ կարողանամ հանգիստ ապրել՝ առանց ուրիշներից տարբերվելու»:

Ստացվում է, որ «բարի» տարածք քեզնից հետո թողնելը հարցականի տակ է դրվում, որովհետեւ տարածքը, ռեժիմը, հասարակությունն ի վերջո «որոշում» է՝ ունենաս դու այդ ավել մատը, տարբերվես արդյոք, թե ոչ։

Հա, շատ ճիշտ ես ասում, եւ իմ ասածն էլ հենց դա է․երբ դու կորցնում ես մատդ, ուզում ես պայմանական իշխանությանդ շրջանակը մեծացնել ու հենց այն պատճառով, որ ուրիշի հետ այդպիսի բան չպատահի, ուզում ես ընդունվի նորմ, որը կտարբերվի մինչ այդ ընդունված նորմերից։

Հենց սրա համար, կարծում եմ, արժե ջանք գործադրել․ թվում է՝ հասարակական գործունեություն պես ծավալելու բան է, բայց հենց ինքդ քեզ գտնելու ճանապարհն է։ Այդ ճանապարհի որոնումներում էլ կարող ես բարի, աննշան հետք թողնել։

Բայց ինքդ ես գրում, որ ժամանակը պայմանական չի, պատմական է։

Հա, դեպքը, որ կոնկրետ ժամանակի մեջ է տեղ ունեցել, արդեն չունի ժամանակային հարց․ դու անցել ես այդ ժամանակը, այլ կետում ես եւ նաեւ այլ դիրքում։ Տեղի ունեցածի մասին հիսուն կամ հարյուր տարի հետո խոսելն ուրիշ հարց է։

Իրադարձությունն ինչքանո՞վ է դառնում իրադարձություն․ չի կարող դառնալ այն իմաստով, ինչ եղել է, կերպ է ստանում ներկայում․․․ Այնպես, ինչպես մենք հիմա ենք մտածում եղած մի բանի մասին, եւ այդ մտածումը պայմանավորվում է ազդեցություններով, իշխանությամբ, որի միջոցով «պատմվում» է այդ իրադարձությունը։

Հիմա մենք ինչպե՞ս ենք պատմում Ցեղասպանության մասին։

Շատ կարճ ու կոպիտ, եթե ձեւակերպեմ, այսպես է․ մենք ասում ենք, որ տեղի է ունեցել Ցեղասպանություն, որ սպանվել է մեկուկես միլիոն հայ, եւ, որ մենք պահանջում ենք ճանաչել այն, ինչ տեղի է ունեցել․․․ Բայց սա այնքան է դառնում արյան մաս, հիշողության մաս, այնքան է մտնում աշխարհին նայելու մեր դիտանկյան մեջ, որ դադարում ենք ապրել այսօրվա եղելության մեջ։

Այդ փաստի հետ մենք անընդհատ ենք առնչվում չէ՞, փորձում ենք դրանով պայմանավորված սելեկտիվ ընտրություն կատարել, այդպես օրինակ ադրբեջանցուն ասում ենք «թուրք», ցեղասպանություն բառն այլ կիրառության մեջ ենք դնում եւ ցանկացած վտանգի դեպքում շրջանառում որպես վտանագոր մի բանի ձեւակերպում․․․

Եթե ուզում ենք փոխել այդ փաստի հետ ունեցած մեր հարաբերության ձեւը, նախ պիտի սկսենք խոսակցությունը, որը հիմա չկա։

Մենք հաճախ ի՞նչ կեցվածք ենք ընդունում․ ասում ենք՝ քանի դեռ Թուրքիան չի ընդունել Ցեղասպանությունը, չենք առնչվի այդ երկրի հետ, բայց քանի դեռ տարբեր հարթակներում չենք խոսում այս խնդրի շուրջ, քիչ հավանական է, որ փոփոխություն լինի։

Եթե կա կոնկրետ դիրք, ու չկա խոսակցություն, արդեն խնդրային է։ Նույնն է, այսպես կոչված, ցանկացած պատմական իրողության դեպքում։ Օրինակ մենք գիտենք, որ Հայաստանը դարեր շարունակ պետականություն չի ունեցել, բայց դա մատուցվում է կոնկրետ դիրքից ու այսպես․ մենք հարյուրամյակներով ցանկացել ենք ունենալ անկախություն, ազատություն, մաքառել ենք դրա համար․․․ Իրականում այդպես չէ, որովհետեւ անկախության ձեւակերպումն ավելի ուշ ենք շրջանառության մեջ դրել։

Ասածս այն է, որ գուցե ժամանակն է ուրիշ տիպի հարցեր տալու՝ ոչ այն հարցերը, որոնք տարիներ շարունակ տվել ենք։ Այս ուրիշ տիպի հարցերի շնորհիվ փորձ կկատարենք ինքներս մեզ վերասահմանելու․․․ Նաեւ անհատապես։  

Դադար

Ի վերջո, եթե մարդուն հանում ես բոլոր մյուս պայմանականություններից, ինքն իր հիմնական բազային ցանկություններում եւ մղումներում նույնն է, ինչ բոլոր ժամանակների, բոլոր մշակույթների կրող մարդը։ Ինքն ինչի՞ կարիք ունի․․․ Կարիք ունի տարրական կենսապայմանների, ապահովության, կարիք ունի սիրո եւ ջերմության, ի վերջո ունի հիմնային վախեր։ Բոլոր ժամանակներում, անկախ քաղաքակրթության զարգացումներից, մարդն այս դրսեւորումներում նույնն է։

Բայց հիմնային այդ վախերն, այնուամենայնիվ, տարածքով պայմանավորված սրվում եւ/կամ ուռճացվում են։ Մեր դեպքում օրինակ հաճախ «ազնիվ ցեղի վերանալու» վտանգը որպես մեծ պատ դրվում է ցանկացած թեմատիկ դիսկուրսի արանքում։

Մարդու հիմնական վախը կյանքը կորցնելն է, չէ՞․․․ Ցեղի մակարդակում տեսակը կորցնելու (նորից կյանքը կորցնելու) վախն է։ Ու, եթե գլոբալ ենք նայում, մարդկության հիմնական ջանքը հենց այդ «չվերանալուն» է միտված եղել։

Նորից բազային վախ է։ Տես՝ այն, ինչ մենք կյանք ենք կոչում, մեզ քիչ, թե շատ ծանոթ է, բայց այն, ինչ մահ է կոչվում, լրիվ անծանոթ է, որովհետեւ այնտեղից ոչ ոք հետ չի եկել, եւ փորձառութուն չունենք այդ իմաստով։ Ուրեմն վախենում ենք չիմացածից։

«Մեր ազնիվ ցեղը չվերանա հանկարծ» վախը այդ չիմացության, հետո-ի մասին պատկերացում չունենալու վախն է։ Առհասարակ է այդպես․ վախենում ես, երբ մի բան շատ լավ գիտես ու հետեւանքներ ես կանխատեսում, եւ վախենում ես, որովհետեւ չգիտես, հետոն անհայտ է։

Ամեն դեպքում «պատմությունը չկրկնվի» արտահայտությունը դոմինանտ է։

Այո, մեծ տրավմա է, որը մինչեւ այսօր մեզ ձեւակերպում է։

Արեւմտյան հասարակություններում վերանալու տրավման անհատական իմաստով է դիտարկվում, անձի կարեւորության, իսկ մեր դեպքում ընկալվում է որպես խմբային տրավմա, որը կոնկրետ ակտից է առաջացել։ Խմբային տրավմայի հետ աշխատելն ավելի բարդ է ու դժվար, բայց չես կարող մնալ դրա գերին, որովհետեւ այն կպարտադրի եւ պարտադրում է ինքնապահպանման, մեկուսանալու վարքը։

Ստացվում է՝ անհատական վախը սահմանելու խնդիր կա, եւ այն, ինչ թվում է՝ միայն մեր փորձառությունն է, միայն մեզ է վերաբերում, իրականում ամբողջականի մաս է, պարզապես կերպն է տարբեր։

Հաստատ։ Եվ դրա համար այն, ինչ մեզ թվում է խիստ անձնական տարածք, իրականում քաղաքական տարածք է։

Պայմանավորված նրանով, թե դու որտեղ ես ծնվել, ինչ ընտանիքում, ինչ պետությունում, ինչ դպրոց ես գնացել, հետո ինչ փորձառություններ ես ունեցել, այո՛, անձնական տարածքդ է սահմանում, որը միաժամանակ նաեւ ոչ անձնականն է։

Մատիցդ զրկվելու այդ տրավմայի քո օրինակը հենց դրա մասին է։ Կարծում եմ՝ երբ խոսում ես այդ տրավմայից, նախ խոսում ես քաղաքական տարածքի մասին, որին հիմա, թեկուզ կորցրածի տրավմատիկ հիշողությամբ, տեքստով մարտահրավեր ես նետում։

Այդպես չէի մտածել, Անուշ։ Շատ հետաքրքիր հարց ես շոշափում․․․

Իրականում ինձ համար զրույցի մեխը հենց այս է։ Այն տեքստերդ, որոնք կարդացի, այն հանդիպում-քննարկումները, որոնց միասին ենք եղել, այն ելույթներդ, որոնք լսել եմ, հանկարծ սկսեցին երեւալ այդ «մատը կորցրածի» դիրքից։

Եվ սկսեցի մտածել, որ հիմա դու չունես քեզնից մի մաս, բայց ունես դրա հիշողությունը, եւ այդ հիշողությունն էլ առիթ է, որ դու մարտահրավեր նետես, որպեսզի, ինչպես ինքդ ասացիր, այլեւս չկրկնվի այն, ինչ եղել է։

Իմ դեպքում լուծումն այն էր, որ վաղ տարիքից սկսած շատ բաց եղա։ Մարտահրավերը գուցե հենց դա էր, որ ամեն ինչ թողեցի ներսուդուս անի միջովս։

Այդ ժամանակ դու ես դառնում տեղը։

Հա, հա․․․ Մատս կորցնելու տրավման փաստորեն նպաստեց բաց լինելուն․ ես բաց եմ թողել ինձ բոլոր քամիների ու հոսանքների համար, հետո ինքնապաշտպանական մեխանիզմներ են աճել, պատեր, սահմաններ, ու այդկերպ կարողացել եմ անջատվել տրավմայից։

Ի վերջ բոլոր տրավմաները մեզ սահմանում ու վերասահմանում են, եւ դրանից հետո է, որ փորձում ենք բացահայտել ու բացատրել աշխարհը։ Այս իմաստով ես ինքս ուրիշ միջոց չունեմ գրելուց բացի։

Հարցերի նկատմամաբ չէ-ական նախնական դիրքորոշումը, որն, ասացիր, մերժման ակտ չի, այլ հասկանալու հարց է, Հայաստանի ու քո հարաբերության ձեւակերպման ժամանա՞կ էլ է կիրառելի։

Լավ հարց էր․․․

Հայաստանի հետ հարաբերությունը բարդ է․ այն իմ մեջ է, որովհետեւ ներաճած ենք, բայց կոնֆլիկտ կա ու ոչ այն աստիճանի, որ մտածեմ ու որոշում կայացնեմ գնալու մասին։

Հիմա, եթե փորձեմ այլ կերպ ձեւակերպել, այդ հարաբերությունը կոնֆլիկտային է, բայց միեւնույն ժամանակ սիրելի, որովհետեւ տարածք է, որտեղ, կարծում եմ, բոլոր ժամանակները միաժամանակ գոյություն ունեն․․․ Մեկ օրվա ընթացքում դու կարող ես հայտնվել արդիկական, հետարդիական, նախաարդիական տարածքներում, իսկ ես սիրում եմ սա, որովհետեւ կյանքը մի ձեւի, մի ժամանակի մեջ չի լինում։

Հայաստանում թերեւս հենց այդ ժամանակների միաժամանակությունն է դուրս գալիս։ Եվ ինչ-որ իմաստով ստացվում է, որ Հայաստանի եւ իմ հարաբերության հիմքում խոսակցությունն է, որը դրսեւորվում է եւ ռեալ իմաստով, եւ ենթադրություններով՝ ինքս ինձ հետ ունեցած խոսակցության ժամանակ։

Անցյալ տարվա իրադարձությունների մասին էլ կուզեմ հարցնել, Լուսինե։ Հեղափոխությու՞ն ես անվանում տեղի ունեցածը։

Երբեմն անվանում եմ հեղափոխություն, երբեմն՝ ոչ՝ կախված տեղից եւ խոսակցության նյութից։

Դասական հեղափոխությունը ենթադրում է հասարակական կարգի փոփոխություն․ մեզ մոտ այդպիսի բան տեղի չի ունեցել, բայց միեւնույն ժամանակ հեղափոխություն էր այն իմաստով, որ փոխվեցին մարդիկ, փոխվեցին իշխանական թեւի գաղափարները։ Եվ այսօր աշխարհի կոնտեքստում, այո՛, սա հեղափոխություն է։  Ի վերջո տեղի է ունեցել ազատագրման ակտ, որը բոլորին խոսելու հնարավորություն է տվել՝ անգամ, եթե դա ատելության լեզվով է արտահայտվում․․․

Դու մասնակցում էիր։

Այո, եւ մի կեսս մասնակիցն էր, մյուս կեսս՝ դիտորդը։ Կար նաեւ երրորդ կեսը, որն ուզում էր ավելի շատ մարդու մասնակից դարձնել։ Անձամբ իմ մասնակցության համար ուրախ եմ․ հակառակն անհնար էր։

Զրույցն ամփոփելու փորձ պիտի կատարեմ, բայց այնքան շատ բան կարող էր դեռ քննարկվել, այնքան շերտեր կարելի էր բացել։ Ամեն դեպքում հետաքրքիր էր այն, որ Բալկոնի գործունեության երկուսուկես տարվա ընթացքում առաջին անգամ «երրորդ տարածությունը» սահմանվեց որպես վերեւից նայելու տարածք, որտեղից դու փոքր ես երեւում։

Կողքից նայելը թերեւս մեծացնում, ուռճացնում է քո դիրքը կոնկրետ տարածքում։

Իրոք բառիս բուն իմաստով տեսնում եմ ինձ որպես փոքր կետ, որն անընդհատ գնում, գալիս է։

Ասացիր՝ բոլորս մեր քարտեզներն ենք։ Մտածում եմ դրա մասին։

Քարտեզը առաջ չի՞ քաշում այնպիսի հարցադրումներ, ինչպիսիք են՝ ես եմ մեծ, թե տեղը, ես եմ կարեւոր, թե պատմությունը․․․ Ի վերջո վավերացված պատկերը կոնկրետ համեմատականներ պիտի որ առաջ բերի։

Երբ ասում եմ քարտեզ, ընդգրկում եմ բոլոր կետերը։ Այդ ամենը մեծացող եւ փոքրացող է․ իրավիճակն է սահմանում՝ դու մեծացար, թե փոքրացար, դարձար մի կետի չափ, թե չէ։

«Ամերիկա տեղ» գործի մեջ առաջին անգամ բախվում ենք այն քարտեզին, որտեղ կենտրոնում Ամերիկան է, այնինչ մեր աչքը սովոր է եվրոպակենտրոն քարտեզին։ Այսինքն կախված քո դիրքից,  քո գտնվելու տեղից, քարտեզն ինքն է փոխվում։ Այն չափազանց առաձգական է, այն աստիճանի, որ կարելի է ծալել ու դնել գրպանումդ։ Իսկ դու մի անգամով սահմանված քարտեզ չես․ կարող ես անընդհատ փոփոխության ենթարկվել։

Եվ, եթե շարունակենք, նորից վերադառնալու ենք բազային վախերին, որովհետեւ այդ վախերն ու  հիշողության ազդակներն են, որ սահմանում են մեր հարաբերությունը, մեր գտնվելու վայրը, խնդրականացնում ու դնում մեզ տեղի արկղի մեջ։

Մեր լեզուն «վերապրում» բառն ավելի քնքշանքով է պահում, քանի «վերափոխվելու», «վերասահմանվելու» փորձերը։

Եկանք այն կետին, որ պիտի խոսել, պիտի խոսակցութան նյութ դարձնել այս հարցերը։

Գտնում եմ, որ դեռ չունենք այն լեզուն, որում մեր ապրելը հնարավոր է։ Հիմա այն փուլն է, որ լեզուն կարող է ստեղծվել, որովհետեւ երբեւէ այսքան առատ տեքստեր չեն եղել․․․ Եվ, եթե բացենք խոսակցությունը, լեզուն կստեղծվի եւ կօգնի վերաձեւակերպման փորձ կատարել։

Որպես հետգրություն զրույցի վերջում «#Ամերիկատեղ»-ից այն հատվածը կտեղադրեմ, որի մասին քիչ առաջ ասացիր․․․

#Ամերիկատեղ 8

Աշխարհի հետ առերեսվեցի համալսարանում: Մտա լսարան՝ դեմս դուրս էկավ: Հիմա քարացած-կանգնած` ես իրան եմ նայում, ինքը՝ ինձ: Ամերիկան մեջտեղում ա, Ատլանտյան օվկիանոսը, Եվրոպան ու Աֆրիկան՝ աջ, Ասիան ու Ավստրալիան էլ ձախի վրա են լռված: Իսկ ինձ ասել էին, որ մարդկությունը Հայկական լեռնաշխարհում ա ծնվել: Հասկացա: Արեւային համակարգի կենտրոնում Երկիր մոլորակն ա:

(ամբողջական տեքստն՝ այստեղ )