Կոտայքի մարզի Մեղրաձոր համայնքին կից՝ Մարմարիկ գետի աջ ափին, ԽՍՀՄ տարիներին հիմնադրված «Բանքսի սոճու» արգելավայրը ոչնչացել է։ 4 հա տարածքում տնկված բանքսի տեսակի սոճու ընդամենը 2 ծառ է մնացել։ Դրանք էլ հիվանդ են։

Մարմարիկ գետից Ծաղկունյաց լեռներ տանող արահետով 500 մետր բարձրանալով՝ հասանք Թեժառույք վանական համալիր։ Հենց վանքի հարևանությամբ գտնվող բացատից ժամանակին սկիզբ է առել «Բանքսի սոճու» արգելավայրը։ Մեծ ջանքեր գործադրելուց հետո կարողացանք գտնել սոճիներ, դրանք հիվանդ էին և մասնակի չորացած։ Տարածքում բազմաթիվ էին հատված և համարակալված սոճիների չորացած բները։ Արգելավայրը հիմնադրվել է Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության Մինիստրների սովետի 1959 թ.-ի N20 որոշմամբ, այս որոշմանը նախորդել է արգելավայրը ստեղծելու մասին Գիտությունների ակադեմիայի գրությունը։ Արգելավայրի պահպանությունն իրականացվում է «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի Հրազդանի անտառտնտեսության մասնաճյուղի միջոցով։

Բանքսի սոճին տարածված է Հյուսիսային Ամերիկայում՝ Մեկենզի գետից և Արջի լճից մինչև Մինեսոտայի կենտրոնը եւ Միչիգան լճի հարավային ափը, Կանադայի արևելյան մասում՝ մինչև Հյուսիսային Բերմոնտ, Մեն նահանգի հարավային մասում։

Մշտադալար, խոշոր ծառեր են՝ մինչեւ 25 մ բարձրությամբ, ցանցառ, ձվաձև սաղարթով։ Բանքսի սոճին երիտասարդ տարիքում չափազանց արագ է աճում, իսկ 25-30 տարեկանից հետո սկսում է բավականին դանդաղ աճել։ Եվրոպա է մուտք գործել 1785 թվականին։

50 տարի անտառային ոլորտում աշխատած անտառագետ Կառլոս Ստեփանյանի գործունեության մեծ մասն անցել է «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի «Հրազդանի անտառտնտեսության» մասնաճյուղում։ Կառլոս Ստեփանյանն ասում է, որ, թեև ԽՍՀՄ մինիստրների սովետը արգելավայրը հիմնադրելու որոշումը կայացրել է 1959 թ.-ին՝ «Բանքսի սոճու» արգելոցը տնկվել է 1940 թ.-ին։ 4.5 հա տարածքում մի քանի ծառ է մնացել ժամանակին արգելոցում խնամք չիրականացնելու պատճառով։

«Ամբողջությամբ կանաչ, հոյակապ տարածք էր, հզոր ծառեր էին։ Եթե թփերը կտրվեր, սարերում ջուր կար՝ ջրվեր, եթե խնամվեր, մաքրվեր, սոճիները մինչ օրս կանգուն կմնային։ Անտառում միշտ տեսակների պայքար կա։ Մյուս՝ անարժեք ծառատեսակները բարձրացել, խեղդել են այդ արժեքավոր ծառատեսակին»,- ասաց անտառագետն ու հանեց գրպանից խնամքով փաթաթված սոճու կոնը։ Կոնը 7-ից 8 տարի ծառի վրա մնում է՝ իր ծլունակությունը չկորցնելով։ Կոնը վերցրել է անտառից, որպեսզի սերմն առանձնացնի։ Կառլոս Ստեփանյանը համոզված է, որ ինքը կարող է վերականգնել ծառատեսակը, բայց դա պետք է լինի պետական աջակցության շրջանակում։ Անտառագետը հիշում է, որ խորհրդային տարիներին էլ հատուկ խնամք չէր իրականացվում։ Բանքսի սոճիները տնկվելով՝ մտածել են, որ իրենք իրենց ծառերը կաճեն. չեն հեռացրել անարժեք ծառատեսակները, որպեսզի չխանգարեին սոճու աճին։

«Ոչ մի հույս չկա վերականգնելու։ Միակ տարբերակն այն է, որ անտառտնտեսությունում տարածք տրամադրեն, այս սերմերը ցանենք, մեծանան, դառնան բուսակներ՝ 3-4 տարեկան։ Դրանք տանել և տնկել հատուկ հատկացված տեղում կամ հենց իր տեղում, բայց այդ դեպքում պետք է տարածքը հատուկ վարվի, մաքրվի, ցանկապատվի, որպեսզի ո՛չ մարդիկ մտնեն, ո՛չ վայրի կենդանիները վնասեն բուսակները։ Կամ իր տեղում պետք է տնկվի, կամ անտառտնտեսության տարածքում, բազմացնենք, վերականգնենք։ Երբեք բանքսի սոճու սերմերից չի ցանվել, չի վերականգնվել։ Կարծել են, որ այդ հզոր ծառերը այդպես էլ առողջ կմնան»,– ափսոսանքվ նշում է անտառագետը։ 

Շրջակա միջավայրի նախարարությունը՝ արգելոցի մասին

Շրջակա միջավայրի նախարար Ռոմանոս Պետրոսյանին գրավոր հարցում էինք ուղարկել՝ խնդրելով տեղեկություն տրամադրել 1990 թ.-ից մինչ օրս արգելոցի պահպանման և ընթացիկ ծախսերի վերաբերյալ։ Բացի այդ, տեղեկություններ էինք խնդրել արգելավայրում առկա ծառատեսակների թվի և տեսակի վերաբերյալ։ Ծատառեսակների թվի մասին նախարարությունից որևէ տեղեկություն չեն հայտնել։

Նախարարության գլխավոր քարտուղարի պարտականությունները կատարող (այժմ գլխավոր քարտուղարի տեղակալ) Աշոտ Ավալյանը հայտնել է, որ  «Բանքսի սոճու» պետական արգելավայրը գտնվում է Շրջակա միջավայրի նախարարության Անտառային կոմիտեի «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի «Հրազդանի անտառտնտեսություն» մասնաճյուղի ենթակայության տակ։ Հրազդանի անտառտնտեսության ֆինանսավորումը կատարվում է համաձայն եկամուտների և ծախսերի նախահաշվի և իր մեջ ներառում է անտառտնտեսության բոլոր ծախսերը։ «Քանի որ «Բանքսի սոճու» արգելավայրը չի հանդիսանում իրավաբանական առանձին միավոր, ուստի նախահաշվում առանձին տողով չի ֆինանսավորվում։ Համաձայն ՀՍՍՀ Մինիստրների սովետի 29.01.1959 թ.-ի N20 որոշման՝ արգելավայրը զբաղեցնում է 4 հա տարածք, որտեղ հիմնականում բանքսի սոճու արհեստական տնկարան է։ Արգելավայրում ծառատնկման որևէ աշխատանք չի իրականացվել»,- իր պատասխանում գրել է Աշոտ Ավալյանը։

Սոճիները հիվանդացել են և հատվել

«Հրազդանի անտառտնտեսության» ավագ անատառապետ Ստեփան Մարգարյանը «Հետք»-ի հետ զրույցում ասաց, որ սոճու հազվագյուտ տեսակների վերացման հարցով դեռևս 2015 թ.-ին են ահազանգել։ 2015 թ.-ի սեպտեմբերի 30-ին Ստեփան Մարգարյանի գլխավորությամբ «Հրազդանի անտառտնեսությունում» հանձնաժողով է ստեղծվել, որը անտառապաթոլոգիական հետազոտությունների արձանագրություն է կազմել։ Ուսումնասիրությամբ պարզվել է, որ Մեղրաձորի անտառապետության 39 քառակուսի 7 և 14 անտառամասերում 5․7 հեկտար տարածքում առկա են չորացած, ցցաչոր և չորացման գնացող բանքսի սոճիներ։ Հանձնաժողովը նպատակահարմար է գտել հիվանդությունների և վնասատուների հետագա տարածքումը կանխելու նպատակով չորացած և չորացման գնացող 144 ծառ հեռացնել անտառամասերից։ 

Հրազդանի անտառտնտեսության աշխատակիցներից բաղկացած հանձնաժողովի այս ակտից հետո՝ 2016 թ.-ին, Շրջակա միջավայրի նախարարության («Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ն այդ ժամանակ Գյուղատնտեսության նախարարության ենթակայությամբ էր գործում), «Հայանտառ» ՊՈԱԿ-ի, Կոտայքի մարզպետարանի ներկայացուցիչներից մի նոր հանձնաժողով է ստեղծվել։

Ընտրողաբար ուսումնասիրություն է իրականացվել անտառամասերում և վերցվել են նշված տարածքներում գտնվող չորացած բանքսի սոճիներից նմուշներ` չորացման պատճառները որոշելու և առաջարկություններ ներկայացնելու համար։ Այս հանձնաժողովը, հղում կատարելով նախկին հանձնաժողովին, արձանագրել է, որ ընտրված 114 ծառերը համապատասխանում են սանիտարական հատման պահանջներին, և պետք է հատումներ արվեն, որոնց ընդհանուր ծավալը կազմել է 135 խորանարդ մետր։ «Միաժամանակ ուսումնասիրվող անտառային տարածքում 6 հեկտարի վրա առկա էին շուրջ 150 խմ ընդհանուր ծավալով ընկած, տապալված, չորացած բանքսի սոճու ծառեր, բներ, որոնց վերաբերյալ հանձնախումբը «Հրազդանի անտառտնտեսություն» մասնաճյուղի տնօրենին առաջարկեց սահմանված կարգին համաձայն կազմակերպել դրանց դուրսբերումն անտառային տարածքներից և որպես թափուկ՝ անվճար տրամադրել անտառամերձ բնակավայրերում բնակվող ընտանիքներին»,– ասված է հանձնաժողովի արձանագրության մեջ։

Ստեփան Մարգարյանը մեզ ցույց է տալիս այդ ժամանակ իր արած լուսանկարները, որոնք ևս հավաստում էին բանքսի սոճու չորացած ծառերի և բների առկայությունը։ Ըստ նրա՝ սոճու չորացման դեպքեր նկատվել են 1990-ականներից, իսկ 2003-2005 թթ.-ից սկսվել է համատարած չորացում։ Դեպքերի վերաբերյալ պարբերաբար ահազանգել են, սակայն միայն 2015 թ.-ին է հանձնաժողով ձևավորվել՝ հիվանդության պատճառները հասկանալու համար։ Այդ ժամանակ վերցվել է հողից, բնափայտից և կեղևից փորձանմուշ, սակայն չի պարզվել, թե ինչով են հիվանդ սոճիները։

«Այսօր տվյալ տարածքում առկա է ընդամենը 2 հատ կիսաչոր բանքսի սոճու ծառատեսակներ։ Իմ սուբյեկտիվ եզրակացությունն այն է, որ չորացման պատճառներից մեկը տարիքային խնդիրն էր, հասունացած ծառեր էին, որոնք իրենց հայրենիքում չէին»,– ասաց Ստեփան Մարգարյանը՝ հավելելով, որ հիվանդության, տարիքի պատճառին գումարվել է նաև բնական վերաճի բացակայությունը։ Քանի որ բանքսի սոճու կոները երկար տարիներ մնում են ծառի վրա, Հրազդանի անտառտնտեսությունում փորձել են դրանից սերմեր վերցնել և տնկիներ աճեցնել՝ սոճու տեսակը վերականգնելու նպատակով։ Ծառերի վարակված լինելու պատճառով հիվանդությունը փոխանցվել էր նաև կոներին, և նույնիսկ քիմիկատների օգտագործմամբ հնարավոր չի եղել բուսակներ ստանալ։ Այս օրերին կրկին փորձում են եղած երկու ծառից գոնե սերմեր ստանալ և տնկարանում աճեցնել։

Քանի որ բանքսի սոճիներն արդեն ընտելացել էին Մեղրաձորի բնակլիմայական պայմաններին, ավագ անտառապետը գտնում է, որ նույնիսկ կարելի է ներմուծել տնկիները և ծառատունկի միջոցով վերականգնել արգելոցը։ Դա կլինի նույն տարածքում, թե Հրազդանի անտառտնտեսություն մեկ այլ վայրում՝ երկորդական հարց է։