HY RU EN
Asset 3

Բեռնվում է ...

Էջի վերջ Այլ էջեր չկան բեռնելու համար

Որոնման արդյունքում ոչինչ չի գտնվել

Փոխակերպվող աշխարհը եւ Հայաստանը

Ալեք Ենիգոմշյան

I. Հայաստանի դիմագրաված խնդիրներն ու համաշխարհային համատեքստը

Հայաստանը դիմագրավում է մեկ էական մարտահրավեր. դառնալ կենսունակ երկիր և պետություն: Դա նշանակում է իր բոլոր քաղաքացիների համար բոլոր առումներով արժանապատիվ կյանքի, և երկրի ու ժողովրդի անվտանգության ու ինքնիշխանության պայմանների ապահովում:

Այդ մարտահրավերի հաղթահարման համար կամ դրա ճանապարհին Հայաստանը պետք է չեզոքացնի ներքին և արտաքին անմիջական մի քանի վտանգներ ու սպառնալիքներ և նրանց տուն տվող պատճառները` ժողովրդագրական համաղետը, բնապահպանական աղետն ու սպառնալիքները, Ադրբեջանի հետ անհավասար պատերազմի վտանգը և արդեն իսկ կիսատ ինքնիշխանության լրացուցիչ կորստի վտանգը:

Հայաստանն այս խնդիրները դիմագրավում է այնպիսի մի ժամանակաշրջանում, երբ աշխարհն ինքը գտնվում է խորագույն և համապարփակ տնտեսական, սոցիալական, քաղաքական, աշխարհքաղաքական, բնապահպանական և այլ անկայունությունների և ճգնաժամերի հորձանուտում: Այս վերջինները վերանալու, անգամ մեղմանալու միտում ցույց չեն տալիս: Ընդհակառակը: Նրանց միաժամանակությունը, համատարածությունը և խորությունը պատահականության արդյունք չեն: Այդ ճգնաժամերն ու անկայունությունները աշխարհում տեղի ունեցող խորագույն նշանակության երկու փոխկապակցված փոխակերպումների հետեւանքներն են: Դրանք են`  կապիտալիզմի կառուցվածքային, գոյութենական ճգնաժամը և արտադրության ու ծառայությունների ամբողջական ավտոմատացման միտումի հետեւանքով աշխատանքի անհրաժեշտության ավարտի միտումը: Այն մեխանիզմները, որոնք անցյալում լավ կամ վատ կերպով կարգավորել են ներհասարակական և միջազգային հարաբերությունները, այս փոխակերպումների և նրանց հետեւանքների պատճառով  դարձել են անարդյունավետ և սպառվել: Առաջացել է քաղաքակրթական ճգնաժամ: Աշխարհն ինքը հայտնվել է այս խնդիրներին համակարգային նոր լուծումներ գտնելու հրամայականի առջեւ:

Հայաստանի դիմագրաված խնդիրների լուծումն անհնար է պատկերացնել համաշխարհային այս գործընթացների տրամաբանության ու հնարավոր հանգուցալուծումների ճիշտ գնահատումից կտրված ու անջատ միջավայրում: Հին, սպառված լուծումների փնտրտուքը, կարծրատիպերից կառչումը ժամանակավրեպություն է, այսինքն երաշխավորված ձախողում: Իսկ մեզ նորից ձախողվելու պերճանքը տրված չէ:

Համաշխարհային գործընթացների աշխարհքաղաքական հետեւանքների ու նրանց միտումների դիտարկումը հիմք է տալիս ենթադրելու, որ միջին ժամկետում (15-20 տարի) Այսրկովկասի տարածաշրջանում առաջանալու է ռազմավարական դատարկություն, որը, այլ դասավորություն չձեւավորվելու պարագայում անպայմանորեն փորձելու է լցնել Թուրքիան, Հայաստանի համար կանխատեսելի հետեւանքներով: Ելնելով այս հավանական սցենարից, Հայաստանի անվտանգային, տարածաշրջանային և արտաքին առաջնային խնդիրը պետք է լինի բացառել նման հավանականության իրականացումը: Ուստի այս առումով Հայաստանի` միջնաժամկետ (քաղաքականությունը, որից պետք է բխեն նաեւ կարճաժամկետ քայլերը, պետք է հետապնդի հետևյալ նպատակները.

  • Առավելագույն հնարավոր ինքնիշխանության ձեռքբերում, այսինքն` բոլոր երկրների, առաջին հերթին Ռուսաստանի հետ արժանապատիվ հարաբերությունների հաստատում:
  • Բոլոր (առաջին հերթին պաշտպանական) առումներով հզորության անհապաղ ձեռքբերում:
  • Աշխարհքաղաքական հնարավոր դատարկության Թուրքիայի կողմից կլանումը կանխելու նպատակով` մինչեւ սեփական հզորության ձեռքբերում Ռուսաստանի ռազմավարական առումով ներկայության պահպանում:
  • Տարածաշրջանային անվտանգության ապահովման և հավանական դատարկության այլ ուժերի կողմից շահագործումը կանխելու նպատակով սեփական ուժերով և տարածաշրջանային ու դրանից դուրս շահագրգիռ ուժերի հետ համատեղ անվտանգային դասավորության ձեւավորում:

Մյուս կողմից, Հայաստանը գտնվում է սոցիալ տնտեսական և ներհասարակական հարաբերությունների աննախանձելի վիճակում: Նրան պետք է հաջողվի նախ անհապաղ հասնել արժանապատիվ կենսամակարդակի և հոգեմտավոր մակարդակի նվազագույն շեմի, և ապա նվաճել ավելի բարձր մակարդակներ:

Բայց տնտեսական համատարած, ավելի ճիշտ կապիտալիզմի կառուցվածքային ճգնաժամի պատճառով տնտեսական աճի տեմպերն աշխարհում ամենուր և տեւական ժամանակ անկում են կրում: Դրա պատճառների գիտակցումը հուշում է, որ այս իրավիճակը շարունակվելու է: Միեւնույն ժամանակ տեխնոլոգիական նվաճումների  և գործընթացների ավտոմատացման հետեւանքով առաջանում է տեւական կառուցվածքային գործազրկություն:  Խորքային այս փոխակերպումներն ամբողջ աշխարհում ծնել են խորքային լուծումների անհրաժեշտություն:

Համաշխարհային այս իրադրությունն ու միտումները թելադրում են, որ Հայաստանը`

  • Կիրառի ընդգծված սոցիալ-դեմոկրատական քաղաքականություն: Դա նշանակում է ռեսուրսների և հարստության զգալի մասի հանրային վերահսկողություն և նպատակային ու հավասարամետ բաշխում: Դա չի նշանակում մասնավոր սեփականության և շուկայական հարաբերությունների արգելակում:
  • Պատրաստվի կենսունակ պայմաններում դիմավորելու վաղվա ավտոմատացված աշխարհի պայմանները: Դա ենթադրում է բարձր տեխնոլոգիական առաջընթացի ապահովում, դրա նկատմամբ հանրային վերահսկողության և մասնակցության ձեռքբերում, տեխնոլոգիական գիտելիքների հանրայնացում:
  • Մասնակցի նոր որակի, ավելի ազատ, արդար և հավասար, մարդու նյութական և հոգեմտավոր ինքնաիրացմանն ավելի հարիր միջավայրի և կամ հասարակարգի ձեւավորման համաշխարհային պայքարին, աշխատանքներ տանի երկրի ներսում դրա նախադրյալների ստեղծման ուղղությամբ:

Ստորեւ փորձ է կատարվում հանգամանորեն ներկայացնել աշխարհում տեղի ունեցող փոխակերպումները և նրանց առկա ու սպասվող հետեւանքները, և դրանց ու Հայաստանում տիրող իրավիճակի հենքի վրա` հիմնավորել և մանրամասնել Հայաստանի խնդիրների լուծման համար արտաքին ու ներքին քաղաքականության վերոնշյալ առաջարկված ուղիները:

Հաշվի առնելով արծարծված թեմաների քանակը և բազմազանությունը, նյութի ամբողջականության ընկալելիության նախանձախնդրությամբ նրանք կներկայացվեն հնարավորինս հակիրճ, երբեմն նույնիսկ պնդումների տեսքով: Ավելի ընդարձակ և հիմնավոր բացատրությունների համար` սեղմել համապատասխան հղումները:

II. Աշխարհը խորագույն փոխակերպումների հորձանուտում

Աշխարհում առկա և խորացող համապարփակ և համատարած անկայունությունները հետեւանքն են քաղաքակրթական նշանակության փոխակերպումների, որոնց հիմքում գտնվում են սերտորեն փոխկապակցված երկու գործընթացներ` կապիտալիստական համակարգի գոյութենական ճգնաժամն ու աշխատանքի անհրաժեշտության ավարտի միտումը:

  1. Կապիտալիստական համակարգի գոյութենական ճգնաժամը 

Կապիտալիզմը հայտնվել է գոյութենական ճգնաժամում: Նրան արդեն չի հաջողվում իրականացնել  իր գոյության իմաստը, որն է նշանակալից մակարդակի շահույթի շարունակական ձեռքբերումն ու կապիտալի անվերջ կուտակումը:

Առարկայական և կառուցվածքային անդառնալի պատճառներով, բացի (դեռեւս) նոր տեխնոլոգիական ոլորտներից,  շահութաբերությունը խիստ անկում է կրել իրական տնտեսությունում (ապրանքների արտադրություն և ծառայությունների մատուցում):

Նաեւ այս երեւույթի պատճառով կապիտալը հսկայական ծավալներով տեղափոխվել է ֆինանսական, հատկապես սպեկուլատիվ գործարքների ոլորտ: Իրական տնտեսությունից կտրված ֆինանսական գործարքները որոշ ժամանակ կարող են լինել խիստ շահութաբեր, բայց դրանք իրենցից մեծ մասամբ փուչիկներ են ներկայացնում, խիստ ռիսկային են և ի վերջո անխուսափելիորեն ավարտվում են փլուզումով:

Այս երկու երեւույթների հետեւանքով աշխարհի տնտեսությունը վերածվել է աստղաբաշխական թվերի հասած, մեծապես ռիսկային պարտքային տնտեսության:

Շահույթի ծավալների նվազման միտումն սկսել է 1970թթ.: Դրան որպես հակազդեցություն սկսած 1980թթ. կապիտալիզմը դիմել է նորազատական (նեոլիբերալիստական) քաղաքականության, որի նպատակն այլ բան չէր, քան առկա և նոր ստեղծվող հարստության կտրուկ վերաբաշխում հօգուտ կապիտալիստական դասի: Դրված խնդիրը լուծվել է. առաջացել է գերհարուստների փոքրագույն շերտ և սոցիալական խոր բեւեռացվածություն: Բայց դա ոչ միայն չի լուծել համակարգային ճգնաժամը, այլ ավելի է խորացրել այն:

Ասվածը հիմնավորող որոշ տվյալներ.

  • Ամբողջ աշխարհի ՀՆԱ-ն, կայուն գներով հաշվարկված, 1961-73թթ., այսինքն մինչեւ շահույթի ծավալների անկման պատճառով տեղի ունեցած տնտեսական ճգնաժամ, աճել է տարեկան միջինացված 5,42%-ով, մինչդեռ 1974-2017թթ.` 2,93%-ով. ընդ որում, 1993-2017թթ., չնայած Չինաստանի ու մի շարք այլ երկրների թռիչքային աճին և թվային տնտեսության հաղթական գրոհին, նույնպես ընդամենը 2,9%-ով:
  • Մարող տնտեսությունը կենդանի պահելու և միաժամանակ շահույթ ձեռքբերելու համար համակարգը ձեւավորել է աստղաբաշխական ծավալների պարտքային համակարգ: Ներկա դարասկզբին համաշխարհային համախառն պարտքի ծավալները համապատասխանում էին այդ ժամանակվա աշխարհի ՀՆԱ-ի 168%-ին: 2008թ.` ճգնաժամի տարում` դրանք հատել էին  նույն տարվա ՀՆԱ 268%-ը, իսկ  2019թ առաջին եռամսյակին` մոտ 247 տրիլիոն տոլարով` ՀՆԱ 320%-ը:
  • Պարտքային տնտեսությունը կապիտալի ֆինանսականացման կարեւոր դրսեւորումներից է, բայց ոչ միակը: 1980թ. ամբողջ աշխարհում ֆինանսական ընդհանուր ակտիվները հաշվում էին 12 տրիլիոն դոլար, ինչը համապատասխանում էր այդ տարվա համաշխարհային Հնա-Ի 43%-ին: 1993թ. դրանք արդեն համապատասխանում էին այդ տարվա ՀՆԱ 133%-ին, 2007թ., ֆինանսական ճգնաժամի դրսեւորման տարում` 343%-ին, իսկ 2017թ. դրանց ծավալը հասել էր 382 տրիլիոն դոլարի, որը համապատասխանում է  աշխարհի այդ տարվա ՀՆԱ 476%-ին:

Ընդ որում, 2017թ. ֆինանսական ընդհանուր ակտիվների 30,5%-ը կամ 116,6 տրիլիոն դոլար հանդիսանում էին կարգավորումից դուրս ("shadow banking") գտնվող ակտիվներ, որոնք նույնիսկ ավելի ռիսկային են, քան բանկային կարգավորման ենթակա ակտիվները: Ի դեպ, դրանք աճում են ավելի արագ տեմպերով, քան կարգավորված ակտիվները:

Սպեկուլատիվ փուչիկներն ու պարտքային լեռները հանգեցրին 2007-08թթ. մեծ անկումին: Դրանից հետո` ճգնաժամի խորքային պատճառները մնացել են անփոփոխ: Ոչինչ չի փոխվել նաեւ մեծ կապիտալի տերերի պահվածքում: Իսկ դրանցից առաջացած ռիսկերը, ինչպես նշված տվյալները ցույց են տալիս, ավելի են խորացել: Մի նոր, ավելի հզոր ֆինանսական աղետ կանգնած է դռների ետեւում: Իսկ դեղամիջոցներն սպառված են:

Կապիտալիզմը խցանվել է թե' իրական տնտեսության և թե' ֆինանսական ոլորտներում:

(շարունակություն)

Թվային տվյալների աղբյուրներ.

  • $250 Trillion in Debt: the World’s Post-Lehman Legacy, Brian Chappatta; Bloomberg, September 13, 2018․
  • The global debt binge begins anew, Dion Rabouin, Axios, Jul 15, 2019․

Մեկնաբանություններ (1)

Աբիկ Չագրեան
Շատ հետաքրքրական ու հաւասարակշռուած վերլուծում որ դուռ կը բանայ յաւելեալ խորացումներու։

Մեկնաբանել

Լատինատառ հայերենով գրված մեկնաբանությունները չեն հրապարակվի խմբագրության կողմից։
Եթե գտել եք վրիպակ, ապա այն կարող եք ուղարկել մեզ՝ ընտրելով վրիպակը և սեղմելով CTRL+Enter