«Հետքի» զրուցակիցը քաղաքական գիտությունների դոկտոր, ազգային անվտանգության հարցերի փորձագետ Հրաչյա Արզումանյանն է

-Պարոն Արզումանյան, արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններն ավարտվեցին: Սպասելի՞ էր նման արդյունք Ձեզ համար, երբ պատերազմում պարտված իշխանությունը ստացավ քվեների 53,92 տոկոսը:

-Անկեղծ ասած, գործող իշխանության 50 տոկոսից քվե ստանալն այդքան էլ սպասելի չէր, սակայն խորհրդարան անցած ուժերի հիմնական տրամաբանությունն ու սցենարը կանխատասելի եւ հասկանալի էր: Փոքր-ինչ զարմանալի էր, որ ՀՀ առաջին նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը չստացավ ձայների 5 տոկոսը, իսկ ընդհանուր առմամբ այս ընտրությունների արդյունքները կանխատասելի էին:

-Ի՞նչ որակի խորհրդարան կունենանք:

-Կունենանք խորհրդարան, որն ի վիճակի չի լինելու լուծել Հայաստանի առաջ ծառացած բարդ քաղաքական, ռազմական խնդիրները: Ստացանք այնպիսի խորհրդարան, որ բացառապես զբաղվելու է ներքաղաքական եւ իշխանության հարցերով՝ անտեսելով տարածաշրջանային, աշխարհաքաղաքական խնդիրները: Կատաղի պայքար կլինի հաղթած կողմերի միջեւ, սակայն դա կլինի ներքաղաքական բնույթի՝ խորհրդարանի ներսում։ Մինչդեռ այսօր ի հայտ եկած խնդիրները Հայաստանի համար աշխարհաքաղաքական բնույթի են: Կարծում եմ՝ իշխանությունը՝ ի դեմս Նիկոլ Փաշինյանի «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցության, ինչպես նաեւ Քոչարյանի՝ «Հայաստան» եւ «Պատիվ ունեմ» դաշինքների, կզբաղվեն իշխանության խնդիրներով եւ հարաբերություններով, եւ այլեւս ուժ չի մնա զբաղվելու արտաքին քաղաքական, ռազմական, տնտեսական խնդիրներով: Դա նշանակում է, որ, դժբախտաբար, այս խորհրդարանի շրջանակներում չենք տեսնի լուրջ որոշումներ ապագա Հայաստանի վերաբերյալ: Ստացանք անցյալի, հետսովետական ժամանակաշրջանի խորհրդարան, որը կզբաղվի ընթացիկ հարցերով, այլ ոչ թե այն խնդիրներով, որոնց կբախվենք ապագայում:

-Փորձագիտական շրջանակներում շատ է խոսվում այն մասին, որ գործող իշխանությունն ի վիճակի չէ լուծել երկրի անվտանգության հարցերը՝ հատկապես նկատի առնելով, որ պատերազմն առանց կրակոցների շարունակվում է: Ի՞նչ առաջնահերթ գործողություններ պետք է կատարի վերընտրված իշխանությունը երկրի անվտանգության համակարգն ամրապնդելու ուղղությամբ: Եվ արդյոք ի վիճակի է՝ ըստ Ձեզ:

-Խնդիրն այն է, որ պատերազմը ոչ միայն անվտանգության համակարգում փոփոխություններ կատարելու անհրաժեշտություն առաջացրեց, այլեւ որակյալ բարեփոխումների: Անկեղծ ասած, քննադատաբար եմ վերաբերվում այս խորհրդարանի հնարավորություններին, եւ ներկայում չեմ տեսնում այդ բարեփոխումներն անող քաղաքական կուսակցություններ, ուժեր կամ գործիչներ: Հետեւաբար, դրանք կմնան ապագային: Իսկ առաջիկայում գործ կունենանք, այսպես ասած, ռեֆլեքսիվ խորհրդարանի հետ, այսինքն՝ երբ պատասխանում ես հակառակ կողմի քայլերին՝ չկայացնելով քո քայլերն ու որոշումները: Իսկ դրան ականատես եղանք պատերազմի ավարտից հետո:

-Ադրբեջանական կողմն ակտիվորեն շրջանառում է «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցը: Ալիեւը դեռ մայիսին հայտարարել էր, որ այդ հարցում կան դրական արդյունքներ: Փաշինյանը հունիսի 15-ի նախընտրական քարոզարշավին կոչ էր արել չտրվել ադրբեջանական մանիպուլյացիաներին, ապա նշել, որ նոյեմբերի 9-ի հայտարարության մեջ չկան ո՛չ Մեղրի, ո՛չ Զանգեզուր, ո՛չ միջանցք բառերը: Ձեր կարծիքով՝ ի՞նչ է տեղի ունենում իրականում:

-Կարծում եմ՝ այս համատեքստում հայկական փորձագիտական հանրությունը եւ ընդհանուր առմամբ հանրությունը պետք է ազատվի «ադրբեջանական» բառից, քանի որ տվյալ պարագայում խոսքը պանթյուրքիստական քաղաքականության մասին է, ինչը որոշվում է Թուրքիայի եւ Ռուսաստանի կողմից: Իսկ նրանց ներկա հաշվարկներում չկան ո՛չ Ադրբեջանը, ո՛չ Հայաստանը: Տարածաշրջանում որոշումներ կայացնողները Ռուսաստանն ու Թուրքիան են, Իրանը եւս ունի իր հետաքրքրությունները, հատկապես նախագահական վերջին ընտրություններից հետո այն կհստակեցնի իր դիրքորոշումը տարածաշրջանում:

Մյուս կողմից տարածաշրջան է վերադարձել Արեւմուտքը: Թրամփի ձախողված, պարտվողական քաղաքականությունից հետո, երբ ԱՄՆ-ն եւ Արեւմուտքն ամբողջապես տարածաշրջանում հնարավոր պատերազմ հրահրեցին, Բայդենը եւ Արեւմուտքը միանշանակ եւ կոշտ հայտարարեցին, որ իրենք միջազգային իրավունքի կողմնակից են, եւ խնդիրը պետք է լուծվի Մինսկի խմբի շրջանակներում։

Այսինքն՝ հույս է հայտնվել, որ տարածաշրջան է վերադառնում ոչ թե ռազմական դիվանագիտությունը (ինչին ականատես եղանք 2020-ի նոյեմբերի 9-ից հետո, երբ ռազմական մեթոդներով հարկադրում էին կատարել դիվանագիտական քայլեր), այլ ավանդական դիվանագիտությունը: Միաժամանակ վերադառնում են նաեւ մի քանի պարամետրեր, այդ թվում՝ ժողովրդավարական արժեքները: Դա մեզ ընձեռում է որոշակի հնարավորություններ ավելի կոշտ դիրքորոշում ունենալու համար: Նոյեմբերին եւ այսօր ունեցած իրավիճակը խիստ տարբերվում է, եւ այսօր Հայաստանի համար ավելի դյուրին է հանդես գալ անհրաժեշտ քաղաքականությամբ եւ ռազմավարությամբ:

Ուզում եմ կրկին շեշտել, որ պանթյուրքիզմը, թուրանիզմը, օսմանիզմը եւ նման հարցերը տարածաշրջանային, աշխարհաքաղաքական բնույթի են, որտեղ Ադրբեջանը մասնակցություն չունի: Այդտեղ Ռուսաստանն ու Թուրքիան են՝ տարաշաշրջանային իրենց հետաքրքրություններով: Իսկ թե իրավիճակն ինչպես կզարգանա, ինչ «միջանցքային» հարց կպարտադրեն մեզ, Ադրբեջանից կախված չէ: Տվյալ պարագայում դա կախված է նաեւ Հայաստանից, քանի որ խոսքը Հայաստանի տարածքի, ինքնիշխանության իրավունքի մասին է: Եվ Հայաստանը պետք է շարժվի իր ինքնիշխանության իրավունքի դիրքերից:

-Օրերս Գեղարքունիքի մարզպետն ասել էր, որ բանակցություններ են տարվում երկու կողմերի հետ քաշման ուղղությամբ, եւ որ ռուս սահմանապահներ կտեղակայվեն Գեղարքունիքից մինչեւ Սյունիք: Այդ լուրը չի հերքել նաեւ գլխավոր շտաբի պետը: Արդյոք դրա գինը կլինի Հայաստանը կողմից «միջանցք» տալը:

-Պատերազմը չի դադարել, սա պատերազմի շարունակությունն է այլ մեթոդների կիրառմամբ: Ռուսաստանը վերահսկում է Հայաստանի միջազգային կոմունիկացաները: Դժբախտաբար, Հայաստանի իշխանությունն այն աստիճանի թույլ է, որ ի վիճակի չէ խոսել այդ մասին: Իսկ թե արդյոք նոր ձեւավորված իշխանությունը կկարողանա խոսել այդ մասին, այլ հարց է: Պետք է նկատի առնել, որ լռության դեպքում առաջ կգա Հայաստանի ինքնիշխանության հարցը: Սա Հայաստանի Հանրապետության տարածքն է, եւ եթե Հայաստանը Ռուսաստանին չդիմի ռազմական ուժերը հետ քաշելու՝ ինքն ապահովելով իր տարածքի անվտանգությունը, ապա կլինի ոչ միայն Արցախի, այլեւ Հայաստանի օկուպացիան:

Հայաստանի Հանրապետության թուլացման հետեւանքով Ռուսաստանն իր ռազմական վերահսկողության տակ է առնում Հայաստանի տարածքը: Իսկ թե ինչու են ՀՀ զինված ուժերը թույլ տալիս դա, բոլորովին այլ եւ չափազանց կարեւոր հարց է: Ցավոք, վստահ չեմ, որ այդ հարցերը կհնչեն նոր խորհդարանում, քանի որ մենք պարզապես ունեցանք հերթական ընտրությունները:

-Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարությունն առանց ղեկավարի է: Պատերազմի ընթացքում եւ դրանից հետո նախարարությունում՝ ի դեմս վերջին երկու նախարարների, չեն թաքցրել տարաձայնությունները գործադիր ղեկավարության հետ: Սա ենթադրո՞ւմ է կառավարման ճգնաժամ:

-Պատերազմում պարտությունից հետո իշխանության ճգնաժամ է առաջ գալիս: Զարմանալի էր, որ պետական գերատեսչություններից միայն արտաքին գործերի նախարարությունը հրապարակայնորեն խոսեց իշխանության ներսում ի հայտ եկած անհամաձայնությունների մասին, իսկ մյուս կառույցները՝ պաշտպանության նախարարությունը, ազգային անվտանգության ծառայությունը, ոստիկանությունը, հրապարակային որեւէ հայտարարությամբ հանդես չեկան, թեեւ դա նույպես դիրքորոշում կարելի է դիտարկել:

Իհարկե, դա քաղաքական, պետական, կառավարման ճգնաժամ է, որը գուցե հնարավոր լինի հաղթահարել նոր կառավարության միջոցով, սակայն դա չի ենթադրում, որ նոր ճգնաժամեր չեն լինի: Եվս մի միտք, որ կցանկանայի ընդգծել. պատերազմը տանուլ են տալիս ոչ թե երկրի ռազմական ուժերով, այլ ամբողջ հանրապետությամբ եւ հասարակությամբ: Մենք ՝ որպես ժողովուրդ եւ պետություն, պարտվեցինք, իսկ պարտվեցինք թե՛ դիվանագիտության, թե՛ տնտեսության, թե՛ քաղաքականության մեջ, թե՛ ռազմական գործում, թե՛ ազգային անվտանգության, թե՛ տեղեկատվական ոլորտներում, թե՛ ներքին հարցերում:

-Իսկ ինչո՞ւ պարտվեցինք: Նոյեմբերի 9-ից հետո ամենից շատ հուզող հարցը հենց դա է:

-Պարտվեցինք, որովհետեւ 30 տարի պետություն եւ երկիր չկառուցեցինք, այլ ստեղծեցինք այլ արժեքներ ունեցող օլիգարխիկ համակարգ: Այդ պատճառով այսօր ունենք մի քանի միլիարդատեր եւ միլիոնատեր օլիգարխներ եւ խարխլված ու փլուզված հանրապետություն:

Մենք չզբաղվեցինք պետականաշինությամբ: Ադրբեջանը՝ ասիական երկիր լինելով, գիտակցեց բարեփոխումներ անելու անհրաժեշտությունը, բանակը զինեց, ազգային անվտանգության, ինֆորմացիոն համակարգ ստեղծեց եւ կարողացավ հաղթանակ գրանցել, մինչդեռ հայերը զբաղված էին Արցախ-Հայաստան, միացում եւ ոչ միացում եւ այլ հարցերով: Մենք չզբաղվեցինք առաջնահերթ լուծում պահանջող խնդիրներով, ինչն էլ հանգեցրեց պարտության: Իսկ այսօր դա գիտակցելով, դասեր քաղելով՝ պետք է փորձել ճիշտ խնդիրներ առաջադրել, հակառակ դեպքում կրկին դատապարտված ենք պարտության:

30 տարի Լեռնային Ղարաբաղի հարց ենք առաջ քաշել՝ ինչո՞ւ, եթե այն արդեն լուծել էինք: 1994 թ. հրադադարից հետո պետք էր միանգամից ուրիշ որոշումներ կայացնել՝ Հայաստանի իշխանությունը՝ սկսած Տեր-Պետրոսյանից, չցանկացան ձեւավորել ճիշտ հարցեր, եւ մենք պարտվեցինք:

Դա ձեր սերնդի մեղքը չէ, դա իմ սերնդի մեղքն է, եւ մենք ենք 20 տարի խլել նոր սերնդից: Մենք պարտվեցինք պատերազմը 1994-ին, երբ հրադադար ստորագրեցինք՝ անմիջապես չանելով հաջորդ քայլերը, ինչն այսօր Ադրբեջանը ստիպում է անել: Իմ սերունդը պարտվեց 1994-ին, եւ ոչ այս նոր սերունդը, որ մինչեւ վերջ պայքարեց:

-Ամփոփելով զրույցը. արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններով, փաստորեն, կխորանա ներքաղաքական ճգնաժամը:

-Քաղաքական, ռազմական ճգնաժամերը կմնան: Այս ընտրությունները ռազմական, քաղաքական, տարածաշրջանային բնույթի ոչ մի հարց չլուծեցին: Իսկ այդ խնդիրները կխորանան, թե ոչ, ցավոք, մեզնից կախված չէ: Սա հատկապես ընդգծեմ, քանի որ պարտությունից հետո դեռ չես զբաղվում պետության, բանակի, ազգային անվտանգության վերականգմամբ: 8 ամիս է անցել լայնամասշտաբ գործողություններից, բայց, կարծես, դու չկաս եւ ոչ մի խնդիր դեռ չես լուծել: Ավելի շուտ այս իրավիճակը դեռ կշարունակվի: