«Հետքը» զրուցել է Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանի Թրփանճեան հանրային առողջապահության ֆակուլտետի դեկան, փիլիսոփայության դոկտոր, պրոֆեսոր Վարդուհի Պետրոսյանի հետ

Տկն Պետրոսյան, մեր երկրում երեկվա դրությամբ կորոնավիրուսի 17 064 վարակակիր կա, և 285 մահ է գրանցվել: Ձեզհամար՝ որպես հանրային առողջապահության մասնագետի, այս թվերն անհանգստացնո՞ղ են:

Տարածվածության իմաստով, իհարկե, անհանգստացնող են: Բոլոր երկրները խնդիր ունեն, որ իրենց մոտ դեպքերի քանակը լինի այնքան, ինչքան որ առողջապահության համակարգը կարողանա պատշաճ բուժօգնություն ցույց տալ: Իհարկե, մեզ մոտ բավականին բարձր է վարակվածության ցուցանիշը, և այսպիսի թվերի դեպքում մեր առողջապահության համակարգի հնարավորությունները կարող են շատ հեշտ սպառվել: Այդ պատճառով անհրաժեշտ է բոլորիս աջակցությունը, որպեսզի թվերի աճը կայունանա: Այս հարցում անհրաժեշտ է, որ հասարակությունը և պետություն լրջորեն համագործակցեն:

Իհարկե, կան գիտական հանգամանքներ, որոնք դեռևս լավ ուսումնասիրված չեն: Գիտնականներն իրենց հոդվածներում գրում են, որ կան նույն վիրուսի տարբեր մուտացիաներ: Եվ այստեղ էլ համաձայնություն չկա: Կային հետազոտություններ, որոնք ցույց էին տալիս, որ վիրուսի տարբեր տարատեսակներ էին շրջանառվում տարբեր աշխարհագրական հատվածներում: Օրինակ՝ ասում են, որ ասիական երկրներում մի տարատեսակ է, եվրոպական երկրներում՝ մեկ այլ: Մենք կոնկրետ չգիտենք, թե Հայաստանում որ տեսակն է շրջանառվում: Ինչո՞ւ է դա կարևոր, որովհետև հնարավոր է, որ այդ տարատեսակների մոտ վարակելիության աստիճանի տարբերություններ լինեն: Այն դեռեւս գիտությանը հայտնի չէ, միայն հայտնի է, որ կան այս վիրուսի մոտ 8 տեսակի մուտացիաներ: Դեռևս հայտնի չէ՝ այդ մուտացիաներն, արդյոք, հանգեցնո՞ւմ են տարբեր հիվանդացության կամ հիվանդության տարբեր ծանրության: Կան էլի գիտական կարծիքներ, որ այս վիրուսի մուտացիաներն ավելի դանդաղ են տեղի ունենում, քան, օրինակ, գրիպի վիրուսի պարագայում: Եթե դա հաստատվի, իհարկե, դրական լուր կլինի: Երբ պատվաստանյութը հայտնաբերվի, այն կարող է կիրառվել բոլոր երկրներում և ավելի երկար պաշտպանվածություն տրամադրել: Ցավոք, դեռևս բավարար գիտական տվյալներ չունենք այդ ամենը հասկանալու համար:

Ուսումնասիրություններ արվո՞ւմ են Ձեր նշած մուտացիայի տեսակները որոշելու համար:

Ամեն երկիր չէ, որ նման հետազոտություններ իրականացնելու հնարավորություն ունի: Քանի որ մենք մասնակցում ենք տարբեր գիտական քննարկումների, ինձ հայտնի է, որ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) նախաձեռնությամբ է հանդես եկել, որ տարբեր երկրներից նմուշներ ստանան, նաև` Հայաստանից: Ուզում են վիրուսի գենետիկ հետազոտություններ իրականացնել, որպեսզի հասկանան, թե ինչ տարատեսակներ են շրջանառվում տարբեր երկրներում, դրանք նման են, թե՞ ոչ: Ամենօրյա կտրվածքով հազարավոր հոդվածներ են գրվում նոր կորոնավիրուսի մասին, և կարծիք կա, որ մի քանի տարի կտևի, մինչեւ հասկանան, թե տարբեր մուտացիաներն, արդյոք, տարբերվո՞ւմ են իրենց վարակելիության և հիվանդացնելու աստիճանով, թե՞ ոչ:

Երկու օրինակ բերեմ. գիտնականները սկզբում իրենց եզրակացությունն անում էին՝ համեմատելով այլ՝ մեզ հայտնի կորոնավիրուսների հետ: Հայտնի էր, որ շնչառական վարակներ առաջացնող վիրուսները եղանակի տաքացման հետ կայունանում են, և սպասելիքը դա էր: Հետագայում, տեսնում ենք, որ եղանակով պայմանավորված՝ կայունացման միտում չկա, գոնե չենք հայտնաբերել՝ տարբեր երկրների վիճակագրական տվյալները դիտարկելով: Միգուցե կա, բայց մենք դա ակնառու չենք տեսնում, ինչն այլ վիրուսների դեպքում առկա է:

Մեկ այլ՝ խիստ մեծ տարբերության մասին նշեմ. մյուս շնչառական վարակները, նույն այդ կորոնավիրուսի տեսակները, որոնք թեթև մրսածություն են առաջացնում, ախտահարում են շնչառական համակարգը և հասնում են մինչև թոքային հյուսվածք: Բայց, դրանից այն կողմ, հիմնականում, անցում չէր լինում: Արդեն կան գիտական հոդվածներ, որ COVID-19-ի դեպքում թոքային հյուսվածքից վիրուսն անցնում է արյան շրջանառության համակարգ և կարող է ախտահարել արյան անոթները, արյան միջով հասնում է նաև այլ օրգաններ և ախտահարում այդ օրգանների գործունեությունը: Նույնիսկ գիտական կարծիք կա, որ ավելի շատ ախտահարում է արյան անոթները, քան շնչառական հյուսվածքները: Սա էլ վկայում է այն մասին, որ այս վիրուսը նորից տարբերվում է նախկինում մեզ հայտնի վիրուսների վարքագծից, առաջացրած հիվանդությունից և հիվանդացության տեսակներից: Ցավոք, գիտական տվյալները սակավ են, որպեսզի հասկանանք, թե ինչպես կարող ենք ավելի արդյունավետ պայքարել այս վիրուսի դեմ: Այդ պատճառով, հիմնականում, տարբեր երկրներում շեշտը դրվում է կանխարգելման վրա:

Մեր երկրում վիրուսի արագ տարածմանը ի՞նչ գործոններ են նպաստում:

Հայտնի գործոնների մասին կարող եմ խոսել, բայց նկատի ունեցեք, որ կարող են լինել կենսաբանական գործոններ, որոնցից մենք դեռևս տեղյակ չենք: Հայտնի գործոններից է այն, որ համատարած խախտվում են հակահամաճարակային կանոնները: Ավելի անհանգստացնող է, երբ վարակումը տեղի է ունենում մարդաշատ հավաքույթների ժամանակ: Եթե կանոնները պահպանվեն, առավելագույնը կարող է այդ ընտանիքի մեկ-երկու անդամ վարակվել, կամ ամբողջ ընտանիքը: Բայց դա չի կրի այնպիսի զանգվածային բնույթ, ինչպիսին ունենք: Եթե նկատել եք, գյուղական վայրերում թաղումների ժամանակ են լինում վարակման մեծ թվով դեպքեր: Մեծ թվով մարդիկ միասին երկար ժամանակ լինում են նույն տարածքում, և բոլորը խոսում են, շփվում: Այս վիրուսի մասին հայտնի տվյալները խոսում են այն մասին, որ եթե մարդն ավելի բարձր է խոսում, հավանակությունը, որ ինքը կվարակի ավելի մեծ թվով մարդկանց, ավելի է մեծանում: Երբ մարդը երգում է, այդ ընթացքում ավելի մեծ թվով վիրուսային մասնիկներ են արտազատվում, և խիստ մեծանում է ավելի մեծ թվով մարդկանց վարակելու հավանականությունը: Այդպիսի դեպքեր հայտնի են տարբեր երկրներում, երբ երգչախմբի փորձի ժամանակ մարդկանց մեծ մասը վարակվել է:

Հայաստանում հանրային առողջության ցածր մակարդակն արդյոք չի նպաստել վարակակիրների թվի ավելացմանը:

Ամեն ինչ պետք է նայել համեմատության մեջ: Տարիներ շարունակ Հայաստանում առողջապահության ոլորտին հատկացվել է երկրի ՀՆԱ-ի մոտավորապես 1,5 %-ը, և դրա մի չնչին տոկոսն էլ տրամադրվել է հանրային առողջապահության (ՀԱ) գործողություններին: Մենք եվրոպական տարածաշրջանում համարվում ենք չեմպիոն այն իմաստով, որ ամենաքիչ հանրային ռեսուրսն է տրամադրվել առողջապահությանը, քանի որ այն չի համարվել առաջնահերթություն: Դրան ավելացնենք, որ այդ սուղ միջոցներն էլ խիստ անարդյունավետ են ծախսվել տարիներ շարունակ: Սա մեր երկրում, իսկ ընդհանրապես համաշխարհային մակարդակում ՀԱ-ը միշտ անտեսվում է: Դրա համար միշտ ավելի քիչ միջոցներ են տրամադրվում, քան անհրաժեշտ է, քանի որ հաճախ լինում է քաղաքական կամքի պակաս: Քանի որ կառավարությունները սովորաբար ընտրվում են կարճ ժամկետով, ուզում են այնպիսի բաներ անել, որի արդյունքը բնակչությունը շատ արագ կնկատի: Մեծ համարձակություն է պետք, օրինակ, հակածխախոտային միջոցառումներ իրագործելու համար, որպեսզի երկրում մի քանի տարում ծխելու տարածվածությունը նվազի, որը կբարելավի առողջությունը, կնվազեցնի հիվանդացության և մահերի թիվը: Սակայն, դրանք հանրաճանաչությանը նպաստող քայլեր չեն, որովհետև արդյունքը կտեսնեն մի քանի տարի հետո: Սա համաշխարհային մակարդակի խնդիր է: Այս համավարակը բոլոր երկրներին ցույց տվեց, որ անհրաժեշտ է հանրային առողջապահությանը բավարար միջոցներ տրամադրել և ցույց տվեց համապարփակ առողջապահական ծածկույթի կարևորությունը:

Մեր երկրի ունեցած ռեսուրսների համեմատությամբ շատ մեծ աշխատանք է կատարվել այդ ուղղությամբ: Դեռևս վաղ է ընդհանուր ծավալի աշխատանքների արդյունավետության մասին խոսելը, քանի որ մենք դեռևս գտնվում ենք այս համաճարակի ոչ վերջնական, գուցեև սկզբնական փուլերում, որպեսզի հասկանանք, թե տարբեր երկրներում ինչ գործընթացներ կծավալվեն, և թե ինչպես իրավիճակը կզարգանա: Կցանկանայի համակարգային հետազոտությունների հիման վրա դիտարկել այս հարցը: Ջոնս Հոփկինսի համալսարանի հանրային առողջապահական ֆակուլտետը համարվում է աշխարհում լավագույնը, և նրանց հետ Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանը հիմնադրման օրից համագործակցել է: Նրանք 195 երկրների համար հետազոտություն են իրականացրել` 2019 Global Health Security Index, քարտեզագրում են արել, և այդ համապարփակ, բազմագործոն վերլուծության արդյունքում Հայաստանը գտնվում էր 44-րդ հորիզոնականում: Վրաստանը 42-րդ տեղում է այս շարքում, իսկ շատ հարևան երկրներ ավելի ցածր հորիզոնականներում են: Այդպիսի վերլուծությունները ցույց են տվել, որ մեր համակարգը նման խնդիրներին դիմակայելու որոշակի ներուժ ունի: Շատ զարգացած երկրներում վարակի տարածվածությունը և մահացությունը շատ ավելի բարձր են: Հայաստանում մահերի ցուցանիշն այսօրվա դրությամբ 1,6 % է և, եթե նույնիսկ այդ թվին գումարենք մահվան այն դեպքերը, որոնց մասին ասում են՝ ունեցել է վարակվածություն, բայց մահը վրա է հասել այլ հիվանդությունից, լինում է 2,2 %: Ջոնս Հոփկինսի համալսարանի 160 երկրների մահացության տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ երկրների մեծ մասում նրանցից շատերն ունեն բարձր եկամուտ և շատ ավելի հզոր առողջապահական համակարգեր, այդ ցուցանիշը շատ ավելի բարձր է, երբեմն՝ 2-4 անգամ:

Գիտությունը ի՞նչ հիմնական գործոններ է առանձնացնում համաճարակների կանխարգելման և նվազեցման համար, և ի՞նչը մեզ չի հաջողվում:

Համավարակի սկզբնական շրջանում վիրուսի վերաբերյալ բավարար քանակի գիտական տվյալներ չկային: Սկզբում, երբ տարածվածությունն այդքան բարձր չէր, օրինակ՝ դիմակների հետ կապված, կար գիտական տվյալների սղություն: ԱՀԿ-նասում էր, որ բուժաշխատողներից բացի՝ երկրում բժշկական դիմակներ կրեն այն մարդիկ, ովքեր վարակված են և նրանց խնամողները: Դրանից հետո եղան այլ հետազոտություններ, հոդվածներ տպագրվեցին շատ հեղինակավոր պարբերականներում, որոնցիցեն «Nature»-ը, «The Lancet»-ը: Օրերս Քեմբրիջի համալսարանն էր հետազոտություն կատարել, թե հանրային առողջապահական միջոցառումներն, ինչպիսին, օրինակ, դիմակ կրելն է, կարո՞ղ է բերել համաճարակային վիճակի կայունացման: Այս հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ եթե դիմակ կրում են համատարած և ճիշտ ձևով, վարակելու հավանակությունը մոտ 82 %-ով նվազում է: Եթե սոցիալական հեռավորությունը պահում են 1,5-2 մ, այդ դեպքում վարակելու հավանակությունը մոտ 80 %-ով իջնում է: Սրանք նոր հանրայնացված տվյալներ են, և մեր երկիրը կարողացել է ճկուն լինել և փոխել իր քաղաքականությունը գիտական ապացույցների հիման վրա:

Այն երկրներում, որտեղ կա վարակի համայնքային տարածում, երբ մարդը կարող է վարակվել և չիմանալ, թե ինչպես վարակվեց, ԱՀԿ-ն առաջարկում է համատարած դիմակներ կրել, որպեսզի կարողանանք կանխել վարակի տարածումը: Այս պահին ունենք գիտական հիմնավորված տվյալներ, ապացուցողական հիմք՝ եթե այս քայլերը ձեռնարկվում են՝ դիմակ կրել, հեռավորություն պահպանել, ձեռքերն ախտահանել և հաճախ լվացվել, այն զգալիորեն նվազեցնում է վարակի տարածումը:

Համաճարակաբանության մեջ ևս մեկ գործոն կա՝ միջին թիվը, թե ամեն վարակված միջինում քանի հոգու կարող է վարակել: Այդ թիվն այս հիվանդության դեպքում ավելի բարձր է, քան գրիպի դեպքում: Տարբեր թվեր էին շրջանառվում, վերջերս գիտնականները 2-4 թիվն են նշում: Նաև կարծիք կա, որ վարակակիրների 20 %-ն ահռելի մեծ թվով մարդկանց է վարակում, իսկ 80 %-ն՝ ավելի քիչ: Սա դժվարացնում է հաշվարկները, տվյալագետների համար շատ դժվար է ճշգրիտ կանխատեսումներ անել, թե միջինում մեկ վարակակիրը քանի մարդու կարող է վարակել, որպեսզի այդ թիվն իջեցվի 1-ից ներքև:

Հիմա եվրոպական որոշ երկրներում ունեն կայունացում, բայց այսօր բոլոր երկրների նպատակն այն է, որ միջինում մեկ վարակակիրը մեկից քիչ մարդու վարակի: Երկրները չեն կարող մշտապես փակ մնալ: Պետք է նկատի ունենալ, որ երբ տնտեսական անկում է լինում, դա նույնպես բերում է մեծ առողջապահական հետևանքների՝ բնակչությունն ավելի շատ է հիվանդանում: Երկրները պետք է կարողանան ակտիվ տնտեսական գործունեություն ծավալել՝ զուգահեռ ապրելով այս իրականության մեջ: Փակվելը երկարաժամկետ լուծում չէ, երկարաժամկետը կա՛մ պատվաստանյութի հայտնաբերումն է, կա՛մ թիրախային բուժման հայտնաբերումը: Դրանց հայտնաբերումը, զանգվածային արտադրությունը, որ հասանելի լինեն երկրներին, բավականին երկար կտևի:

Այն երկրները, որոնք հայտարարում են, թե իրենց հաջողվել է կանխել համաճարակը, եթե թուլացնեն կանխարգելիչ միջոցառումները, հնարավո՞ր է բռնկումը կրկնվի:

Միանշանակ: Ներկայում բնակչության մակարդակով արվում են հակամարմինների տարածվածության հետազոտություններ: Սակայն, դեռ չկան հստակ պատասխաններ՝ առաջանո՞ւմ է իմունիտետ, թե՞ ոչ, և ինչքա՞ն ժամանակով է առաջանում:

Հետազոտություններ արվում են, որպեսզի հասկանան, թե բնակչության որ տոկոսն է արդեն վարակվածություն ունեցել: Նույնիսկ Իսպանիայում վարակի ամենաբարձր տարածվածություն ունեցող քաղաքներում 14 %-ի էր հասնում: Այսինքն, բոլոր երկրները դեռևս շատ-շատ հեռու են խմբային իմունիտետ ունենալուց, որպեսզի խմբային իմունիտետ առաջանա, տարբեր գիտնականներ 60-70 % ցուցանիշն են նշում: Օրինակ՝ Շվեդիան, որը խիստ միջոցառումներ չէր ձեռնարկել, սպասում էին, որ տարածվածությունը շատ կլինի, սակայն նրանց հետազոտությունն ընդամենը 7 % էր հայտնաբերել: Դա նշանակում է, որ նույնիսկ այսօր, եթե երկիրը հասնի 0 դեպքի, հերիք է, որ այլ երկրից մեկ վարակակիր մտնի այդ երկիր, նույն իրավիճակը կարող է առաջանալ, որովհետև բնակչության մեծ մասը դեռևս չունի իմունիտետ նոր կորոնավիրուսի նկատմամբ: Այդ է պատճառը, որ ոչ մի երկրում չի կարելի վիճակը կայուն համարել: Դրա համար էլ այդ երկրներում շարունակաբար խնդրում են, որ շարունակեն դիմակներ կրել, որպեսզի ոչ մի երկիր կայունության վիճակից դուրս չգա: Այսինքն, ոչ մի տեղ դեռևս հիմնական լուծում գոյություն չունի:

Վերջերս շրջանառվում է մի տեսակետ, ըստ որի՝ առանց ախտանիշի հիվանդացածները խիստ հազվադեպ են վարակ տարածում, համամի՞տ եք:

Այդ մասին ԱՀԿ-ի ներկայացուցիչն ասաց, որ անախտանիշ հիվանդները հաճախ չէ, որ տարածում են վարակը: Կարծում եմ, որ սխալ ձևակերպում էր կամ լեզվի սայթաքում: Այսօր հրապարակված հոդվածները բոլորովին այլ բանի մասին են խոսում. Ճիշտ հակառակը, ասում են, որ առանց ախտանիշի մարդիկ վարակը տարածում են, և լուրջ գիտական աշխատանքներ են կատարվում այդ ուղղությամբ: Կա մասնագետի սահմանում, թե ինչ է նշանակում առանց ախտանիշ, և կա մարդկանց սահմանումը, թե իրենց պատկերացմամբ ինչ է նշանակում առանց ախտանիշ: Մարդը կարող է չիմանալ, որ ինքն ունեցել է թույլ արտահայտված ախտանիշ: Այսպիսի մեկ անզգույշ նախադասությունը կարող է վատ անդրադառնալ երկրների հակահամաճարակային ջանքերի վրա: Նոր գիտելիքների սով կա, և երբեմն գիտնականները շտապում են մարդկանց մի նոր տեղեկություն հասցնել, դրա արդյունքում վերլուծությունները երբեմն կարող են խորքային չլինել: Սակայն, այստեղ շտապողականությունն այնքան էլ ճիշտ չէ: