Արտաշատ մայրաքաղաքի տարածքում հնագիտական սիստեմատիկ պեղումները սկսվել են 1970 թ.՝ ակադեմիկոս Բաբկեն Առաքելյանի, երկար տարիներ շարունակվել Ժորես Խաչատրյանի, իսկ վերջին տարիներին՝ Մկրտիչ Զարդարյանի ղեկավարությամբ։ Այսօր ՀԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արշավախումբը համագործակցում է լեհ և գերմանացի մասնագետների հետ՝ կիրառելով հետազոտական նոր մեթոդներ, որոնց շնորհիվ բլուրները շրջապատող դաշտում հայտնաբերվել են, այժմ դեռևս հողաշերտով ծածկված, քաղաքային շինությունների հետքեր։ 2011 թ. Հայաստանի պատմության թանգարանում բացվեց Արտաշատ մայրաքաղաքի հիմնադրման 2 200-ամյակին նվիրված ցուցահանդես։ Այսօր էլ, յուրաքանչյուր ոք, ով չի ծուլանում գալ ՀՊԹ, կարող է երրորդ հարկում ծանոթանալ Արատաշատի պեղումների ընթացքում հայտնաբերված արժեքավոր գտածոներին։ Իսկ ով ծուլանում է, ապա Արտաշատի, հին Հայաստանի փառավոր մայրաքաղաքի, ու այնտեղ կատարված հնագիտական հետազոտությունների մասին կարող է նվազագույն տեղեկություններ ստանալ Վիքիպեդիայում։ Հնագիտական պեղումները, և ապա հայտնաբերված տվյալներն ուսումնասիրելը նուրբ, մանրակրկիտ ու երկարատև ջանքեր պահանջող գործընթաց են։ Միայն անբարեխիղճ ու անպատասխանատու անհատները կարող են կեղծ հայրենասիրական և սոցիալ-պոպուլիստական կոչերով ապակողմնորոշել իրողություններից անտեղյակ մարդկանց։ Կից ուղարկում եմ Արտաշատի պեղումների արդյունքների մասին հրատարակված աշխատությունների ոչ ամբողջական ցանկը, որպեսզի նրանք, ովքեր ցանկանում են տպավորություն ստեղծել, որ ուսումնասիրությունների արդյունքները չեն հրապարակվում, հանրության շրջանում թյուր պատկերացումներ չտարածեն։ Մեր պատմամշակութային արժեքների մասին իրոք հոգացողները ավելի լավ կլինի ընդվզեն հենց նույն Արտաշատ մայրաքաղաքի և նրան հարակից տարածքներում գանձախուզությամբ զբաղվող և հնագիտական ժառանգությունը ոչնչացնող մարդկանց և նրանց հովանավորողների դեմ։ Առաքելյան, Բ., Լատիներեն արձանագրություններ Արտաշատ մայրաքաղաքից. Պատմա-բանասիրական հանդես, 1967, № 4։ Аракелян Б., Основные результаты раскопок древнего Арташата в 1970-1973 годах, Պատմա-բանասիրական հանդես, 1974, № 4։ Առաքելյան Բ., Հին Արտաշատ, (1971-73 թթ. պեղումների արդյունքներ), Երևան, 1975։ Аракелян Б., Арташат, I. Основные результаты раскопок 1970-1977 гг., Ереван 1982 Хачатрян Ж., Канецян А., Раскопки в Арташате, Археологические открытия 1973 г., Москва, 1974 г. Խաչատրյան Ժ., Կանեցյան Ա., Արտաշատի VIII բլրի շերտագրությունը, Լրաբեր հաս. գիտ., 1974, № 9։ Խաչատրյան Ժ., Արտաշատի VII բլրի 1973-1975 թթ. պեղումների արդյունքները, Լրաբեր հաս. գիտ., 1978, № 8։ Խաչատրյան Ժ., Հնագիտական պեղումները Հայաստանում, հ. 17, Արտաշատ II. Անտիկ դամբարադաշտեր (1971-1977 թթ. պեղումներ), Երևան, 1981։ Խաչատրյան Ժ., Անտիկ արվեստի նոր հուշարձաններ Արտաշատից, Լրաբեր, 1996, № 1։ Խաչատրյան Ժ., Կարապետյան Ի., Վարդանյան Ռ., Կանեցյան Ա., Արտաշատի 1998-1999 թթ. պեղումների արդյունքները, Հին Հայաստանի մշակույթը, պրակ XII, Երևան, 2002։ Խաչատրյան Ժ., Մոնումենտալ կառույցի մնացորդներ և ուշագրավ ծեսով թաղում Արտաշատից, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2005, № 2. Խաչատրյան Ժ., Արտաշատում բացված հատուկ ծեսով թաղում, Հին Հայաստանի մշակույթը, պրակ XIII, Երևան, 2005։ Խաչատրյան Ժ., Կարապետյան Ի., Թրաինա Ջ., Արտաշատի 2003-2004 թթ. պեղումների արդյունքները, Հին Հայաստանի մշակույթը, պրակ XIII, Երևան, 2005 Խաչատրյան Ժ., Արտաշատից հայտնաբերված լատիներեն արձանագրություններ, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2006, № 1։ Խաչատրյան Ժ., Հայ-իրանական կապերը ըստ Արտաշատի կնքադրոշմների, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2007, № 1. Խաչատրյան Ժ., Քաղաքամայր Արտաշատը պատմահնագիտական հետազոտությունների լույսի ներքո, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2007, № 2։ Խաչատրյան Ժ., Կանեցյան Ա., Արտաշատի 2005-2006 թթ. պեղումների արդյունքները, Հին Հայաստանի մշակույթը, պրակ XIV, Երևան, 2008։ Խաչատրյան Ժ., Արտաշատի «Երազամոյն» վայրի տաճարը և կից համալիրները, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2009, № 2։ Խաչատրյան Ժ., Արտաշատ մայրաքաղաքի վերջին տարիների պեղումների արդունքները, Պատմա-բանասիրական հանդես, 2013, № 3։ Хачатрян Ж., Неверов О., Архивы столицы Древней Армении – Арташата, Ереван, 2008. Զարդարյան Մ., Արտաշես Բ-ի անդրանիկ դրամները և պատմադրամագիտական դրվագներ վերջին Արտաշեսյանների ժամանակաշրջանից, Դրամագիտական հետազոտություններ, Երևան, 2000։ Վարդանյան Ռ., Մ.թ. 1-4 թթ. ընթացքում Հայաստանում թողարկուած պղնձէ քաղաքային դրամների մասին, Հանդէս Ամսօրեայ 1-12, 2003։ Վարդանյան Ռ., Արտաշէս II-ի տարեթուակիր պղնձե դրամը՝ Արտաշատում պոմպէոսյան տոմարի կիրառման եւս մի վկայութիւն, Հանդէս ամսօրեայ 1-12, 2000։ Vardayan R., A Dated Copper Coin of Artaxias II - Evidence on the Use of the Pompeyan Era in Artaxata, Armenian Numismatic Journal XXVII, 2001. Վարդանյան Ռ., Վարդանյան Կ., Արտաշիսեան պղնձէ դրամների նորայայտ խմբեր« Հանդէս Ամսօրեայ 1-12, 2005։ Vardanyan R., Regarding Civic Bronzes Struck in Armenia in AD 1-4, Armenian Numismatic Journal, 2007, № 4. Վարդանյան Ռ., Հնագիտական ժառանգությունը՝ ազգային հարստություն, Օրենք եւ իրականություն, 2002, № 7։ Vardanyan R., Vardanyan K., Newly-Found Groups of Artaxiad Copper Coins, Armenian Numismatic Journal, 2008, № 4. Վարդանյան Ռ., Պղնձե դրամների գանձ Արտաշատի հնագիտական պեղումներից, Հանդէս ամսօրեայ 1-12, 2009։ Վարդանյան Ռ., Օտարերկրյան դրամները Հայաստանում, Հայաստանի դրամաշրջանառության պատմությունը գրքում, Երևան, ՀՀ Կենտրոնական բանկ, 2018, էջ 8-31։ Վարդանյան Ռ., Դրամաթողարկումը Հայաստանում, Հայաստանի դրամաշրջանառության պատմությունը գրքում, Երևան, ՀՀ Կենտրոնական բանկ, 2018, էջ 32-61։ Հայաստանի պատմության թանգարանի դրամագիտության բաժնի վարիչ, պ.գ.թ. Ռուբեն Վարդանյան, և նույն բաժնի գիտաշխատող Հասմիկ Հովհաննիսյան

Արտաշատ հնավայրի պեղումները երկար տարիներ են ընթանում,արդյունքները որեվէ կերպ չեն հրապարակվել եվ ներկայացվել որպես պատմամշակույթային արժեք:Մինչեվ վերջին երկու բլուրներին հասնելը դեռ բավական տարածքներ կան ուսումնասիրելու եվ թանգարանում ներկայացնելու,ինչը մինչ օրս չի արվում:Իսկ հյուրանոցային համալիրը ոչ միյայն նոր աշխատատեղեր կստեղծի համայնքի բնակիչների համար,այլեվ նոր տուրիստական գրավչություն կհաղորդի Խոր վիրապին։ Ավելին թանգարանի անխնամ շենքն ու տարածքը եվս կարող է իր հյուրընկալ դռները բացել տուրիստների առաջ,մեր հայրենիքի պատմամշակույթային արժեքները աշխարհին ներկայացնելու նպատակով։

Արտաշատ մայրաքաղաքի տարածքը պատմահնագիտական արժեք է ներկայացնում, ներառյալ այդ երկու բլուրները և դրանց շրջապատը։ Եթե առայժմ նշյալ հատվածը լիովին ուսումնասիրված չէ, դա չի նշանակում, որ հուշարձանի տարածքում այն ընդգրկվել է անհիմն կերպով։ Արտաշատի բլուրների վրա հյուրանոց կառուցելու գաղափարը նախկինում արդեն մեկ անգամ արդարացիորեն մերժվել է։ Հուզական բացականչությունները տեղին չեն։

Շատ լավ նախաձեռնություն է: Տարածքում ,,ՆՈՅԱՆ ՏԱՊԱՆ,, համալիր ունենալը մեծ հնարաորություն կստեղծի տուրիզմի , Լուսառատ և Փոքր Վեդի համայնքների զարգացման համար: Այս ամենի հակառակորդների նպատակը միայն երկրի զարգացմանը խոչնդոտելն է

Կառուցել, ստեղծել ինչ որ բան,որը կնպաստի մարդու ապրելավիճակին լավ է։ Բայց ոչ պատմամշակութային տարածքում։ Քանզի ես տեղանքին լավ ծանոթ չեմ, կառաջարկեմ ընտրել այդ վայրին մոտ տեղանք,որտեղից տեսանելի կլինի նաև հնավայրը։ Կարծում եմ, որ հյուրերի աչքին ավելի հաճո կլինի այն տեսնել, քան թե նրա վրա քնել։

Պատմական տեղանքի ապականումն ամենավատ հանցագործությունն է, հավասար դավաճանությանը։

Իսկ լուսառատցի փոխնախարար Վաչե Տերտերյանը չի կարողանում մի բան անել որ նման ապօրինություն տեղի չունենա, ինքը քանի դեպքով հողի կատեգորիաներ փոխելու որոշումներ է ներկայացնում, ոնց հասկանալ,