Հեղինակ՝ Միհրան Մինասեան,

Ներածական

Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայ լուսանկարիչները ունեցած են առաջատար դիրք: Կայսրութեան բոլոր անկիւններուն գտնուած են լուսանկարիչ հայ վարպետներ, սկսած Կ. Պոլսոյ նշանաւոր Ապտուլլահ(եան)ներէն ու Բասքալ Սեպահէն մինչեւ գաւառներու Տիլտիլեանները (Սեբաստիա, Մարզուան, Սամսոն եւ Գասթէմունի), Սուրսուրեանները (Խարբերդ), Կարապետ Սոլագեանը (Գոնիա), Գրիգոր Մսրլեանը (Հալէպ), Եսայի Պատրիարք Կարապետեանն ու Կարապետ Գրիգորեանը (Երուսաղէմ), Կարապետ Լէքէկեանը (Գահիրէ եւ Կ. Պոլիս) եւ շատ ու շատ ուրիշներ, այնքան որ բազմաթիւ վայրերու մէջ լուսանկարչութիւնը նկատուած է հայերու մենաշնորհը: Մօտաւոր հաշուումներով, կայսրութեան տարածքին գործած են աւելի քան հինգ հարիւր հայ լուսանկարիչ վարպետներ, նաեւ՝ լուսանկարչական պիտոյքներ վաճառողներ, ռըդուշ ընողներ, բացիկներու պատրաստութեամբ ու հրատարակութեամբ զբաղողներ, եւ այլն: Հայոց ցեղասպաութենէն ետք ալ, Միջին արեւելքէն մինչեւ Եւրոպական զանազան երկիրներ, Ափրիկէ ու Ամերիկայի հեռաւոր անկիւնները ապաստանած վերապրողներ կամ նոր հասնող հայ լուսանկարիչներ շարունակած են ծառայել այս գեղեցիկ արուեստին ու միշտ մնացած են անոր անմրցելի վարպետները:

Ընդհանուր ակնարկ Այնթապի հայ լուսանկարչութեան վրայ

Պատմական Այնթապ‎ քաղաքը‎՝ Կիլիկիոյ սահմաններուն վրայ գտնուող այդ հայաշատ քաղաքը, նշանաւոր էր ոչ միայն իր կրթական օճախներով, արհեստներով, արուեստներով, վաճառականութեամբ, հնարամիտ ու գործունեայ բնակիչներով, այլ նաեւ իր հայ լուսանկարիչներով: Համեմատաբար կարճ ժամանակաշրջանի մը մէջ, ‎մօտաւորապէս 1884-1921 թուականներուն, հոն գործած են մօտ երկու տասնեակ հայ լուսանկարիչներ, որոնցմէ շատերը Այնթապէն հեռանալէ ետք, իրենց գործունէութիւնը շարունակած են մօտաւոր ու հեռաւոր այլ քաղաքներու մէջ, հասնելով մինչեւ Մարաշ, Ատանա, Մերսին, Հալէպ, Պաղտատ, Հայֆա, Դամասկոսի շրջակայքը, Պէյրութ, Միացեալ Նահանգներ եւ այլն:

Գաւառական այլ շրջաններու հետ համեմատած՝ Այնթապի հայ լուսանկարչութեան զարգացումը մասամբ պիտի վերագրել Այնթապի հայութեան համեմատաբար բարեկեցիկ վիճակին եւ քաղաքի մէջ օտար հաստատութիւններու գոյութեան, որոնց հետ շփում ունեցած են տեղացի հայերը եւ օգտուած անոնց փորձառութենէն ու գիտելիքներէն:

Ծանօթ է, որ հայոց ցեղասպանութեան տարիներուն Այնթապի հայերը նուազ զոհեր տուած են, քան միւս բնակավայրերու հայերը, հետեւաբար վերապրած մեծաթիւ այնթապցիներ, իրենց անհրաժեշտ իրերու կողքին, կրցած են փրկել ու իրենց հետ արտասահման հասցնել նաեւ մեծ թիւով լուսանկարներ: Եւ այսօր զանազան արխիւային կեդրոններու եւ թանգարաններու, ինչպէս նաեւ անհատ հաւաքողներու եւ ընտանիքներու մօտ կան Այնթապէն բերուած մեծ թիւով լուսանկարներ, որոնց շնորհիւ կարելի է ընդհանուր գաղափար մը կազմել ոչ միայն մօտաւոր անցեալի Այնթապի հայութեան առօրեային ու կենցաղին մասին, այլ նաեւ ծանօթանալ տեղւոյն լուսանկարիչներու գործունէութեան եւ անոնց արուեստի բարձր մակարդակին:

Հին լուսանկարիչներ սովորութիւն ըրած էին իրենց պատրաստած լուսանկարները փակցնել հաստ խաւաքարտ-շրջանակներու վրայ, որոնց վարի մասին, լուսանկարէն դուրս մնացած բաժինին վրայ, ընդհանրապէս տպուած կ’ըլլային լուսանկարիչին կամ լուսանկարչատան եւ երբեմն ալ քաղաքին անունը, ուր հաստատուած կ’ըլլար այդ լուսանկարչատունը: Նոյն ձեւով, խաւաքարտի կռնակին, գեղեցիկ զարդերու, ցուցահանդէսներու ընթացքին շահուած մետալներու կամ ստացուած շքանշաններու եւ այլ տեսարաններու մէջ կրկին գրուած կ’ըլլային լուսանկարիչին անունն ու քաղաքը, երբեմն նոյնիսկ բազմալեզու: Գտնուած են նաեւ լուսանկարիչներ, որոնք իրենց անունով յատուկ տպագիր խաւաքարտեր չունենալու պարագային, իրենց գործածած խաւաքարտի առաջին կամ երկրորդ երեսին ձեռագիր գրած են իրենց անունը կամ դրոշմած են կնիքը: Այս բոլորը այսօր կը ծառայեն լուսանկարին հետ կապուած կարեւոր բացայայտումներ ընելու՝ ճշդելու վայրը, մօտաւոր թուականը եւ այլ մանրամասնութիւններ:

Լուսանկարները հաստ խաւաքարտերու վրայ փակցնելու բարի սովորութիւնը գործած է համարեա մինչեւ 1920-ական թուականները: Անկէ ետք թէպէտ մնացած է այդ սովորութիւնը, սակայն աւելի քիչ պարագաներու միայն, այսպէս կոչուած «պաշտօնական» լուսանկարներու պարագային:

Դժբախտաբար ոչ բոլոր լուսանկարիչներն են, որ ունեցած են իրենց անունով յատուկ խաւաքարտեր, մանաւանդ որ այդ մէկը բաւական ծախսալից էր, որովհետեւ տպագրութեան գործը ընդհանրապէս կը կատարուէր Պոլսոյ եւ մանաւանդ եւրոպական տպարաններու մէջ, ինչպէս՝ Վիեննա, Փարիզ եւ այլն: Մեզի հասած են բազմահազար հին լուսանկարներ, որոնց վրայ չենք հանդիպիր լուսանկարիչներու ստորագրութիւններուն, կնիքներուն եւ տպագիր անուններուն, եւ այս պատճառ կ’ըլլայ, որ կորսուի լուսանկարիչին հետքը ու չկարենանք ծանօթանալ անոր գործերուն եւ ըստ արժանւոյն գնահատենք իր արուեստը:

Եւ այսօր, ամբողջ անցեալ մը կը բացուի մեր առջեւ այդ լուսանկարներուն շնորհիւ: Արեւմտեան Հայաստանի, Կիլիկիոյ եւ Փոքր Ասիոյ հայկական քանդուած հազարաւոր եկեղեցիներուն, վանքերուն, պատմական յուշարձաններուն, դպրոցներուն ու շէներուն կենդանի ու խօսուն վկաներն են անոնք, նաեւ հայկական տարազին, սովորութիւններուն, ծէսերուն, արհեստներուն, նիստ ու կացին ու ասոնց նման կորսուած բազում այլ սրբութիւններու:

Նշենք որ այս յօդուածին ամփոփ տարբերակին ֆրանսերէն թարգմանութիւնը լոյս տեսած է « Les photographes arméniens d’Ayntab et de la Cilicie : Bref aperçu » վերնագիրով « Les Arméniens de Cilicie: habitat, mémoire et identité » (Presses de l’Université Saint-Joseph, Beyrouth, 2012) հատորին մէջ (էջ 134-167)։

Այնթապի հայ լուսանկարիչներուն մասին աղբիւրներ

Սխալած չենք ըլլար եթէ ըսենք, որ լուսանկարչութիւնը Այնթապի մէջ, մինչեւ քաղաքին հայաթափումը, եղած է զուտ հայկական արուեստ, եւ փաստօրէն, մինչեւ 1921 թուական, ո՛չ մէկ ոչ հայ լուսանկարիչ գործած է այդ քաղաքին մէջ:

Հայ հին լուսանկարիչներու մասին գրելը յաճախ կը բախի լուրջ դժուարութիւններու, որոնցմէ առաջինը երեւի մեզի հասած լուսանկարներուն սակաւ ըլլալն է, նաեւ՝ եղածին անմատչելիութիւնը, եւ մանաւանդ այն, որ ցարդ չկան այս թեմայով կատարուած ուսումնասիրութիւններ եւ օժանդակ գրականութիւն, եթէ չհաշուենք քանի մը մասնակի բացառութիւններ:

Օսմանեան կայսրութեան լուսանկարչութեան պատմութեան մասնագէտ թրքուհի մը Էնկին Էօզէնտէս անունով, իր "Photography in the Ottoman Empire 1839-1923" [1] խորագրով կոթողային հատորին մէջ ի միջի այլոց տուած է ցուցակը Այնթապի լուսանկարիչներուն եւ յիշած է եօթը անուններ, եօթն ալ հայեր, որոնցմէ չորսը առնուած են Գէորգ Ա. Սարաֆեանի Այնթապի պատմութեան նուիրուած հատորէն, որուն մասին պիտի խօսինք քանի մը տող վար, իսկ հինգերորդը՝ Յարութիւն Մարտիկեանն է, որ մօտաւորապէս 1890-1892 գործած է Դամասկոսի, իսկ 1894-1913՝ Երուսաղէմի մէջ, եւ կը կարծենք որ անոր Այնթապի մէջ գործած ըլլալու փաստը արդիւնք է թիւրիմացութեան։ Նոյն ձեւի թիւրիմացութեան արդիւնք է նաեւ Գրիգոր Մ. Մսրլեանի (1853-1932) անուան յիշատակումը, որ 1880-էն մինչեւ մահ գործած է բացառաբար Հալէպի մէջ ու Այնթապ գտնուած ըլլալուն մասին որեւէ վկայութիւն գոյութիւն չունի մեզի ծանօթ գրականութեան մէջ։ Եւ վերջապէս Էօզէնտէսի յիշած Այնթապի եօթներորդ լուսանկարիչին մասին խօսած ենք առանձինն, մեր յօդուածի վերջին բաժինով։

Մեր տրամադրութեան տակ ունինք 2007-ին Այնթապի քաղաքապետարանին կողմէ կազմակերպուած «Հին Կազիանթէպի լուսանկարներու ցուցահանդէս» խորագիրով լուսանկարչական ցուցահանդէսին առիթով հրատարակուած ալպոմ մը, ուր տպուած են Այնթապի 70 հին լուսանկարներ, մեծամասնութեամբ 1920-ական թուականներէն մինչեւ 1950-ականները երկարող: Հոն եւս մինչեւ 1920 թուական գործած ո՛չ մէկ հայ կամ օտար լուսանկարիչի անուն յիշատակուած է [2]:

Հայ լուսանկարչութեան պատմութեան ուսումնասիրութեան ուղղութեամբ ողջունելի գործ մըն է հայրենի լուսանկարիչ Վահան Քոչարի «Հայ լուսանկարիչներ» կոթողային աշխատասիրութիւնը, ուր առանձին-առանձին տրուած են կեսնագրականները աշխարհով մէկ գործած հին ու նոր բազմահարիւր հայ լուսանկարիչներու, շատ յաճախ ճոխացուած անոնց գործերէն օրինակներով: Թէեւ յիշեալ հատորը հայ լուսանկարչութեան պատմութեան մասին ցարդ հրատարակուած ամէնէն ամբողջական գործն է, բայց ան ժլատ է Օսմանեան կայսրութեան մէջ գործած հայ լուսանկարիչներու եւ ընդհանրապէս՝ արեւմտահայ հին լուսանկարիչներու մասին տրուած տեղեկութիւններով: Ամբողջ Կիլիկիայէն հոն յիշատակուած է լուսանկարչական գրքոյկի մը հեղինակ հաճընցի Յակոբ Թէրզեանի անունը միայն, իսկ Այնթապէն կրկին ո՛չ մէկ լուսանկարիչի յիշատակութիւն [3]:

Այնթապի հայ լուսանկարիչներուն մասին գլխաւոր աղբիւրները կը մնան Գէորգ Ա. Սարաֆեանի աշխատասիրած ու խմբագրած «Պատմութիւն Անթէպի հայոց» երկհատորեակը [4], ինչպէս նաեւ 1960-էն ի վեր Առլինգթոնի (Մասաչուսէց, Միացեալ Նահանգներ) ապա Պէյրութի մէջ հրատարակուած ու ցարդ շարունակուող «Հայ Անթէպ» (44-րդ թիւէն (1971)՝ «Նոր Այնթապ») [5]  հանդէսի զանազան թիւերը, մանաւանդ անոր այն համարները, որոնք խմբագրուած են Գրիգոր Պողարեանի կողմէ, ուր տպուած են նաեւ անուղղակիօրէն այս թեմային շուրջ գրած անոր կարգ մը յօդուածները։ Այնթապի հայ լուսանկարչութեան պատմութեան մասին տեղեկութիւններ կան նաեւ քաղաքի անցեալին եւ տեղւոյն հայութեան ինքնապաշտպանական մարտերուն նուիրուած գիրքերուն եւ քանի մը վերապրողներու յուշագրական հատորներուն մէջ։

Այս մասին տեղեկութիւններ կան նաեւ Տիքինսոն Ճէնքինս Միլլըրի (Dickinson Jenkins Miller) "Armenians and the growth of photography in the Near East (1856-1981)" խորագիրով թեկնածուական աւարտաճառին մէջ, ներկայացուած՝ Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանին, բայց անոր տեղեկութիւնները ամբողջութեամբ վերցուած են Սարաֆեանի վերոնշեալ հատորէն։

Ըստ վիճակագրութեան մը, Այնթապի ամերիկեան Կեդրոնական Թուրքիոյ գոլէճը իր գործունէութեան ողջ ընթացքին, 1880 թուականի առաջին շրջանաւարտներէն մինչեւ գոլէճին փակումը, տուած է 424 շրջանաւարտներ, որուն մօտաւորապէս 2.5 տոկոսը աւելի ետք պարապած է լուսանկարչութեամբ եւ լուսափորագրութեամբ, այսինքն՝ Գոլէճը տուած է մօտաւորապէս 10-11 շրջանաւարտներ, որոնք ընդգրկած են լուսանկարչութեան ասպարէզը [6]: Անոնց մէջ հաւասարապէս կան ե՛ւ բնիկ այնթապցիներ, եւ այլ շրջաններէ Այնթապ ուսման համար եկած ուսանողներ ինչպէս պիտի տեսնենք աւելի վար:

Այնթապի հայ լուսանկարիչները

Այժմ առանձինն ներկայացնենք Այնթապի մէջ գործած իւրաքանչիւր հայ լուսանկարիչ, հիմք ընդունելով անոնց գործունէութեան ժամանակագրական կարգը:

Աւելցնենք, որ հոս ներկայացուած ցուցակը ամբողջական չի կրնար ըլլալ: Վստահ ենք, որ եղած պիտի ըլլան ուրիշ լուսանկարիչներ եւս, որոնց գործերը կա՛մ չեն պահպանուած եւ կամ տակաւին անմատչելի կը մնան մեզի: Ըսենք նաեւ, որ լուսանկարչատան մը մէջ, լուսանկարիչ վարպետի կողքին, յաճախ աշխատած են մէկ կամ մէկէ աւելի աշակերտներ, այնպէս որ Այնթապի մէջ լուսանկարչութեամբ պարապած հայերու թիւը շատ աւելին պէտք է ըլլայ, քան հոս ներկայացուածը:

Այնթապի հայ լուսանկարիչներուն մասին մեր տալիք ծանօթութիւններէն շատերը կրնան ոչ այնքան կարեւոր տեղեկութիւններ թուիլ անձի մը կենսագրութեան համար, բայց ստիպուած ենք այդպէս վարուելու, որովհետեւ այդ մարդոց մասին կեսնագրական ամբողջական տուեալներ կը պակսին մեզի, եւ մենք իրենց մասին ստիպողաբար տուած ենք այն բոլորը՝ ինչ հասանելի եղած են մեզի:

Քանի մը այնթապցի լուսանկարիչներ, որոնք գործած են հարեւան Հալէպի կամ այլ քաղաքներու մէջ, կը դժուարանանք ըսելու թէ Անյթապի մէջ եւս լուսանկարչութեամբ զբաղա՞ծ են թէ ոչ, բայց եւ այնպէս յիշած ենք զանոնք, պարզապէս Միջին արեւելքի մէջ Օսմանեան տիրապետութեան շրջանին լուսանկարչութեան արուեստին այնթապցիներու բերած նպաստին պատկերը ամբողջացնելու համար: Բացառուած չէ, որ անոնք իսկապէս Այնթապի մէջ ալ զբաղած ըլլան լուսանկարչութեամբ, եւ պարզապէս տուեալներն են, որ կը պակսին այս մասին:

1. Յովհաննէս Յարութիւնի Հալլաճեան-Յովհաննէսեան

Հալլաճեան ընտանիքը պատկանած է Այնթապի հայ աւետարանական համայնքին: Պետական տոմարներու եւ հայկական կարգ մը աղբիւրներու մէջ յիշուած է նաեւ «Յովհաննէսեան» մականունով, որ ըստ երեւոյթին եղած է ընտանիքին առաջին մականունը եւ յետոյ է որ վերածուած է «Հալլաճեան»ի [7]:

Լուսանկարիչ Յովհաննէս Հալլաճեան երէց որդին էր վերապատուելի Յարութիւն Հալլաճեան-Յովհաննէսեանի: Վերապատուելին Այնթապի մէջ հիմնած ու երկար տարիներ պահած է որբանոց-արհեստանոց մը, որ ճանչցուած է «Հալլաճեան Որբանոց-Արհեստանոց» անունով: Մայրը կը կոչուէր Լուսիա Մամեան-Յարութիւնեան:

Յովհաննէս ծնած է Այնթապ, 28 Ապրիլ 1867-ին: 1877-ին աւարտած է տեղւոյն Աստուածատուր Խալֆայի դպրոցը, որմէ ետք ընտանեօք ուխտի գացած են Երուսաղէմ: Նոյն թուականին ան մեկնած է նաեւ Պէյրութ եւ յաճախ գտնուած է այնտեղ. վերջին անգամ 1912-ին [8]:

1883-1884 թուականներուն Պոլսոյ մէջ լուսանկարչութիւն սորված է ‎ֆրանսացի նշանաւոր վարպետէ մը, ապա՝ վերադառնալով ծննդավայր, 1884-1894 թուականներուն, 10 տարի զբաղած է լուսանկարչութեամբ, ամբողջ այդ տասնամեակին ըլլալով քաղաքի միակ լուսանկարիչը. «Այնթապի մէջ լուսանկարչութեան գեղարուեստը գրեթէ առաջին անգամ ըլլալով սկսած էր 1884 թուականին…», ինչպէս կը վկայէ նոյն Հալլաճեան ընտանիքէն Վեր. Ա. Հալլաճեան, Այնթապի լուսանկարչութեան մասին գրած իր ամփոփ տեղեկատուութեան մէջ [9]:

Յովհաննէս Հալլաճեան ողջ էր 1949 թուականին եւ կ’ապրէր Լոնտոն: Ան Լոնտոնէն հարազատի մը գրուած ինքնակենսագրական բնոյթի իր մէկ նամակը փակած է հետեւեալ տողերով. «…Սա ասեմ այժմ միայն, թէ ո՛չ երբեք երեւակայեցաք գալ եւ մնալ յայս երկիր այսքա՛ն երկար ժամանակ իբրեւ աքսորեալ եւ պատերազմի դժոխային փոթորիկէն՝ Աստուծոյ շնորհիւ ազատիլ ողջ եւ առողջ: Երկար ժամանակէ ի վեր մեր լուսանկարներ առած չեմ, թէեւ լաւ գործիք ունիմ բայց ո՛չ յարմար տեղ մեր տուն եւ ո՛չ ալ սիրտ…» [16]:

Ուրեմն ան Լոնտոնի մէջ եւս ունեցած է լուսանկարչական մեքենայ, բայց հոն նոյն գործով պարապելու կամ չպարապելու մասին որեւէ տեղեկութիւն ծանօթ չէ մեզի: Կրնանք ենթադրել, որ Լոնտոն հասած առաջին շրջանին պարապած է լուսանկարչութեամբ, բայց 1949-ին, յառաջացած տարիքին բերումով, արդէն քաշուած էր գործէ:

Լուսանկարիչներ՝ Յովհանէս, Միհրան եւ Ճէյմս Հալլաճեաններու հայրը՝ պատուելի Յարութիւն Հալլաճեան ծնած է Այնթապ, 1841 թուականին: Հազիւ 20 տարեկան՝ սպաննուած է հայրը: Քանի մը տարի ուսանած է Մարաշի Աստուածաբանական ճեմարանին մէջ, ապա մեկնած է Միացեալ Նահանգներ եւ ուսումը շարունակած Օպէրլինի համալսարանին մէջ (Օհայօ): Շրջանաւարտ եղած է 1875-ին, որմէ ետք անցած է Անգլիա, յետոյ՝ վերադարձած Այնթապ եւ 1876-ին հիմնած իր անունը կրող նշանաւոր «Հալլաճեան Որբանոց-Արհեստանոց»ը:

Պատուելի Հալլաճեան 1880-ին մեկնած է Անգլիա եւ Սկովտիա՝ իր որբանոցին համար նուիրահաւաք կատարելու: Հոն մնացած է մինչեւ 1884, որմէ ետք Այնթապ վերադառնալով՝ 1886-ին, նոյն նպատակով կրկին մեկնած է Անգլիա: Իր զոյգ ուղեւորութիւններուն ընթացքին, որպէս որբանոցի «փաստացի ապացոյց»ներ, իր հետ տարած է քանի մը որբեր, որպէսզի օտարներ զանոնք տեսնելով խանդավառուին եւ նուիրատուութիւններ կատարեն: Հալլաճեան կարգադրած է նաեւ, որ իր հետ Անգլիա տարած որբերը հոն հետեւին արհեստներու (ատամնաբուժութիւն, կաշեգործութիւն եւ խոզանակութիւն), որպէսզի Այնթապ վերադառնալէ ետք՝ գործեն այդ արհեստներով:

Հաւանական է, որ Յովհաննէս այս այցելութիւններէն առաջինին շրջան մը ընկերակցած ըլլայ իր պատուելի հօրը եւ Լոնտոնի մէջ կատարելագործած ըլլայ լուսանկարչական իր հմտութիւնը, մանաւանդ որ ան 1884-ին լուսանկարչութիւն սորվելու համար գտնուած է Պոլիս իսկ Այնթապի իր լուսանկարչատունը հիմնած է նոյն թուականին, այսինքն այն տարին, երբ իր հայրը Լոնտոնէն վերադարձած է Այնթապ:

Պատուելի Հալլաճեան ամբողջ 28 տարի միայնակ վարելէ ետք որբանոցի աշխատանքները, 1904-ին յանձնած է զայն Այնթապի 3 հայ աւետարանական եկեղեցիներուն ու մեկուսացած է գործէն: Մահացած է Այնթապ, 1914-ին [17]:

2. Յ. Յ. Յովհաննէս

Լուսանկարներու մեր անձնական հաւաքածոյին մէջ ունինք փոքր ծաւալի հին լուսանկար մը, որուն առաջին երեսի խաւաքարտին վրայ կայ լուսանկարիչին տպագիր անունը՝ "Phot. H. Hovhanness", իսկ կռնակին՝ տպագիրով եռալեզու "PHOT. H. HOVHANNES AINTAB TURKEY. Լուս. Յ. Յ. Այնթապ فطوغرافجى ح.اوحانس عينتاب" գրութիւնը:

Բարեկամի մը մօտ տեսած ենք նաեւ ճիշդ նո՛յն խաւաքարտին վրայ փակցուած այլ լուսանկար մը, որուն վրայ ձեռագիրով աւելցուած է թուականը՝ 1886-1887:

Առկայ է նաեւ նոյն խաւաքարտով այլ լուսանկար մը, քաշուած՝ 1887-ին [18]:

Մեզի անծանօթ է Այնթապի մէջ գործած «Յ. Յովհաննէս» անունով լուսանկարիչ մը: Այնթապի անցեալին նուիրուած հարուստ գրականութեան, ինչպէս նաեւ տարածաշրջանի լուսանկարչութեան պատմութեան նուիրուած գրականութեան մէջ այդպիսի անձնաւորութեան մը մասին որեւէ յիշատակութեան չենք հանդիպած:

Կը տարուինք ենթադրելու, որ «Յ. Յովհաննէս»ը նոյնինքն վերեւ յիշատակուած լուսանկարիչ Յովհաննէս Հալլաճեան-Յովհաննէսեանն է, որուն անունը հոս թերեւս տրուած է իր կրճատ ձեւով՝ «Յ[ովհաննէսեան] Յովհաննէս»: Գիտենք արդէն, որ Յովհաննէս Յովհաննէսեանը, ըստ Այնթապի պատմագիրքի յստակ բնորոշումին, 1884-1894 տարիներուն «եղած է միակ լուսանկարիչ ամբողջ տասը տարի» [19]:

Մեր ենթադրութեան հիմք կու տայ նաեւ այն, որ առկայ երեք լուսանկարներուն թուականները (1886-1887) կը համընկնին Այնթապի մէջ յիշեալի գործունէութեան տարիներուն (1884-1894):

Այս պարագային կը ծագի այլ հարց մը. Յովհաննէս Հալլաճեան-Յովհաննէսեան երբ ունեցած է իր անունով տպագրուած գեղեցիկ խաւաքարտեայ շրջանակ մը, ապա ինչո՞ւ պիտի պատրաստէր նաեւ այս մէկը: Հաւանաբար մէկը յաջորդած է միւսին եւ «Յովհաննէսեան» մականունէն հրաժարելէ ետք, հրաժարած է նաեւ այդ շրջանակներէն ու պատրաստած է նորը, միայն «Հալլաճեան» մակագրութեամբ:

3. Միհրան Յարութիւն Հալլաճեան-Յովհաննէսեան

Այնթապի նշանաւոր լուսանկարիչներէն մէկը: Աշակերտած է իր լուսանկարիչ երէց եղբօր՝ Յովհաննէսի, սակայն չբաւարարուելով՝ մեկնած է Անգլիա, լուսանկարչական իր գիտելիքները կատարելագործելու: Այնթապ վերադարձած է 1898-ին եւ ստանձնած եղբօր լուսանկարչատունը, զոր մնացած էր թափուր՝ եղբօրը քաղաքէն մեկնելուն պատճառաւ 1894-ին:

Մեզի համար մեծ ուրախութիւն եղաւ, երբ 30 Յուլիս 1994-ին Հալէպի մէջ ծանօթացանք Միհրան Հալլաճեանի աներձագին՝ հալէպահայ ծանօթ բժիշկ Վահրամ Պապիկեանին, իր Միացեալ Նահանգներ գաղթելու նախօրեակին, եւ որոշ տեղեկութիւններ քաղեցինք անկէ իր քրոջ ամուսնոյն մասին: Աւելի ետք, 2000 թուականի Օգոստոս 3-ին, նամակով մը կրկին դիմեցինք յարգելի բժիշկին՝ Միհրան Հալլաճեանի եւ եղբօրը Յովհաննէսի մասին կենսագրական յաւելեալ տեղեկութիւններ ստանալու խնդրանքով: Բժիշկը, իր կարգին, 13 Սեպտեմբեր 2000 թուակիր նամակով, յղուած՝ հալէպահայ հանգուցեալ պրն. Վարդան Թէմուրեանին, պատասխանած էր մեր կարգ մը հարցումներուն եւ խնդրած էր անկէ, զանոնք փոխանցել մեզի:

Ուրեմն՝ բժիշկ Վահրամ Պապիկեանէն Միհրան Հալլաճեանի մասին, երկու անգամով քաղած ենք հետեւեալ տեղեկութիւնները.

Միհրան Հալլաճեան ծնած է Այնթապ, 1880-ին: Ունեցած է քանի մը եղբայր, որոնցմէ Յովհաննէսը եղած է լուսանկարիչ: Շրջան մը ապրած է Անգլիա: Եղբայրը՝ Սամուէլը, եղած է պատուելի եւ հաստատուած՝ Միացեալ Նահանգներ, իսկ երրորդ եղբայրը կոչուած է Ճէյմս: Այնթապի մէջ իր բնակարանն ու խանութը գտնուած են կողք կողքի, Թէփէ Պաշի թաղի մերձաւորութեամբ, Հայիկ Պապա թաղին մէջ, Ամերիկեան հիւանդանոցին մօտակայքը: Լուսանկարչատունը տան հետ բաղդատած՝ եղած է փոքր, իսկ տունը՝ բաւական ընդարձակ եւ ունեցած է իր բակը:

Միհրան ամուսնացած է Այնթապի հայ աւետարանական համայնքէն Երանիկ Պապիկեանի հետ, ծնած՝ Այնթապ, 1891-ին:

Ունեցած են երեք զաւակ՝ Երուանդ-Էտի, Բիւզանդ-Ռէյ եւ Հերմինէ, որ ծնած է հօրը մահէն ետք: Երեք զաւակներն ալ Միացեալ Նահանգներու մէջ ամուսնացած են ոչ հայերու հետ եւ ողջ էին 1994 թուականին, իսկ անոնց մայրը՝ Երանիկը մահացած էր 1982-ին:

Միհրան մահացած է Այնթապ, 1920-ին, ին‎ֆլուենզիա հիւանդութեամբ վարակուելէ հինգ օր ետք: Իր մահէն վերջ կինն ու երկու զաւակները Միացեալ Նահանգներ գտնուող իր եղբօր՝ պատուելի Սամուէլի ջանքերով 1921 թ.ին գաղթած են Ամերիկա: Մեծ տղան այդ թուականին եղած է 9-10 տարեկան: Ան ողջ էր 2000 թուականին ու կ’ապրէր Միացեալ Նահանգներ: Ամերիկա կը գտնուէր նաեւ աղջկան աղջիկը:

Իր լուսանկարչատան բոլոր ապակիները (նեկաթիֆները) մնացած են Այնթապ ու հոն փճացուած» [20]:

Մեր տրամադրութեան տակ ունինք Միհրան Հալլաճեանի լուսանկարչատան զոյգ կալուածաթուղթերը, որոնցմէ առաջինը տրուած է օսմանեան մալի տոմարով Օգոստոս 1321-ին (14 Օգոստոս-13 Սեպտեմբեր 1905), իսկ երկրորդը՝ իսլամական հիճրի տոմարով 29 Սա‎ֆար 1324-ին (24 Ապրիլ 1906), որոնցմէ կը պարզուի, որ Միհրան Հալլաճեանի խանութը գտնուած է Այնթապի Հայիկ Պապա (Հէյիկ) թաղին մէջ: Խանութին արժէքը գնահատուած է 2000 ղրուշ՝ 20 օսմ. ոսկի: Նախորդ սեփականատէրը եղած է Արթին (Յարութիւն) Յովհաննէսեանը (Հալլաճեան, իր հայրը), որմէ անցած է Միհրան Յովհաննէսեանին (Հալլաճեան):

Հայր եւ որդի եղած են օսմանահպատակներ: Խանութը եզերած են աջէն՝ Բանուկի որդի Գաբրիէլի եւ պոյաճի (ներկարար) Մուրատի խանութները, ձախէն՝ կօշկակար Յակոբի որդի Սարգիսի խանութը (երկրորդ կալուածաթուղթին մէջ՝ Յակոբի որդի Յովհաննէսի), ետեւէն՝ Ետիկեան Գէորգի խանութը, իսկ առջեւէն մայր ճանապարհը:

Ըստ 1906 թուականի կալուածաթուղթին, Միհրան Յովհաննէսեանի (Հալլաճեանի) խանութին տարածութիւնը 1.5 հին տոնիւմ էր, 13 աուլըք եւ 78 նոր արշին: Յիշեալ չափերէն իւրաքանչիւրը կը համապատասխանէր 1350 քառակուսի մեթրի:

Միհրան Հալլաճեան եղած է զարգացած, եռանդուն եւ խիստ բարեպաշտ անձնաւորութիւն մը: Հակառակ հայ աւետարանական համայնքին պատկանելուն եւ պատուելիի զաւակ ըլլալուն, հայ աւետարանական եկեղեցիներուն մէջ քարոզելու կողքին, քարոզած է նաեւ հայ առաքելական եկեղեցւոյ մէջ եւ եղած է գործօն անդամներէն՝ Հայ Եկեղեցւոյ Քրիստոսասիրաց ընկերութեան եւ անոր հիմնադրութեան առաջին օրէն իսկ, 1896 թուականէն, միացած է անոր ու սատարած անոր յառաջդիմութեան ու բարեկեցութեան, յաճախ նիւթապէս օգտակար դառնալով անոր: 

Ան «Քրիստոսասիրաց»ի այն անադամներէն է, որ տասնեակ մը ուրիշ երիտասարդներու նման ձգելով իրենց գործը, դիմած են տարբեր գոլէճներ ու համալսարաններ եւ ընթացաւարտ ըլլալէ ետք՝ վերադարձած են Այնթապ, կրկին աւետարանիչներ ըլլալու [21]:

Այնթապի Քրիստոսասիրաց ընկերութեան պատմութեան մասին խօսող գրքոյկ մը այսպիսի ջերմ տողեր նուիրած է իր այս բարեպաշտ անդամին. «Տէր Յիսուս անոր սիրտը գրաւեց Քրիստոսասիրացի հոգեւոր ժողովներուն մէջ, ան իր ժպտուն դէմքով եւ առատաձեռնութեամբ ճշմարիտ հետեւողը եղաւ Բարի Սամարացիին: Այնթապէն մինչեւ Եդեսիա, հազարաւոր ազգայիններ անոր բերնէն լսեցին Աւետարանի պատգամը» [22]:

Վերեւի տողերէն կ’իմանանք, որ ան եղած է նաեւ քարոզիչ Այնթապի եւ Ուրֆա/Եդեսիոյ մէջ:

Քրիստոսասիրաց Ընկերութեան ժողովներուն իր ըրած քարոզները միշտ խոր տպաւորութիւն ձգած են ներկաներուն վրայ [23]: Անդամակցած է նաեւ Այնթապի Կրթասիրաց ընկերութեան:

Միհրան Հալլաճեան եղած է Այնթապի Կեդրոնական Թուրքիոյ գոլէճի պաշտօնական լուսանկարիչը [24], հետեւաբար անոր շրջանաւարտներու տարեկան բոլոր անստորագիր խմբանկարները ի՛ր գործը եղած պիտի ըլլան:

Չենք գիտեր, թէ ան ինչպէ՞ս փրկուած է Հայոց ցեղասպանութենէն եւ ո՞ւր անցուցած է 1915-1918 տարիները: Գիտենք միայն, որ ան 1915-ին ձերբակալուած էր կառավարութեան կողմէ: Այդ մասին ունինք բանտակիցի մը՝ կրթական գործիչ Սարգիս Պալապանեանի (Պալապան Խոճա) վկայութիւնը. «[Այնթապի մէջ 1915-ին] Երբ զիս բանտի մութ խուցէն ներս հրեցին ու դուռը ետեւէս կղպեցին, ինձմէ առաջ հոն բերուած գտայ … Միհրան Հալլաճեանը …» [25]: Այսքան միայն, առանց յաջորդ դէպքերու նկարագրութեան: Իր հարազատներէն Վեր. Ա. Հալլաճեան, իրեն համար ըսած է, թէ «Ան ալ Այնթապի ամէնէն նշանաւոր, եթէ ոչ միակ վարպետ, լուսանկարիչն էր գրեթէ 20 տարի, 1898-1918» [26]: Տարիներու այս շարունակականութենէն արդեօ՞ք պէտք է ենթադրել, որ ան 1915-1918 թուականները անցուցած է Այնթապի մէջ, ըլլալով բախտաւոր արհեստաւոր մը, որուն կարիքը ունեցած է կառավարութիւնը եւ այլ սակաւաթիւ բախտաւորներու նման՝ զերծ պահած է զայն աքսորէ:

4. Ճէյմս Յարութիւնի Հալլաճեան-Յովհաննէսեան

Յովհաննէս եւ Միհրան Հալլաճեան եղբայրները ունեցած են այլ եղբայր մը եւս՝ Ճէյմսը, որ լուսանկարչութեամբ պարապած է Մերսինի, Հայֆայի եւ Դամասկոսի ու շրջակայքի տարածքներուն վրայ, հասնելով մինչեւ Յորդանան ու աւելի հարաւ՝ այսօրուայ Սէուտական Արաբիոյ հիւսիսային շրջանները:

Վերեւ յիշեցինք, որ Յովհաննէս Հալլաճեան շրջան մը լուսանկարչութեամբ զբաղած է Մերսինի մէջ, երեւի Ճէյմս աւելի ետք միացած է իրեն կամ փոխարինած է զինք:

Մեր տրամադրութեան տակ ունինք հաւանաբար 20-րդ դարասկզբին Մերսինի մէջ Ճէյմսի քաշած մէկ լուսանկարը, որուն խաւաքարտին վրայ տպուած է անունը՝ "J. H. Halladjian MERSINE Asia Minor" ձեւով:

Ճէյմս եղած է Հիճազի (Արաբիոյ) շոգեկառքի գիծի շինարարական աշխատանքները լուսանկարող ու փաստագրող քանի մը լուսանկարիչներէն մէկը: Ան այս աշխատանքին լծուած է հաւանաբար կառավարութեան կամ շոգեկառքի ընկերութեան հրաւէրով: Պահպանուած են 1908-ի գիծի կայարաններու եւ յարակից տեսարաններու իր քաշած լուսանկարները՝ Դամասկոսի, Դապուքի (Դամասկոսէն 692 քլմ. հարաւ, այժմ՝ Սէուտական Արաբիա) ու աւելի հարաւ՝ Մատաէն Սալէհի եւ Ալ Ախտարի մէջ:

5. Գասպար Խոճա Փիլաւճեան-Գըզարեան

Այնթապի նշանաւոր Գասպար Խոճան է, հայրը՝ երջանկայիշատակ Շահէ Արք. Գասպարեանի (1882-1935):

Ծնած է Այնթապ: Ծննդեան համար երեք տարբեր աղբիւրներ տուած են երեք տարբեր թուականներ՝ 1845, 1850 եւ 1855: Մեզի առաւել տրամաբանական կը թուի առաջինը, որովհետեւ յիշուած է, որ ան 1866-ին ուսուցչական պաշտօն վարած է ծննդավայրին մէջ եւ դժուար թէ 11 (կամ 16) տարեկան պատանի մը ատակ ըլլար այդ մէկուն:

Կ’ենթադրուի, որ աշակերտած է Աբրահամ եւ Մուրատ Մուրատեան վարժապետներուն:

Եղած է հմուտ շարականագէտ եւ ամբողջ կէս դար ծառայած է երաժշտութեան եւ հայ եկեղեցւոյ՝ որպէս տեղւոյն Սբ. Աստուածածին եկեղեցւոյ դպրապետ եւ երաժշտութեան ուսուցիչ: Հայկական ձայնագրութիւն եւ երգեհոն նուագել սորված է մարաշցի Պօղոս վարժապետ Քիւրքճեանէն եւ պոլսեցի Յակոբ վարժապետէն:

1892-ին նախաձեռնած ու հիմնած է Այնթապի հայոց Սբ. Աստուածածին եկեղեցւոյ դպրաց դասը եւ տարիներու ընթացքին հասցուցած է բազմաթիւ դպրապետ-ուսուցիչներ: 1880-ականներուն, տարի մը դպրապետի պաշտօն վարած է Ատանայի մէջ [27]: Տուած է երգեհոնի եւ ջութակի մասնաւոր դասեր տեղւոյն հայերուն եւ թուրքերուն: Գասպար Խոճա ի՛նք յօրինած է Այնթապի Վարդանեան վարժարանի «Տէր Զօրութեանց»ը, «Ահա՛ Աստղն Վարդանեան»ը, Ադենական վարժարանի «Յառա՛ջ Սանունք» մաղթերգները, ինչպէս նաեւ «Տէր Ողորմիայ»ի զանազան եղանակներ, որոնք երգուած են միա՛յն Այնթապի մէջ [28]: Կատարած է նաեւ երաժշտական յօրինումը քանի մը տասնեակ բանաստեղծութիւններու, մեծ մասամբ այնթապցի բանաստեղծ Արմենակ Նազարէթեանի (Ա. Նազար) գործերէն, ինչպէս օրինակ՝ «Երգ Առ Վարդանեանք»ը, եւ այլն:

Հայոց ցեղասպանութեան տարիներուն ընտանեօք ապաստանած են Պէրէճիկ, ուր աշխատած է տեղւոյն նաւաշինարանին մէջ եւ փրկուած անապատի աքսորէն: 1919-ին վերադարձած է Այնթապ՝ յաջորդ տարի անցնելու համար Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, ուր եւս շրջան մը վարած է դպրապետի պաշտօն:

1919-ին հրաւէր ստացած է Եգիպտոսի հայոց առաջնորդ Թորգոմ Եպսկ. Գուշակեանէն մեկնելու Գահիրէ եւ ծառայելու տեղւոյն եկեղեցիին, բայց մերժած է առաջարկը:

Գասպար Խոճա բազմաշնորհ անձ էր. Այնթապի մէջ զբաղած է նաեւ լուսանկարչութեամբ: Այնթապի Յուշամատեանը հաստատած է, որ «իր երաժշտական արուեստէն զատ, լուսանկարչութեամբ ալ կը զբաղէր» [29]:

Մահացած է Միացեալ Նահանգներ, 24 Նոյեմբեր 1936-ին [30]:

շարունակութիւնը՝ այստեղ