Հարցազրույց Ժնեւի համալսարանի եւ Վեբստերի համալսարանի Ժնեւի մասնաճյուղի պատմության եւ միջազգային հարաբերությունների դասախոս Վիգեն Չեթերյանի հետ

-Պարոն Չեթերյան, որպես սփյուռքում ապրող հայ, ի՞նչ կարծիք ունեք անկախությունից հետո Հայաստանի եւ հայաստանցիների կողմից սփյուռքի ընկալման մասին։ Գո՞հ եք այդ ընկալումից։

-Եթե անկեղծ խոսենք, գոհ չեմ, գոհ լինելու բան չկա այնտեղ։ 1990-ական թթ․ ոչ սփյուռքը Հայաստանը գիտեր, ոչ էլ Հայաստանը՝ սփյուռքը։ Երկկողմանի հսկայական սխալներ եղան։ Դա ոչ միայն Հայաստանի քաղաքական ղեկավարության, այլեւ հանրության եւ տարբեր ինստիտուտների խնդիրն էր։ Պետական քաղաքականությանը նայենք․ Հայաստանի 4 ղեկավարներից ամեն մեկը մշակել է տարբեր քաղաքականություն, եւ հասել են նույն եզրակացության՝ մեզ փող տվեք։ Առաջին երեք ղեկավարների մոտ այդ փողն օգնություն էր, իսկ չորրորդի դեպքում՝ ներդրում։ Մի գաղափարից մյուսին շատ զարգացում չկա։

-Այսինքն՝ անկախությունից հետո հայաստանյան իշխանությունները սփյուռքը որպես փողի աղբյո՞ւր են դիտարկում։

-Այո, ոչ ավելին։

-Ինչո՞ւ ձեւավորվեց այդ ընկալումը։

-Դա շատ ավելի բարդ հարց է, որի համար պետք է տարվի սոցիոլոգիական աշխատանք, որ չի արվել։ Չգիտեմ, թե ինչու է այդպես։ Ոչ միայն իշխանությունների, այլեւ հանրային տարբեր կառույցների մոտ ուրիշ կարիք չկա՝ սփյուռքից միայն փող։ Նայեք, թե Հայաստան-սփյուռք հարաբերություններն ինչ վիճակում են պետական համակարգից դուրս։ Այստեղ սփյուռքը ստեղծել է մի քանի կառույց, որոնք երբեք չեն կարողացել համագործակցել տեղական կառույցների հետ։ Օրինակ՝ սփյուռքից տարբեր ծրագրեր կային, որոնք ցանկանում էին տեղեկատվական տեխնոլոգիաների (ՏՏ) ոլորտը զարգացնել։ Հայաստանում ստեղծել են իրենցը, ինչպես, օրինակ, «Թումոն», սակայն չեն կարողացել համագործակցել տեղական կառույցների հետ, Երեւանի պետական համալսարանի հետ, որպեսզի մեծ մասշտաբի ծրագիր դառնա։

-Իսկ ինչո՞ւ չի հաջողվել համագործակցել։

-Քանի որ Հայաստանի կառույցները երբեք չեն ուզել, քանի որ Հայաստանի բոլոր կառույցները շատ գավառական են, Սովետմիությունից հետո «one man» (մեկ անձի) շոու են, չեն կարող բարդ հարաբերությունների մեջ մտնել, այդ ունակությունը չունեն։ Եթե համալսարան մտնեք, կտեսնեք փոքրիկ խանութիկներ, որտեղ ամեն մարդ ունի իր բնագավառն ու պաշտպանում է այն։ Մինչդեռ եթե սփյուռքի հետ համագործակցության մեջ մտնեն, այդ տուփից պետք է դուրս գան, բայց դրա ունակությունները չունեն։

-Գուցե կարծրատիպեր կան։

-Մենք պետք է խոսենք մեծ գործընթացների մասին, որ իմանանք, թե մարդիկ ինչ հարցեր էին փորձում լուծել։ Սովետական Միության փլուզումից հետո հիմնական հարցն այն էր, թե պետական ժառանգությանը, որ սովետական էր, ով էր տեր դառնալու։ Եթե մի խումբ մարդիկ սեփականաշնորհեցին բանկեր, գործարաններ, հողեր, ապա համալսարանի պրոֆեսորն ի՞նչ էր սեփականաշնորհելու։ Սա հսկայական խնդիր է, որ այդպես էլ մնաց։ Լավ, 1990-ականներին այդպես էր, հետո կարող էինք մի փոքր աշխուժացնել, սակայն դա մնաց եւ մնաց։

Հայաստան-սփյուռք հարաբերությունները հիմնված են կա՛մ փող բերեք, կա՛մ թողնենք, որ սփյուռքը գա եւ մի փոքրիկ կղզի սարքի այստեղ։ Այդ կղզին կարող է 10 տարում արդյունք տալ, սակայն չկարողանա ազդել Հայաստանի կառույցների, ինստիտուտների գործընթացների վրա՝ այդպես էլ մնալով փոքրիկ կղզի։ Այսինքն՝ Հայաստան-սփյուռք մեխանիզմները, տրամաբանությունը դա է՝ առավելագույն դեպքում ձեզ կթողնենք փոքրիկ կղզի սարքել կամ էլ կարող է այնպիսի պայմաններ ստեղծենք, որ չհաջողվի անել։ Եթե ավելի լայնամասշտաբ մտածենք, «Թումոն» պետք է ոչ թե կղզի դառնար, այլ դրվեր Հայաստանի կառույցների ողնաշարի վրա։

20 տարի խոսում ենք ՏՏ ոլորտի մասին (գոնե այդքանը ես գիտեմ), գիտե՞ք ինչքան է այդ ոլորտի շրջանառությունը՝ 400 եւ մի փոքր ավելի միլիոն դոլար 2019 թ․։ Լուկաշենկոն վերջին 5 տարիներին նույն ոլորտում ծրագիր է զարգացրել, որից միայն 2019 թ․ շրջանառությունը եղել է 3,1 միլիարդ դոլար։

-44 օրյա պատերազմից հետո սփյուռքը, կարծես, վերաբերմունքը փոխեց Հայաստանի նկատմամբ։ Ասում են, որ բավական մեծ դժգոհություն կա։ Նկատե՞լ եք։

-Սփյուռքը պետք է հասկանա, որ 2020-ին ոչ միայն Ղարաբաղը եւ Հայաստանը պարտվեցին, այլեւ սփյուռքը։ Սփյուռքի 30 տարվա ծրագիրն իր բոլոր մասշտաբներով պարտվեց։

Սա միայն Հայաստանի պարտությունը չէր, սա մեր պարտությունն էր, քանի որ մենք կույր քաղաքականություն վարեցինք հիմքից։ Օրինակ նշեմ՝ 1988 թ․ մարտին սփյուռքի երեք կուսակցությունները միասնական դիրքորոշում ունեցան Հայաստանի մեջ զարգացող շարժման դեմ՝ ասելով, որ դա հակասովետական շարժում է, եւ եթե հակասովետական ուղղությամբ գնանք, ապա կա Թուրքիան, որը մեզ վնասելու է։ Այսինքն՝ իրենք չէին ըմբռնել, թե ինչ էր կատարվում այստեղ։ Մեկ տարի անց բոլոր այդ կուսակցությունները եկան եւ մասնաճյուղեր ստեղծեցին Հայաստանում։ Ավելին՝ ՀՅԴ-ն իր թեկնածուին առաջադրեց այն ժամանակվա նախագահի ընտրություններում։ Այսինքն՝ կուսակցությունը, որ երեք տարի առաջ չէր հասկացել այստեղի գործընթացները՝ քաղաքական, սոցիալական, հանդգնություն ուներ ասելու, որ պատրաստ եմ ձեզ ղեկավարելու։ Դաշնակցականներին շատ եմ սիրում, հարգում, բայց, ներողություն, քաղաքականությունն այդպես չի լինում։ Նրանք ոչ միայն չկարողացան օգնել Հայաստանին, այլեւ դատարկեցին սփյուռքը։ Այսօր սփյուռքը շատ ավելի աղքատիկ է, քան 1988 թ․։ Սփյուռքի բոլոր ռեսուրսները բերեցին-թափեցին այստեղ, եւ այնտեղ ոչ մեկը գործ չտարավ։ Այս պատերազմի ընթացքում տեսանք, որ ոչ մամուլ ունենք, որ կարող է ձայն հանել, ոչ լոբբի ունենք, որ կարող է հարց լուծել, ոչ այս ունենք, ոչ այն ունենք։ Այնպես որ, այս 30 տարվա քաղաքականությունը կույր, անգրագետ քաղաքականություն էր։

Այսօր մենք պետք է հետաքննենք սփյուռքի ամբիցիաները, կարողությունները, տեղը։ Եվ սփյուռքից այլեւս մեկ կոպեկ օգնություն Հայաստանին պետք է չլինի, այն պետք է ներդնենք սփյուռքի ուժեղացման համար։ Սփյուռք-Հայաստան հարաբերությունները պետք է լինեն գործընկերային։ Հայաստանը պետք է սփյուռքի առջեւ դնի հետեւյալը՝ դուք մեզ կարող եք օգնել այս եւ այս հարցերը լուծելու համար, ոչ թե ձեր կոպեկներով: Պատերազմի ժամանակ հավաքածը կոպեկներ էին, քանի որ դրանք հեռու չէին կարող գնալ, դրանք այդ մարդկանց խնայողություններն էին։ Այդ կոպեկները պետք է ներդնեն՝ սփյուռքում դպրոց պահելու, թերթ զարգացնելու, ազդեցության ոլորտ զարգացնելու համար, ինչին Հայաստանը կամ սփյուռքը դարձյալ պետք ունի։ 30 տարի մենք կոպեկների վրա աշխատեցինք։ Այսինքն՝ մեր ամենամեծ ամբիցիան կոպեկներն էին։

-Իսկ այսօր ունե՞նք սփյուռքի սահմանումը։ Ի՞նչ է սփյուռքը։

-Հայաստանի մեջ չկա որեւէ կենտրոն, որ կուսումնասիրի, թե ինչ է սփյուռքը։ Հայաստանը որքանո՞վ է հետաքրքրված սփյուռքով՝ զրո։ Սփյուռքի մեջ չկա որեւէ կենտրոն, որ կուսումնասիրի, թե ինչ է սփյուռքը։

Վերջին 30 տարիներին սփյուռքի բոլոր կառույցները՝ կուսակցությունները, բարեգործականը, եկեղեցին, կարծեցին, թե իրենց դերը Հայաստանի փրկության աջակցությունն է։ Մենք չենք կարող Հայաստանը փրկել, առավելագույնը՝ կարող ենք Հայաստանին օգնել, իսկ իմ հասկացողությամբ այդ օգնելը պետք է լինի ոչ թե կոպեկները, այլ համագործակցությունը, հարց լուծելը, օրինակ, եթե մենք ուզում ենք ՏՏ ոլորտը զարգացնենք, ինչպե՞ս անենք։

Որպեսզի համագործակցություն լինի, Հայաստանում պետք է ունենանք մտավորականների, քաղաքական գործիչների մի խավ, որ կարողանան 5-10 տարվա կտրվածքով հեռուն նայել։ Այդ խավն այսօր չկա։ Սակայն միայն դա բավարար չէ։ Սփյուռքում էլ պետք է ունենանք ղեկավարություն, որ կղեկավարի սփյուռքը։ Դա էլ չունենք։ Իսկ այդ դեպքում սփյուռքում կշիռ չեն ունենա Երեւանի հետ խոսելու։

Սփյուռքը սփռված տարբեր իրականություններ են։ Հայաստանն ազգ-պետություն է, խտացված ուժ։ Իսկ խտացված ուժը, եթե իր կողքին ունի սփռված ուժ, կարող է ավելի մեծ լինել։ Եթե Հայաստանում, ենթադրենք, 3 միլիոն մարդ կա, ափյուռքում ավելին կա։ Այդ իմաստով սփյուռքն ավելի մեծ ուժ է, բայց խտացված ուժ չէ, ավելի թույլ է։ Երեւանը կարող է պարտադրել սփյուռքին, թե ինչի կարիք ունի։ Սակայն եթե սփյուռքն ուժեղ ղեկավարություն չունենա, չի կարող ասել՝ Երեւա՛ն ջան, կոպեկները կարեւոր չեն, մենք կարող ենք հարց լուծել ձեզ համար, օրինակ՝ տեխնոլոգիա զարգացնել ձեզ մոտ, որը 3 տարվա կտրվածքով կոպեկների փոխարեն ձեզ կբերի միլիոններ։

-Պատերազմից հետո ի՞նչ փոփոխություններ նկատեցիք՝ մտածելակերպի, վերաբերմունքի, մոտեցման։

-Երկու փոփոխություն եմ նշմարել՝ մեկը Հայաստանի մեջ, քանի որ արդեն երկու շաբաթ այստեղ եմ, մյուսն էլ՝ սփյուռքի մեջ։ Հիմա Հայաստանի մեջ կա այն գաղափարը, որ մենք պետք ունենք սփյուռքի։ Քանի որ Հայաստանում հիմնական ուժերը՝ մտավորական շրջանակները, շոկի մեջ են, չգիտեն, թե ինչ են ուզում, պատրաստ են լսել սփյուռքին, որ վերջին 10-15 տարվա մեջ չէի նշմարել։ Պատրաստ էին դաս տալու սփյուռքին, իսկ հիմա նշույլը կա։ Իսկ թե որքան կտեւի դա, չգիտեմ։ Սփյուռքի մեջ ուրիշ ճգնաժամ կա․ այն զգացումը կա, որ մենք խաբվեցինք, որ մեզ ասացին՝ պետք է օգնեք, օգնեցինք, պետք է ճանապարհ սարքեք, սարքեցինք, եւ հիմա այսպես չի կարելի։ Թե ինչ կլինի հետո, դարձյալ չգիտեմ, սակայն հիմա սփյուռքի մեջ այդ շոկային իրականությունը կա. մարդիկ գիտեն, որ ինչ արեցին վերջին 30 տարիներին, հանգեցրեց շատ խորը ձախողության։ Բայց թե ինչ ենք անելու, չկա դրա պատասխանը։

-Այսինքն՝ հիասթափություն կա՞։

-Հիմա կարող է հիասթափություն չլինել։ Այն շրջանակները, որոնց հետ խոսում եմ, մարդիկ են, որոնք ակտիվ էին, ակտիվ են, ակտիվ են մնալու, գիտեն, որ նույն ձեւով չի կարելի շարունակել։ Ուրիիշ մոտեցում է պետք, ուրիշ կերպով աշխատանք Հայաստանի հետ։ Բերենք այդ կոպեկները տանք՝ հուսալով, որ 30 տարի հետո մի բան կլինի, այդպես չի կարելի։

-Ի՞նչ պետք է արվի։

-Նախ պետք է ճիշտ հարցեր տալ, երկրորդ՝ պետք է ճիշտ գնահատական տալ վերջին 30 տարվա ձախողությանը։ Ինչո՞ւ ենք այս ցեխի մեջ։ Պատճառներ կան, չէ՞։ Եվ այդ պատճառները միայն իշխանությունները չեն, քաղաքական գործիչները չեն։ Իրենք իրենց պատասխանատվությունն ունեն, բայց մենք բոլորս՝ ես անձամբ, դուք անձամբ, մեր պատասխանատվությունն ունենք։ 1992-ից ի վեր Հայաստանի հետ առնչություն ունեմ, այստեղ աշխատել եմ, հնարավոր է՝ ես էլ իմ սխալներն ունեմ։ Եթե դրանք չճշտեմ, եկող 30 տարվա ընթացքում կվերարտադրենք նույն ցեխը։ Բայց եթե ուզում ենք, որ այդ ցեխից դուրս գանք, պետք է գոնե ազնիվ լինենք՝ ասելով, որ մենք սխալվեցինք, այդ սխալները շտկենք։

-Կարծիքներ կան, օրինակ, որ այս պատերազմում մենք պարտվեցինք մեր անգրագիտության պատճառով։ Համամի՞տ եք։

-Այո, համաձայն եմ, անգրագիտությունը բոլոր ոլորտներում է։ Որ ոլորտը վերցնես, կտեսնես, որ քննադատական միտք չկա։ Չես ստեղծել մի միտք, որ քո սխալները սրբագրի։ Եվ 30 տարվա կտրվածքով դա բերեց այս վիճակին։

Իսկ գիտե՞ք, թե ինչու առաջին պատերազմում հաղթեցինք, կամ ինչու ադրբեջանցիները պարտվեցին եւ այս պատերազմում հաղթեցին։ Երբ վերադառնաք 1988-ի վերջը, կտեսնեք հայկական քննադատական միտքը։ Այդ ժամանակ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, Վազգեն Մանուկյանը լավ ըմբռնել էին Սովետական Միության զարգացումները։ Օրինակ՝ Վազգեն Մանուկյանը Միության փլուզումից առաջ գրություններ ուներ «Հայքի» մեջ, որտեղ ասում է, որ այս պետությունը փլուզման եզրին է, եւ պետք է պատրաստենք մեր անկախ պետականությունը։ Հայաստանն իր անկախ պետականության առաջին քայլերն արեց, քանի որ հասկացել էր, թե գործընթացներն ուր էին գնում, իսկ Ադրբեջանում սովետական նոմենկլատուրան կար, որը դեռ իշխանության վրա էր։ Ադրբեջանը պարտվեց, քանի որ իր ներքին պայքարը պայթեց պատերազմի ամենաթեժ ժամանակ, այլ ոչ թե, որ մենք ավելի քաջ էինք, որ պատմական արդարությունը մեր կողմն էր։ Պերեստրոյկայի ժամանակ ադրբեջանցիները դաշնակցել էին Մոսկվայի հետ, Գորբաչովի հետ, այդ տարիներին մեզ ճնշեցին, իսկ երբ Սովետական Միությունը փլուզվեց, իրենք անորոշության մեջ էին, իսկ այստեղ պատրաստ էին՝ ռուս դեմոկրատների հետ կապերը կային եւ այլն։ Իսկ հիմա ունենք սերունդ, որ ոչ թե դեպքերից մեկ քայլ առաջ է, այլ հետ։

Բոլոր բնագավառներում պետք է հարցեր տանք մեզ։ Նախ՝ պետք է ընդունենք, որ սա բոլորիս պարտությունն է։ Սա հայկական մեդիայի, սփյուռքի կառույցների, Հայաստանի դիվանագիտության, անշուշտ, բանակի պարտությունն է, բայց միեւնույն ժամանակ մեր ռազմավարական մտքի պարտությունն է։ Մենք մեկ քայլ հետեւում էինք։ Ադրբեջանական բանակի շարժը նայեք, նրանք միշտ շարժման մեջ էին, իսկ մենք՝ միշտ ստատիկ վիճակում։ Մենք փորձում էինք պահպանել 1994-ը, բայց 2020-ի մեջ էինք:  

Մենք լավ իշխանության եւ լավ ընդդիմության կարիք ունենք։ Միայն իշխանությունը հարց չի լուծում, եթե չկա հակակշիռ։

Համալսարանը պետք է հարց տա՝ ինչպե՞ս արտադրեց այսքան աղքատ մտավորականություն անկախության պայմաններում։ Սովետական մտավորականությունն ավելի խելոք էր։

Նույն հարցը պետք է տա մեդիան, որտեղ հայհոյանք է՝ դու ես դավաճան, չէ, դու ես դավաճան։ Դա հետաքրքրական չէ։ Մեդիայի բոլոր կառույցները պետք է հարց տան՝ ի՞նչ սխալ արեցինք, ի՞նչ կարող ենք ճշտել, որ դուրս գանք այս վիճակից։

Մանկապարտեզի ուսուցչուհին պետք է հարցնի, թե ինչ սխալ արեց, որ 30 տարի առաջ աճեցրեց այնպիսի սերունդ, որ մեզ բերեց այս վիճակին, այս հսկայական սխալին, որ զոհեցինք 4 հազար երիտասարդ, 9 հազար վիրավոր ունեցանք։ Մենք բոլորս պատասխանատու ենք այդ երիտասարդների առջեւ։ Իսկ եթե պատասխանատվությունը չզգանք, այդ հարցերը չտանք, չենք կարող վերանորոգել մեր կառույցները, չենք կարող մաքրել մեր տունը, եւ կմնանք այն ցեխի մեջ, որ ունենք այսօր։

Հույս ունեմ, որ այս ուժեղ պարտությունը մեզ կարթնացնի։ Մեր կառույցներն ադրբեջանական բոլոր կառույցներից ավելի աղքատիկ են։ Պիտի հասկանանք, որ մեզ հաղթեց ո՛չ ռուսական բանակը, ո՛չ Դանիան, ԱՄՆ-ն, Անգլիան, այլ Ադրբեջանը, որի տնտեսությունը կախված է նավթից, նավթից ստացած փողից, իսկ մենք չկարողացանք հակազդել մեր գիտական, մտավորական մտքով։ Մենք պետք է սա հասկանանք։