Պատերազմի սարսափը առավոտյան Վերնիսաժում զգացի: Հերմինեն հեկեկում էր: Դեմքը երկու ափերով փակել էր: Մատների արանքից արցունքի առվակներ էին բխում: Զուլալ կաթիլները ափերը ողողում ու կայծկլտալով ցած էին սահում:

-Ի՞նչ է պատահել,- իզուր ջանում էինք իմանալ պատճառը:

Հեկեկոցը  հերթ չէր տալիս: Խոշոր ու պսպղուն կաթիլները գլոր-գլոր հոսում էին:

-Հերմինե՛, Հերմինե՛...,- կանչում էինք:

-Շո՛ւնը... շու՛նը...,- ի վերջո արցունքների միջից արտաբերեց:

-Ի՞նչ շուն, ա՛յ ախչի...

-Սաղ գիշեր,- ասաց,- ոռնում էր, կաղկանձում, կլանչում...  Մեր հարևանի՝ Հակոբի շունն էր: Մորս ասի՝ էդ խեղճ հայվանն ընչի՞ ա էթենց դառը մղկտում... Նոր, հենց նոր իմացա...  զանգին, ասին՝ Հակոբը զոհվել ա...

Փղձկաց... Արցունքի հեղեղը խեղդում էր: Մի կերպ իրեն զսպեց, որ ասի՝ հազիվ քսան տարեկան կլիներ... Էրեխեն վեց ամսական ա...

Այլևս արցունքը պատռել էր ամբարտակը...  

-Էլի մի սերմնացու,- հառաչեց Աշոտը:

Զոհերը մի կողմից, տարածքային կորուստները, վիշտը՝ շագրենի կաշու նման հալ ու մաշ էին անում սիրտս: Աշխարհի մեծ տերությունները կարծես թե լուռ էին, ասես բան չէր պատահել. բոլորն իրենց շահի հետ էին, մենք՝ մեր երեխաների... Արհավիրքն ամենաթանկն էր պահանջում: Հանրային հեռուստատեսությամբ ելույթ էր ունենում Նիկոլ Փաշինյանը: Կենաց ու մահվան կռվի էր կոչում: Գոտեպնդվելու փոխարեն հուսալքվում էի: Վիճակն ինչքա՜ն էր օրհասական, որ վարչապետն էր օգնություն հայցում: Վերնիսաժում միակ անդրդվելին, թերևս, Արմենն էր:

-Լևոն,- ասաց,- տանձիդ չդնես... Արայիկը դրանց հող տվողը չի...

-Արայիկն ո՞վ ա,- ասի:

-Ղարաբաղի պրեզիդենտը,- ասաց,- բա որ տա՝ իր հողերն ա տալու... Ինքը Ղարաբաղում շատ վարելահողեր ունի, ո՞նց կտա...,- ծիծաղեց, ապա նույն պահին ևեթ լրջացավ,- հողը փող ա,-ասաց,- դեռ ավելին՝ հայրենիք... Ժողովուրդը Արայիկին հավատում ա՝ կգնա նրա ետևից ... Չէ՛, չէ՛, մոռացի, մենք ոչ հող ենք տալու, ոչ էլ՝ հայրենիք ... ,- չգիտեմ ինձ, թե իրեն էր համոզում:

Այնուամենայնիվ, հուզված էր: Նրա հեռախոսում անվեհեր հրետանավոր Ալբերտ Հովհաննիսյանի նկարն էր, որ թեև զոհվել, բայց և դարձել էր  սրբազան պատերազմի խորհրդանիշ: Նայում էր նկարին. զինվոր՝ բարձրահասակ, սաղավարտը գլխին թեքված, այրված դեմքով, փոշու մեջ թաթախ, ձգում էր հրանոթի ձգանը և հրանոթից էլ ահասարսուռ, ջղաձիգ բերանով աղաղակում՝ տառապանքը, բողոքը,  ցասումը և որոտը, որոտը՝ առ թշնամին... Կրա՛կ... Կոկորդը սեղմող հուզմունքը ումպ-ումպ դատարկվում էր...

Արմենը ինքնամոռաց խոսում էր։ 

-Էստեղ միայն հուզմունք չէ,- ասում էր ձեռքը դրած կրծքին,- լաց չէ, թեև արդեն լալիս եմ, կյանք է, որ այլևս մեզ հետ չէ... մի այլ տեղ է... Ալիև, Էրդողան, ես ձեր մերը... Էդտեղ ադրբեջանցի տղերք էլ կան, նրանք էլ մայր ունեն, քույր ունեն, հայրեր ու եղբայրներ... նրանց էլ են սպասում... Ձեզ ո՞վ ա իրավունք տվել տնօրինելու ուրիշ կյանքերը... Ախր, ամեն մի կյանք մի աշխարհ ա, ձեզ ո՞վ ա թույլ տվել ձեռք բարձրացնել աշխարհի վրա...  Հող էիք ուզում, աշխարհը լիքը հող է՝ կերեք, ինչքան ուզում եք, բայց ձեր ուզածը հող չէ, արյո՛ւն է, արյո՛ւն... Դուք կխեղդվեք արյան ծովերի մեջ... Մերը քար է, լավ իմացեք՝ ձեր կոկորդում կմնա... Անիծյալ լինեք, երիցս անիծյա՛լ... Եվ դու՛ք, դու՛ք՝  ի՞նչ պատասխան պիտի տաք...  ի՞նչ պատասխան պիտի տաք հող ու ծաղիկ տվողին...

-Ինչքա՜ն ջահելներ ընկան,- ասին,- ձեր չապրած տարիները մենք ո՞նց պիտի ապրենք...

-Ինչքա՜ն սերմնացու կորավ,- հառաչեց Աշոտը:

-Եվ մեծամասնությունը՝ տասնութ, տասնինը տարեկան,- ասինք:

-Նրանք երեխա էին՝ երեխայի մարմնով,- ասին:

-Ինչպիսի՜ սերմնացուներ...,- հառաչեց Աշոտը:

-Արմեն, Ղարաբաղից ի՞նչ կասես,- նոր հիշեցինք, որ Ղարաբաղից երեկ է եկել: Սնունդ էր տարել և զինվորների համար տաք հագուստ:

-Էն մի կռվին էլ եմ էնտեղ եղել,-ասաց Արմենը,- բայց էս մեկը ուրիշ ա՝ ոնց որ դժոխքի դուռ։ Երկնքից կարկուտի նման ասկոլկա ա, որ թափում էր... Որ ձեռդ գետնին տանես՝ հողի հետ բուռդ երկաթ կլցվի: Արմանի հետ Շուշիից Ստեփանակետ էինք մտնում. սնարյադ էր, որ գալիս էր... Որը գլխներիս վրով շվվացնում էր՝ գիտեինք, որ Շուշի ա գնում, որն էլ չէր շվվացնում՝ հասկանում էինք, որ տրաքելու ա Ստեփանակերտում: Էդ օրը երևի Ստեփանակերտի վրա մի հարյուր ռումբ ընկավ: Կասետնին էլ, որ գցում էին՝ մին դմբում էր ու հետո սկսում էր օդում ճտճտալ: Արմանին թվում էր, թե պեխոտ ա մտել քաղաք: Ասում էր՝ պեխոտը գալիս ա... պեխոտը գալիս ա... Գետինը դղրդում  էր, հողը ոտներիս տակ դողում էր: Ավտո ա, որ փախչում էր, որը ասկոլկեքից քրքրված, որն էլ՝ պագռիշկեքը թողած, զուտ բանտաժի վրա՝ չխչխկալով... Արմանն ասավ՝ արի մենք էլ փախչենք... Ասի՝ բա էս բեռը՞... Ասավ, էստեղ մի տեղ կթափենք...  Ասի, չէ, Արմա՛ն ջան, էրկուսիս վախը մի մահ ա, իսկ մենք չպիտի մեռնենք, արի էս բեռը տեղ հասցնենք...

Էս խոսքի վրա մին էլ առաջ նայենք, ի՞նչ տենանք՝ մուժի միջով, տրաք-տրաքոցի տակով, թոզ ու դուման անելով՝ մի շուն ա գյուլակոտոր գալիս, առաջը կտրել չէր ըլնի, լեզուն հանած վազում էր՝ մի այլ կարգի էր վազում... Արմանն ասավ՝ արի մենք էլ վազենք... Ասի՝ Արման, էս շունն էլ ա ա՛յ, քու նման մտածում, ասում ա՝ հայրենիքի մերն էլ... Մենակ թե՝ սաղ մնամ...

-Ալի՛կ, Ալի՛կ.,- Արմենը իր պատմությունն ընդհատել, վիզը ծռել՝ մի այլ կողմ էր նայում: Մեր կողքով,  տնգլի տալով՝ մարդ էր վազում...

Հա՛, Ալիկն էր: Դեմս էր կանգնում: Կավե հնաոճ անոթներ էր վաճառում, որ հիշեցնում էին հնագույն Հայաստանի վաղ բրոնզի դարը: Զինվորական հագուստով էր: Նա դեռևս ղարաբաղյան առաջին պատերազմի մասնակից էր:

-Ալի՛կ, Ալի՛կ...

-Վռազում եմ, վռազում...,- ականջի վրայով շպրտեց Ալիկը:

-Վախում ես պատերազմից ուշանա՞ս...- ժպտում ու խնդում էր Արմենը: Բայց սրտից արյուն էր գնում: Գիտեր, որ Ալիկը քաղցկեղով հիվանդ է: Մենք էլ գիտեինք: Մետաստազները խփել էին ոտքերին: Շտապում էր. մեռներ էլ՝ թող հայրենիքի համար մեռներ, միայն թե հաղթանակից չուշանար...

Հեռախոսս զնգաց... Չէ՛, նախապաշարմունք չունեի, պազապես գրելով տարված՝ չէի ուզում վերցնել: Զանգը համառում էր: Գրիչը վայր դրի: Ձենը կտրել էր պետք: Ալո՛, ալո՛,- չէի ուզում հավատալ... Վա՛յ, վա՛յ, վա՛յ... Գլուխս ո՞ր քարով տայի, որ էդ ցավը խլացնեի... Զանգ չէր՝ գնդակ էր, կպել էր սրտիս... Սուրո՛ն, մեր Սուր՛ոն, Սուրիկը չկա... Պապանձվել էի... Նրան, ում գիտեի միայն ժպիտով, խոնարհված մարմնով, ջերմ համբույրով... Էդ ժպիտը չկա, մարմինը չկա, համբույրը չկա... Հավատս չէր գալիս... Դիրքում քսանյոթն էին եղել: Դա հոկտեմբերի 12-ին էր: Զանգել էր մեզ՝ բոլորիս, հատ-հատ, ջերմ խոսքեր փոխանցել: Տղուս, ի միջի այլոց, ասել էր՝ քսանյոթից ինն ենք մնացել: Հետո ասել էր՝ էդտեղ ի՞նչ են ասում, ե՞րբ կպրծնի... Ձայնը  տխուր էր, սպասողական... Տղես քանի օր հաց չէր ուտում: Մորաքրոջ թոռն էր, բայց շատ էր մեր տանը եղել, կարելի էր և ասել՝ իր պահած էրեխեն էր: Մեզ բան չէր ասում: Դա հրաժեշտի զանգ էր: Հոկտեմբերի 15-ն իր վերջին օրը եղավ: Մինչև էդ պահը ես պատերազմը ոնց որ ֆուտբոլ նայեի. ուրիշ աչքերով նայում էի, ուրիշ խոսքերով՝ լսում, ուրիշ սրտով՝ տխրում... Մի բան գրավելիս ցնծում էի՝ ոնց որ գոլ խփեինք, պարտվելիս ընկճվում՝ գոլ ընդունածի պես... Հիմա ուրիշ է, մեկ այլ ուրիշ: Կինս լաց է լինում. արտասվեց ողջ օրը, արտասվեց գիշերը, առավոտյան անկողինը մանրիկ ցնցվում էր, էլի արտասվում էր: Ուրիշի պատերազմ չի լինում: Սա մեր պատերազմն էր:

Սուրոն ծիլ չպիտի տա... Նա՛, որ ասում էր՝ դուխով, նա՛, որ ասում էր թուրքի զենքով թուրքի դեմ ենք կռվում, նա՛, որ ասում էր՝ հաղթելու ենք, և նա՛, որ ասում էր՝ էդտեղ տելեվիզրով ինչ ասում են՝ սուտ են ասում... Մեր սերմնացուն շարունակություն չուներ... Միգուցե և սխալվում եմ. Պողոս Առաքյալն է ասում. «Ինչ որ սերմանեցի՝ պիտի մեռնի, որ կենդանանա»:

Հիմա սրանք տառեր չեն՝ արցունքի կաթիլներ են. էս տողերը ես գրում եմ արցունքով: Ո՛չ: Սա թույլի և ոչ էլ խեղճի արցունք չէ, մարդու արցունք է: Իսկ Մարդը ՀՀ զինված ուժերի գլխավոր շտաբի պետ, գեներալ-գնդապետ Օնիկ Գասպարյանի բերանով ասում էր. «Մենք պետք է կռվենք և հաղթենք, քանզի խեղճի արցունքից և թույլերի վախից են կործանվում հայրենիքները...»: Այլ հայրենիք չունենք: Ցասո՛ւմ, հո՛ւյս, կորո՛վ, հավա՛տ ու նաև չկոտրվող կա՛մք: Պարտությունն աներկբա մահ է: Ինչքա՜ն արյուն հեղվեց, որ չպիտի հեղվեր քարքարոտ հողին, ինչքա՜ն սրտեր խոցվեցին, որ չպիտի խոցվեին լանջաբաց կրծքերում, ինչքա՜ն հոգիներ խռովվեցին, որ չպիտի խռովվեին խաղաղ ընդերքում և որքա՜ն նամակներ գրվեցին, որ չպիտի գրվեին արյունոտ թղթերին, իսկ թռչունի պես որքա՜ն սրտիկներ համբարձվեցին, որ իբրև հուսո լուր՝ պիտի կապված մնային աղավնիների կարմիր տոտիկներին: Կորստի ցավ, կսկիծ, հիշատակ արդարոց, օրհնություն, սեր, հավատ և հաղթանակին ու Աստծուն մոտենալու անկասելի ձգտում... Աղջկաս՝ Աննայի նամակն էլ նման մի փխրուն փորձ է, ինքնահոս պոռթկում։

«Անասելի դժվար է քո մասին անցյալով խոսելը,-գրում է աղջիկս,- երեխաները, որպես կանոն, մեր ապագան են, իսկ դու մնում ես անցյալում: Չպիտի էդպես լինի, իմ քաջ ու հերոս Սուրեն: «Մահ ոչ իմացյալ՝ մահ է, մահ իմացյալ՝ անմահություն»,- ասում էր Եղիշեն. քո մահն ավելի քան իմացյալ էր, որովհետև դու ունեցար մինչև վերջ կանգնելու քաջություն, դու չվախեցար, չընկճվեցիր: «Կանգնելու եմ, ես նորմալ եմ, չվախենաք, լավ ա լինելու»,- ասում էիր բոլորիս ամեն անգամ զանգելիս: Մի տեսակ էնքան հանգիստ էի քեզ համար... Ի՞նչ իմանայի, որ գնում էիր դեպի անմահություն, շատ էլ որ պատերազմ է: Ասել էիր՝ հանգիստ եղիր, ես էլ հանգիստ էի... Ինչքա՜ն մեծ պատասխանատվությամբ հիմա ես պիտի ապրեմ իմ կյանքը, որ մի օր արժանանամ անմահության, որովհետև միայն էդ դեպքում պինդ կգրկես դու ինձ նորից... Հիշու՞մ ես, այդպես ինձ գրկել ես երեխա ժամանակ, գրկեցիր և բանակ գնալիս... Ու ես քեզ ասում եմ՝ հաղթելու ենք, որովհետև ես դեռ պիտի կանգնեմ էն հողին, որի համար հեղվեց քո արյունը, պիտի շնչեմ էն օդը, որը դու ես շնչել կյանքիդ վերջին վայրկյաններին, պիտի տեսնեմ էն լեռները, որը տեսել ես անմահության ուղին բռնելուց առաջ: Թող խաղաղ լինի քո հոգին, Սուրեն ջան, երջանկություն էր լինել քո մորաքույրը... »:

Սիրելի ընթերցող, պատմությունս կիսատ մնաց, այնպես, ինչպես այս պատերազմը, ինչպես Սուրիկի կյանքի կտրված թելը... Այս պատմվածքն էլ ընդունեք զինվորի հիշատակաին հղված մի ընդհանրական նամակ, որն, ավաղ, ավարտ չունեցավ...

Երևան

25.10.2020