Կյանքս արի հրապարակ, ոտքի կոխան ամենքի.

Խափան, խոպան ու անպտուղ, անցավ առանց արդյունքի:

Ի՜նչքան ծաղիկ պիտի բուսներ, որ չբուսավ էս հողին...

Ի՜նչ պատասխան պիտի ես տամ հող ու ծաղիկ տվողին...

Այս քառյակը Հովհաննես Թումանյանը գրել է կյանքի վերջալույսին՝ 1921 թվականի սեպտեմբերի 9-ին, երբ ընդամենը երկու տարի էր մնացել մահկանացուն կնքելուն: Միայն մեծը կարող էր մահվանից առաջ հաշվետու լինել Բարձրյալին: Լինել այսքան վիթխարի և այսքան շռայլ, այսքան բանաստեղծական ու քրիստոնեական և լինել անբա՞վ, իր տվածն ու ստեղծածը թերագնահատո՞ղ ու պատասխանատու՞, երևի միայն Թումանյանը կարող էր:

Նա Աստծո հետ խոսում էր Աստծո լեզվով: Արարիչը կավից մարդ ստեղծեց, հետո շունչ տվեց նրան ու հոգի: Թումանյանն էլ իր աշխարհը ստեղծեց. ի՞նչ էր լինելու Լոռին առանց Թումանյանի՝ սովորական ձոր՝ ծառ ու թփով, մոխրագույն ժայռերով և շառաչուն գետով: Թումանյանը բնությանը նորովի կյանք տվեց, շունչ ու հոգի՝ Լոռին դարձնելով իսկական Լոռի: Փափագը մարդկային էր, ձգտումը՝ աստվածային, զղջումը՝ քրիստոնեական: Արարիչը մարդուն ինչքա՜ն հող ու ծաղիկ է տվել, իսկ ի՞նքը... Հովհաննես Թումանյանը Աստծուն անընդհատ մոտեցող, աշխարհի անհաս ճամփորդն է... Ես էլ Թումանյանին եմ ուզում մոտենալ: Արդեն յոթանասունն անց եմ, գոնե ապրածովս հասել, նույնիսկ, անցել եմ նրան՝ ավաղ, չհանդիպելով մեծին: Օղորմածիկ մերս ասում էր՝ բանն առավոտ շուտ զարթնելը չի, բանը գործի հաջողությունն ա... Ստեղծածն ու արածը միայն ապրած տարիներով չի հաշվվում, կարևորը գործի հաջողությունն է, որն ինձ սակավ է հաջողում... Մարդ կա՝ Աստծո հետ է ոտք գցում, մարդ էլ կա՝ դեռ հեռու է Մարդուց: Ես մոլորվել եմ մեծի ու փոքրի արանքում: Բայց սիրտս էլի մեծի նման մեծ բաներ է ուզում:

Թումանյանն ասաց՝ աչքի պես պարզ, աչքի պես բարդ, ասաց հանճարեղ լեզվով, ասաց այնպես, որ իր թերացումն անգամ վերածվեց արվեստի գլուխգործոցի: Բայց ես ինչպե՞ս ասեմ՝ ե՛ս, ե՛ս, ե՛ս... որ ոտքից գլուխ թերություն եմ... Ի՞նչ պատասխան պիտի ես տամ հող ու ծաղիկ տվողին... Յոթ գիրք եմ գրել, ընդամենը յոթ գիրք... Յոթն էլ սիրով մատաղ կանեի այս քառյակին, միայն թե ... Միայն թե նման մի բան էլ ես գրած լինեի: Երանի՜ նրան, ով կարողանում է այսպես մեղանչել... Դեռևս ուշ չէ, ուզում եմ հավատալ. Բարձրյալը կյանքս խնայում է, որ մի օր էլ ինձ նման տողեր ողորմա: Առայժմ, Թումանյանի նկատմամբ ընդամենը մի առավելություն ունեմ: Դեռ ապրում եմ: Դա էլ քիչ չէ: Ապրողից ամեն ինչ սպասելի է, եթե իհարկե, մինչև մեռնելը՝ մեռած չէ...  Մտածում եմ, ուղեղս քրքրում, մորմոքվում, քաոսից ձգտում եմ միտք զատել, գլխիս զոռ եմ տալիս, լիմոնի պես ճզմվում՝ եղածն եմ քամում... Կյանքի աղմուկը խանգարում է՝ մեքենաների շչակը, կտրտվող հռինդը, քամու սրսփոցը,  որտեղից որտեղ հայտնված ինքնաթիռի որոտը, ձնախառն անձրևի չլմփոցը, անորոշ սուլոցները, շրխկոցը, թրխկոցը, անկանոն կակաֆոնիան և ներդաշնակ անդորրը, անդորրը՝ անդորրի անշմար, գուցե և անլսելի ձայնը... Ես ապրում եմ... Հազար օղորմի նրանց, ովքեր զոհվեցին վասն հայրենյաց... Ծաղկի պես կոկոն տղաներ էին, որ թոշնեցին հողի տակ: Հինգ հազար մատաղ շիվ... Կռիվ է... Հողակեր թշնամին էլի հող է ուզում: Որքան տալիս ենք՝ այնքան շատ է ուզում: Թաթարական ասացվածք կա. «Ում ջուրը խմես՝ նրա հողում էլ պիտի թաղվես»: Ջրից չհագեցած՝ հիմա էլ արյունն են խմում: Թղթի վրա հրադադար կա, բայց ոչ պատերազմի ավարտ: Դա կռիվը հրահրողներին ամենևին չի հուզում: Սահմանին սեփական երեխանները չէ, որ միմյանց բախվում են, այլ ընդամենը սեփական շահերը:

Էլի մեկ զոհ. համաերկրացիս է, Ալավերդի քաղաքի Չարենցի անվան դպրոցի շրջանավարտ. նրան Ժպտացող տղա էին ասում, որովհետև համակ խինդ ու լույս էր՝  կյանքի դեմ բացված: Ռուդիկ Ղարիբյան: Այդ տղան այլևս չի ժպտալու, ասել է թե՝ նրանց օջախում մի ճրագ էլ հանգավ: Որքա՜ն, որքա՜ն ճրագներ մարեցին...  Մի՞գուցե և այնքան, որ մութ գիշերներն անգամ լույս կդարձնեին... Մինչդեռ, խավարում են ծնողների աչքերը,  հարազատների և մտերիմների օրը, ազգի լույսը, վաղվա հույսը, ապագան՝ տարտամ, անպտուղ ու անապագա...  Մղձավանջը շարունակվում է. ի՞նչ պատասխան պիտի ես տամ հող ու ծաղիկ տվողին... Իսկ իշխանությունները համառորեն խաղաղության դարաշրջան են բացում. ինչպե՞ս, ու՞մ հաշվին... « Հիմիկ դըժարեց բաներս, որ թաթարն եղավ թագավոր» ... Իրո՞ք, թաթարն եղավ թագավո՞ր... Դե, վարդապետ արի ու մի գժվիր... Ես էլ, ջաղացը թողած, ընկել եմ չախչախի ետևից... Ազգի մատաղ ծիլն է ոտնատակվում ակոսի մեջ, մինչդեռ Թումանյանի քառյակը՝ լեզվիս ծայրին, երկիրը թողած՝ երկնքից եմ մեծ-մեծ բաներ ակնկալում: Օրը մի գու՜յժ, օրը մի ցա՜վ... Էդպես էլ, դարդերս ու ցավերս լավաշի մեջ փաթաթած, ձմռան սառնամանիքին սրթսրթալեն՝ օրվա հոգեպահուստս էի որոճում, մեկ էլ, որտեղից-որտեղ, մի գրամոլ առջևս ցցվեց.

-Լևոն,- ասաց,- տելեվիզրով ամբաղ-զամբաղ շատ ես խոսում, պալիտիկան քո ի՞նչ բանն ա... Դու քո գիրն արա...

Սովորաբար արծաթեղենի կողքին դրված են լինում գրքերս: Գիրքերս գնելու դեպքում, ավելի եմ ուրախանում, քան արծաթը: Մատս դրի գրքի վրա ու ասի.

-Էս գիրքն ու՞մ ա պետք, եթե վաղը պետություն չենք ունենալու...

Դա ես ասացի, մինչդեռ ժամանակակիցս, գերմանացի Նոբելյան մրցանակակիր գրողը՝ Հայնրիխ Բյոլնը, ասում է. «Գրականությունն է պետություն ստեղծում»: Լուրջ մարդիկ այդպես են կարծում: Իսկ անլուրջնե՞րը.... Նրանք համոզված են, որ արդեն իսկ պետություն ունեն, հաստատ ունեն, դե եթե ունեն, էլ ու՞մ է պետք գրականությունը...  Բանաստեղծ Ռազմիկ Դավոյանի՝ մեր օրերի վերջին դասականի հոգեհանգստին, անգամ երկրի վարչապետը ներկա չգտնվեց: Բայց ներկա էր եղել Շառլ Ազնավուրի հոգեհանգստին: Մեծն շանսոնիեի հուղարկավորության ծիսակարգը մինի արվեստի շքեղ գլուխգործոց էր: Նա  այնտեղ էր և իր ականջով լսեց Ֆրանսիայի պրեզիդենտ Էմանուել Մակրոնի խոսքը. «Պոետները չեն մեռնում»... Բա ո՞նց մեռավ...Ռազմիկը... Մեր մոտ ամեն ինչն է մեռնում, նույնիսկ բանաստեղծները... Գրականությունն արվեստ է, իսկ պետության ղեկավարումը՝ գիտության, հոգեբանության, հմտության, կարողության, եռանդի, փորձի, խելքի արվեստ: Հո իմ մերը ինձ Վերնիսաժի համա՞ր չի բերել... Ո՞վ կուզենար իր որդին օր ծերության չարչի լիներ... Ժամանակին Լուսավորության նախարարության մեթոդկաբինետի դիրեկտորի տեղակալ էի: Որոշ ժամանակ դիրեկտորը չկար՝ ինձ տնօրեն էի զգում: Կաբինետում երկու իրար միջով անցնող սենյակներ կային: Մեթոդիստները խնդրեցին սենյակներն առանձնացնել: Շինարարներ կանչեցի ու կարգադրեցի միջնապատը փակել ու միջանցքից առանձին դուռ բացել: Աշխղեկը թե՝ ընկեր Ջավախյան... Էն ժամանակ դեռ ընկեր էի, հետո պիտի պարոն դառնայի... Հա՛, ասաց՝ ընկեր Ջավախյան, շենքը Նիկոլի ժամանակի Բաղդադի հողածածքով կառույց է, միջանցքի պատն էլ հիմնապատ է, չի դիմանա, կքանդվի... Ասի՝ ոչինչ, քանդե՛ք... Ճարները կտրած՝ գործի անցան: Չէր անցել մի քանի րոպե, դղրդոց լսվեց: Աշխղեկը սփրթնած իրեն կաբինետս դուրս գցեց ու թե՝ ընկեր Ջավախյան, մի քար էլ հանենք՝ շենքը փլվելու ա... Ասի, շտա՛պ վերականգնել... Հո չէի հրամայում... Ոնց որ Կարա Կոյուննլուների էն թուրքմեն ցեղապետը, որ զորքի առաջ մատը տնկել էր ու ասել. «Մատս ձախ թեքեմ՝ ձախ կգնաք, աջ թեքեմ՝ աջ...»: Էտենց էլ՝ ես, կուզեի՝ պատը քանդել կտայի, կուզեի՝ վերաշարել կտայի... Մեթոդիստներս ոնց որ էրեկվա մեռել՝ պատի ծեփի գույն էին ստացել: Ես ներքուստ խաղաղ էի, դեռ ավելին՝ միջովս մի գոլ, դուրալի հոսանք էր անցնում. զգում էի, որ կամաց-կամաց դիրեկտոր եմ դառնում... Հա՛ իմ դիրեկտորությունը, հա՛ սրանց վարչապետութունը... Բաներ կան, որ պիտի անեն՝ չեն անում, բաներ էլ կան, որ չի կարելի՝ անում են: Ի՞նչ իմանաս...  Մի բան իմանալու համար հազար բան պիտի իմանաս: Երբ անկախ Հայաստանի առաջին վարչապետ էր նշանակվել Վազգեն Մանուկյանը նրան շնորհավորելու պատրվակով այցի էր գնացել իր երբեմնի դասախոսն ու գիտղեկավարը՝ Ֆելիքս Հարությունյանը: Ֆելիքսը հետաքրքրվել էր գործերի ընթացքից: Վազգեն Մանուկյանը խոստովանվել էր, որ վարչապետից առանձնապես մեծ բան չի կախված, իր ձեռքում քիչ հնարավորություն կա՝ ինչպես վարորդը ավտոմեքենայի ղեկը վարելիս: Գրեթե ամեն ինչ կանխորոշված էր վերուստ...  Պետության կառավարումը պատմվածքի հղացում չէ, որ զոռ տաս գլխիդ: Խնդրի լուծումը շատ դեպքերում կախված է համապարփակ տեղեկատվության տիրապետումից: Որ ճիշտն ասեմ՝ պատմվածքի հղացումն էլ է կախված բարձրյալի քմհաճություններից: Մուսա է, մեկ էլ տեսար՝ չեկավ: Ինձ համար՝ կարևորը գեղարվեստական հղացքն է՝ էվրիկան, խնդրի առաջադրումը, քանզի դա սուբյեկտիվ պրոցես է՝ չկախված ստեղծագործողից. դրանից հետո հեշտ է, ընդամենը տառապանք, կախված գրողից, որն ի դեպ, միանգամայն լուծելի է: Այսինքն, խնդրի առաջադրումը շատ անգամ դժվար է, երբեմն էլ անհնարին, քան դրա լուծումը:  Գրողի դերը, հաճախ, բազմաթիվ անհայտներով խնդրի լուծումն է՝ ճիշտ պատասխանի ակնկալիքով: Հիմա, ի՞նչ պատասխան պիտի ես տամ...

Մուսուլմանական հին աշխարհում Խադիս անունով թափառաշրջիկ անտուն ու աղքատ բանաստեղծ կար, ով նաև երգում էր ու նվագում և սեր որոնում պատահական աղջիկների գրկում: Նա օրերից մի օր հանդիպում է փողոցային աղջկա: Աղջիկը, կանացի բոլոր հմայքներից զատ, երկնագույն խալ ուներ այտին, որը չնաշխարհիկ տեսք էր տալիս առանց այն էլ գեղեցիկ դեմքին: Այն ժամանակ էլ, ինչպես հիմա, սերը փողով էր գնվում: Իսկ պոետը, ինչպես այժմյան պոետները, փող չուներ գրպանում. ուստի և որոշում է գեղեցկուհուն իր միակ ունեցածով՝ բանաստեղծությամբ գայթակղել: Եվ նվագարանն առնելով կրծքին՝ երգ է ձոնում, մի այնպիսի երգ, որ վարդի պես կարմրում են չքնաղ այտերն աղջկա, իսկ շուրթերը՝ վարդի թերթերից էլ բոսոր, միայն պոետին է, որ տենչում էին... Կանացի կրակված աչքերը լափլփում էին տղային...Պոետի սիրտը կարկաչում էր.

Միայն խալիդ համար չքնաղ,

Ես կտամ քեզ նոր Բուխարան:

Սամարղանդը կտամ անգամ,

Զի քո խալից չկա թանկ բան:

Լուրը գնում, գնում հասնում է Մեծ էմիրին: Նա հրահանգում է անհապաղ գտնել և իր մոտ բերել հանդուգն պոետին:

-Դու ո՞վ եղար, ա՛յ աղքատ թափառաշրջիկ- ասում է Մեծ Էմիրը բարկացած, երբ արդեն տղան կանգնած էր իր առջև,- որ համարձակվում ես իմ հողերի զարդերի զարդը՝ Բուխարան և Սամարղանդը, որոնց կառուցման համար իմ ողջ կյանքն եմ ծախսել՝  նվիրաբերես մի ինչ-որ փողոցային պոռնիկի խալի դիմաց...

Պոետը անշփոթ էր ու անվրդով.

-Իմ այդ շռայլության համար էլ,- ասում է պոետը,- այսքան աղքատ եմ ու տնանկ...

Լենկթեմուրը լիաթոք ծիծաղում է և հանելով իր ոսկեկար, մարգարտաշար խալաթը՝ գցում  պոետի ուսերին:

Պոետները միշտ պատասխանը գտնում են: Թումանյանը պատասխանը գտել էր դեռ էն գլխից: Ո ՞վ էր ասում՝ գործն է անմահ լավ իմացեք, որ ապրում է դարեդար... Նրա պատասխանն իր գործերի մեջ է:

Իսկ ե՞ս... Դեռևս փնտրտուքի մեջ եմ:

17.01. 2022թ.