Ցերեկները պատերազմի հիշողությունները ստվերների պես հետապնդում են բուժքույր Մարգարիտա Սարգսյանին, իսկ գիշերները լռության մեջ դրանք, կարծես, կենդանանում են: Վիրավոր զինվորների ձայնը, ցավի աղաղակը դեռ նրա ականջներում է: Եվ դա այլեւս ծանրացրել է նրա կյանքը:

Սեպտեմբերի 27-ին սովորականի պես միացնելով հեռուստացույցը՝ լսում են նոր սկսված պատերազմի մասին: Այդ օրը Մարգարիտայի թոռնուհուն՝ նորածին Անգելինային, նոր էին դուրս գրել հիվանդանոցից: Որդին դստերը տուն էր տարել, ապա դուրս եկել՝ չասելով, որ պատրաստվում է մեկնել ռազմաճակատ: Միայն ուշ երեկոյան համացանցում տարածված նկարներից էին իմացել, որ նա կամավորագրվել է «Սասունցի Դավիթ» ջոկատին ու մեկնել Արցախ:

Մարգարիտա Սարգսյանն արդեն 30 տարի աշխատում է «Արմենիա» բժշկական կենտրոնի ուրոլոգիայի բաժանմունքում որպես վիրահատարանի բուժքույր: Սեպտեմբերի 27-ին վիրաբուժական բաժանմունքի ավագ բուժքրոջից զանգ է ստացել: Կարճ ժամանակում ամբողջ բուժանձնակազմը հավաքվել էր, արագ պատրաստել էին վիրահատարանները եւ անհրաժեշտ պարագաները: Երկու-երեք օր հետո սկսեցին վիրավորներ ընդունել:

Հոկտեմբերի 2-ին վիրաբուժականի ավագ բուժքույրը Մարգարիտա Սարգսյանին փոխանցել էր հիվանդանոցի ղեկավարության հայտնածը, թե Արցախ մեկնած բժիշկ Տարոն Տոնոյանին վիրահատարանի բուժքույրեր են անհրաժեշտ: Մարգարիտան առանց վարանելու համաձայնել էր: Նույն օրը գիշերը տուն էր գնացել՝ հավաքելու իրերը: Տնեցիների համար անսպասելի էր նրա որոշումը, սակայն փոխել չէին կարող:

Հոկտեմբերի 3-ին Ստեփանակերտի փողոցներն ամայի էին: Անօդաչուներն անընդհատ պտտվում էին, ամենուր ռմբակոծության եւ արկակոծման ձայներ էին: Այդ օրը հորդառատ անձրեւ էր գալիս: Լուսադեմին հասել էին Հադրութ: Հիվանդանոցի բակում մթության մեջ կանգնած էին բժիշկները:

Նոր գնացածներին անմիջապես ասել էին, որ ռմբակոծության ձայն լսելիս միանգամից պառկեն գետնին ու չշարժվեն: Լուսադեմին՝ ժամը 4-ին, սկսել էին վիրավորներ ընդունել ու վիրահատել: «Չէի պատկերացնում, թե ինչ կկատարվի: Անօդաչուները որ դուրս էին գալիս, ուժեղ տագնապի ձայն էր լսվում, դրանից հետո սկսվում էր ռմբակոծությունը, շատ քիչ ժամանակ հետո բերում էին վիրավորներին: Պիտի հասցնեինք ամեն ինչով օգնել նրանց»,- ասում է բուժքույրը:

Ծանր վիրավորմամբ զինվորներին տեսնելիս հուզմունքն ինքնաբուխ էր: «Բժիշկներից Մհերը ձեռքս բռնեց, ասեց՝ Մարգո, մոռանում ես ամեն ինչ, ու գնում ենք առաջ: Տղաներին օգնություն ա պետք, ու մենք ուժեղ պետք է լինենք, որ հաղթահարենք ամեն բան: Ձեռքս բռնած՝ առաջին անգամ ինքը տարավ վիրավորների մոտ: Ուղղակի պիտի տեսնեինք, թե որ մեկին կկարողանայինք շուտ օգնել»,- վերհիշում է բուժքույրը: Նրա ձայնը թրթռում է, եւ կարծես, ծանր օրերի նյարդն անընդհատ անցնում է այդ հիշողություններով:

-Ես երբեք չեմ մոռանա մի տղայի դեմք, որ խնդրում էր իրեն օգնել, բայց արդեն շատ ուշ էր: Ընկերը՝ նրա կողքը կանգնած, անընդհատ գոռում էր, որ արագացնենք: Ցավոք, գլխի վնասվածք ուներ, ոչ մի բան չէինք կարող անել, բայց աչքերը բաց նայում էր մեզ, որ օգնենք: Երանի կարողանայինք բոլորին փրկել,- ասում է Մարգարիտան, ապա հեռավոր կետերի նայելով՝ շարունակում,- դժվար է, շատ դժվար:

-Ո՞նց էիք դիմանում:

-Ես մինչեւ հիմա էլ չեմ դիմանում: Ամեն օր հիշում եմ, ու համարյա բոլոր զինվորների դեմքերն իմ աչքի առաջ են: Սա դիմանալու բան չի: Ուղղակի էդ ժամանակ, ոնց որ, մենք ուժ ունենայինք:

-Ինչն էր ուժ տալիս Ձեզ:

-Երեւի այն, որ ինչքան հնարավոր է օգնեինք մեր զինվորներին,- պատասխանում է պատերազմի բուժքույրը:

-Ի՞նչ էիք զգում, երբ չէր հաջողվում փրկել:

-Պատեկրացրեք, արցունքները աչքերիս, գնում էինք մյուս վիրավորի մոտ, որ օգնեինք: Մենք մի րոպե ժամանակ չունեինք, որ մտածեինք: Մի վիրավորին օգնելիս երկրորդին, երրորդին էին բերում: Բոլորի հետ շատ մեծ ապրումներ էինք ունենում: Ուղղակի չեմ պատկերացնում, թե մենք ոնց կարողացանք դիմանալ: Աստված մեզ ուժ էր տվել, որ զինվորներին օգնեինք, թե չէ բոլորս էլ մարդ ենք, շատ դժվար դիմադրեցինք,- ասում է զրուցակիցս:

-Մի տղա կար, մեր Արմեն Մարտիրոսյանը սրտի մասաժ էր անում նրան, Տարոն Տոնոյանն ասաց՝ Արմեն, արդեն մահացել է, թո՛ղ, ասաց՝ չի մահացել, պիտի ինքը շնչի: Երկար ժամանակ փորձում էր փրկել, մի կերպ կարողացանք հեռացնել այդ տղայի մոտից:

Չնայած կեսօրվա արեւին՝ թեթեւ քամի է բարձրանում: Պատերազմը նախկինում կենսուրախ կնոջ դեմքին դաջել է անբացատրելի տխրություն: Պատերազմից հետո նա ինքնամփոփ է դարձել:

«Հիմա երբ ինչ-որ տեղ են հրավիրում, ոչ ուզում եմ գնալ, ոչ էլ ինչ-որ մեկին տեսնել: Մտածում եմ՝ ո՞նց կարող է երաժշտություն հնչել: Հիմա երբ փողոցում մեքենայից հնչող երաժշտություն եմ լսում, ուզում եմ կանգնեցնել եւ ասել՝ չի կարելի, անջատեք: Պիտի վառ պահենք մեր տղաների հիշատակը»,- նշում է Մարգարիտա Սարգսյանը:

Պատերազմը ծանր ապրումների տեղ է, եւ երբ մարտադաշտում թնդանոթները լռում են, դրանք շարունակում են կրակել ականատեսների հիշողություններում: Մարգարիտան ասում է՝ երբ պատմում է, վերապրում է այդ օրերը: Օրական 100-ից ավելի վիրավորների էին ընդունում: Մեծամասամբ որովայնի, թոքերի վիրավորմամբ, քիչ չէին նաեւ այրվածքներով դեպքերը: Վիրահատություններն անում էին նկուղային հարկում:

Հոկտեմբերի 5-ի լուսադեմին անձրեւում էր: Այդ օրը վիրավորներ ունեին: Թշնամին արդեն սկսել էր կրակել հիվանդանոցի ուղղությամբ: Պատը փլվել էր, ապակիները ջարդվել: Բուժանձնակազմին 40 րոպե ժամանակ էին տվել՝ ամբողջ վիրահատարանը, բժշկական անհրաժեշտ իրերը հավաքելու համար, քանի որ տեղափոխվելու էին: Շատերը դեռ չգիտեին, որ թշնամին մոտեցել է Հադրութին: Տեղափոխվել էին Ազոխ, որտեղ դպրոցը վերածել էին հիվանդանոցի: Այդտեղ, սակայն, մնացել են մինչեւ հոկտեմբերի 12-ը: «Շշուկներ լսվեցին, որ նորից մոտեցել են մեզ: Տարոն Տոնոյանն այնպես էր այդ ամենը կազմակերպում, որ մեզ մոտ վախ չառաջանար: Ամեն առավոտ նայում էր մեր բոլորի դեմքին, ասում էր՝ շուտով պատերազմը կվերջանա, ու կարծես, ամեն մեկիս հայացքից մի բան տեսնում էր: Ամեն օր ինձ հարցնում էր՝ տիկին Մարգո, Ձեր տղան զանգե՞լ է, ասում էի՝ չէ: Այդ ամբողջ ընթացքում մեկ անգամ եմ խոսել տղայիս հետ»,- վերհիշում է բուժքույրը:

Ազոխից հետո Մարգարիտան եղել է Ստեփանակերտի հոսպիտալում: Այդտեղ մնացել է մինչեւ նոյեմբերի 2-ը: Այդ օրը փողոցները կրկին դատարկ էին, իրենց մեքենան թիրախավորվել էր, վերադարձը Երեւան դժվար ստացվեց: Իրենց հետ բերել էին նաեւ վիրավորների: Բայց չէին էլ մտածում պարտության մասին: Իրենց ասել էին, որ մի քանի օրով Երեւան գնան, մի քիչ հանգստանան, հետո վերադառնան Արցախ:

Նոյեմբերի 9-ի հայտարարության մասին ենք խոսում: Ասում է՝ ոչ մի վայրկյան չեն մտածել պարտության մասին: Երբ տարբեր խմբերից վիրավորներ էին բերում, ասում էին՝ մեր վիճակը լավ է, հաղթելու ենք:

«Նայում էինք՝ ինչ հզոր, ուժեղ տղաներ էին մեր զինվորները, որովհետեւ նման կռվող տղաները չպարտվեցին»,- ասում է բուժքույրը, ապա նշում, որ դեպքեր են եղել, երբ վիրավոր զինվորին վիրակապելիս նա խնդրել է արագացնել, որ վերադառնա ռազմաճակատ՝ ընկերների մոտ:

-Կա՞ն հարցեր, որ Ձեզ տալիս եք,- հարցնում եմ Մարգարիտային:

-Միշտ մտածում եմ՝ ինչի՞ պատերազմ պիտի լիներ: Մտածում եմ՝ 21-րդ դարում պիտի կարողանայինք լուծել այս հարցը, չունենայինք այսպիսի կորուստ, չկորցնեինք մեր հզոր տղաներին: Չէի ցանկանա, որ նորից պատերազմ լիներ, եւ մեր մայրերը նորից սգային… Էս պատերազմը պիտի չլիներ:

-Կա՞ ձայն, որ մինչեւ հիմա հետապնդում է Ձեզ:

-Վիրավորների ձայները եւ նրանց ընկերների, որ գոռում էին՝ շուտ փրկեք, փրկեք: Մինչեւ վերջ կանգնում էին կողքերս, որ տեսնեին՝ ինչ օգնություն ենք ցույց տալիս,- պատասխանում է բուժքույրը:

Պատերազմը Մարգարիտա Սարգսյանից վերցրել է հանգստությունը: Պատմում է, որ երբ Ստեփանակերտից նոր էր եկել, մտածում էր, թե չի կարողանա աշխատել: Սկզբից դժվար էր մասնակցել վիրահատություններին, որովհետեւ աչքի առաջ բոլորը զինվորներ էին թվում: Դա տեւել է մոտ մեկ ամիս: Ասում է՝ չէր էլ պատկերացնում, որ կկարողանա դարձյալ առօրյա կյանքի մեջ մտնել. «Ես ամեն օր վերապրում եմ այն: Երբ պառկում եմ քնելու, բոլորը նորից հիշում եմ, բոլոր երեխաներին հիշում եմ»:

Դեկտեմբերին Մարգարիտայենց բակում շինարարություն անելիս քարերը թափվել էին, պայթյունի պես ուժեղ ձայն էր լսվել, նրան թվացել էր, թե անօդաչուներ են հայտնվել երեւանյան երկնքում: Պատերազմից ամիսներ անց այդ ձայնը դեռ նրա ականջներում է:

Պատերազմից հետո վիրավոր տղաներից մեկի հետ շարունակում են կապ պահել: Նրան Ազոխից Ստեփանակերտ էին հասցրել, հետո ուղարկել Երեւան: Պատերազմից հետո Մարգարիտան որդու համար, որը նոյեմբերի 5-ին Երեւան էր վերադարձել, մատաղ էր արել եւ հրավիրել էր նաեւ այդ տղային: Հոկտեմբերի 7-ին վերջինիս հարսանիքն է, Մարգարիտան եւս հրավիրված է:

Լուսանկարները՝ Հակոբ Պողոսյանի, Մարգարիտա Սարգսյանի անձնական արխիվից