Հարցազրույց գրող Սուսաննա Հարությունյանի հետ

-Տիկին Հարությունյան, այսօր ունե՞նք ժամանակակից գրականություն: Ինչպիսի՞ն է Ձեր մոտեցումն այդ հարցին:

-Նախ սկսենք, թե ինչ ասել է ժամանակակից: Մարդիկ ի՞նչ են սպասում ժամանակակից գրականությունից: Ցանկացած դասական ժամանակակից է ինձ համար, երբ էլ ուզենամ, կվերցնեմ որեւէ դասականի կկարդամ, եւ դա ժամանակակից է ինձ համար, բայց գրողներ կան, որ հենց առաջին տողն էլ կարդում ես, զգում ես, որ էս մարդը մեռած է, ինչքան ուզում ես պրոպագանդի, գոռա, «Ֆեյսբուքում» լայք հավաքի, մեռած տող է:

-Ո՞րն է չափորոշիչը ժամանակակից ասվածի:

-Հիմա մենք այնպիսի կետում ենք հայտնվել, մեր լեզուն այնպիսի խաթարված եւ աղտոտ վիճակում է, որ ավելի առաջնայինն ինձ համար ճիշտ հայերենով գրելն է, քան գեղարվեստ կամ գրականություն ստեղծելը: Բառը մեր մտքի սիմվոլն է: Եթե մարդը չգիտի այդ բառը, իր մայրենի լեզվին չի տիրապետում, չի կարող նույնիսկ լավ միտքը արտահայտել այդ լեզվով: Գրականությունը, իհարկե, մեզ մոտ վատ է զարգանում. ի՞նչ առումով՝ սերնդափոխությունը ճիշտ չի կատարվում, որովհետեւ այն կազմակերպությունները կամ նախարարությունները, դրա պատասխանատուներն էլ բազմաթիվ են, մտահոգված չեն սերունդ աճեցնելով: Շատ տաղանդավոր երիտասարդներ կան, բայց մեկը հայերեն բառ գիտի, մեկը գրողի աչք ունի, բայց առհասարակ չի հասկանում գրականությունն ինչ է, այսինքն՝ մի սերունդ կա, որը պատրաստ է գալ գրականություն, որոշակի օժտվածություն ունի, բայց աշխատող չկա իրենց հետ: Իրենք ունեն կրթության, շփման պակաս:

-Գուցե իրենք էլ չեն ուզում աշխատել:

-Եթե նրանք հայտ են ներկայացնում գրականության մեջ հայտնվելուն, ուրեմն կամ իրենց պետք է ասել՝ ձեզ հաջողություն, սա ձեր տեղը չէ կամ պետք է աշխատել իրենց հետ: Այսօր գրականագիտություն չկա: Չգիտեմ ինչու, մեր գրականագետները մտածում են, որ գրականագիտությունը գրողին գովելու համար է: Ինչ ասում ես, պատասխանում են՝ մեր ճաշակով չկա: Այդ դեպքում գրեք ձեր ճաշակը, ինչո՞վ ժամանակակից գրողը չի արդարացնում կամ բավարարում ձեր ճաշակը, եղած գրողներն ինչո՞վ են վատ, ի՞նչն է իրենց խանգարում լավ գրող դառնալուն: Բազմաթիվ հարցեր ու խնդիրներ կան, այսինքն՝ գրողը հենց այնպես երկնքից չի ընկնում, գրողի վրա պետք է աշխատանք տարվի՝ դպրոց, կրթություն, դաստիարակություն, ծնողից մինչեւ համալսարաններ, այդ կոլեկտիվ աշխատանքի արդյունքն է գրողը, եւ այսօր այն պահը չէ, որ բնածին օժտվածությամբ կարող ես կայանալ որպես գրող:

Տեսեք համաշխարհային գրականությունն ինչքան հարուստ է, ինչքան առատ արտադրանք կա (չգիտեմ, դա մեզ կմխիթարի՞, թե՞ ոչ), բայց ժամանակակից գրողների՝ թե՛ վրացի, թե՛ մյուս երկրներից, երբ շփվում ես, կարդում ես, հասկանում ես, որ նույն վիճակը, գրականության նույն որակը՝ այդ պրիմտիվ շերտը, կա նաեւ նրանց մոտ:

-Ի՞նչ արգելակներ կան:

-Լեզվի ոչ լավ իմացությունը, գրական միջավայրի բացակայությունը: Չկա մարդ, որի կողքին դու քեզ գրող զգաս: Տեսեք՝ Գրողների միությունը կա, բայց այնտեղ մեռած վիճակ է, լավագույն դեպքում շնորհահանդես, հարյուրամյակ են կազմակերպում: «Անտարեսի», «Գրանիշի» շուրջ գրողներ կան համախմբված, այնտեղ էլ գրողից արդեն պատրաստի արտադրանքն են վերցնում: Հրատարակչի խնդիրը չէ, որ մշակի, թե ինչպես զարգացնի գրական ընթացքը, ինքը հրատարակիչ է, ինչ առաջարկում են, ընտրությունն այդտեղից է անում: Այսինքն՝ չգիտեմ՝ ո՞ւմ գործն է գրող կերտելը՝ համալսարանի՞, գրական կազմակերպությունների՞, հրատարակչությունների՞, թե՞ այդ բոլորի համատեղ ջանքերի արդյունքն է: Ինձ համար առայժմ անհասկանալի է, որովհետեւ, ըստ էության, շատ գրողներ ունենք, որ իրենք են իրենց կերտել, իրենց խուլ գյուղում նստել, ինքնակրթությամբ են զբաղվել: Սակայն այսօրվա գրողը նախ այդ ինքնակրթության ցանկությունը եւ ժամանակը չունի:

-Փոխարենն ինքնագովազդվելու ջիղ ունի:

-Հիմա մեկ-մեկ այդպես ծիծաղելով խոսում եմ ամերիկահայ գրողների մասին: Եթե իրենց ասեք՝ մի կոպեկ տվեք, տանենք Վարուժան թարգմանենք եւ Ամերիկայում մեծագույն հանճարին պրոպագանդենք, չեն տա, բայց իրենց կիսատ-պռատ գրած տողերի վրա միլիոններ են ծախսում այստեղ, իրենց փառք են պատվիրում՝ հատորներ, դահլիճներ, կարդում ես՝ չգիտեմ ինչ է: Մենք դարձել ենք եսակենտրոն ՝ ամեն մեկս մեզնից դուրս աշխարհ չենք տեսնում: Դա է մեր դժբախտությունը:

-Ինչի՞ց է:

-Դժվարանում եմ ասել: Դա էլ աշխարհընկալման տեսակ է, մարդն իրեն կարող է մխիթարել իր գրած վատ գրքով, իր ստացած կեղծ ծաղկեփնջով: Դա էլ անկրթության եւ անգրագիտության հետեւանք է: Դպրոցական տարիներից սկսած մինչեւ վերջերս այսպիսի մի սինդրոմ կար ինձ մոտ. երբ որեւէ մեկին կարդում էի, մտածում էի՝ ի՞նչ պիտի գրեմ սրանից ավել: Բայց գրողներ կան, որ ինչ էլ գրեն, այդ տողը գերագույն արժեք է իրենց համար:

Դժվար է ասել, սպառողական ժամանակներ են, ամեն ինչին նայում են այդ տեսանկյունից: Չեն մտածում ստեղծելու մասին, այլ մտածում են՝ ինչքան սպառեն, ինչքան վայելեն, նույնն էլ դա է՝ սպառողների մի տեսակ է հայտնվել: Նաեւ գրական դաշտի անտերությունը, անմխիթար վիճակը, թեեւ օրինակ, նույն անցյալ դարի 20-ականներին, երբ շատ որբեր կային Էջմիածնի պատերի տակ, չեմ կարծում, թե բոլորը մասսայաբար ընթերցում էին, վերլուծում, հրատարակում, բայց այն միջավայրը, որ կար, գոնե մեկը մյուսին գնահատում էր, անունները տալիս էին: Այսօր որ գրողի մոտ մի ուրիշ գրողի անուն ես տալիս, ասում են՝ ա՜, դե լավ, ինքն ինչ գրող է: Անհասկանալի բան է, այդ հարցը երեւի հոգեբաններին պետք է տալ, թե ինչից է:

-Որպես գրող՝ հա՞շտ եք այս իրականության հետ:

-Իհարկե, հաշտ չեմ, բայց նախ՝ երբ սկսում ես պայքարել, հանկարծ պարզվում է՝ մենակ ես, մնացած բոլորը հաշտ են: Այնքան անարդարություններ կան մեր կյանքում, քո կյանքը չի հերիքի որեւէ բան ստեղծելու համար, անընդհատ պայքարի մեջ ես, անընդհատ այս կողմ, այն կողմ ես գոռում, մեկ էլ տեսնում ես՝ կյանքդ անցավ, դու ոչ մի բան չես արել: Դրա համար որդեգրել եմ մեկ այլ դիվանագիտություն, այսինքն՝ անում եմ այն, ինչ կարող եմ, հիմա թե կողքինները կգնահատեն, թե ապագան՝ կարեւոր չէ: Ինչ կարող եմ, անում եմ, իսկ թե ինչ արժեք կունենա, ինչ-որ բան կփոխի կամ չի փոխի կյանքում՝ դա արդեն հարցի երկրորդ կողմն է, որովհետեւ գրականությունը ինքնապաշտպանական բնազդի պես բան է, պաշտպանում է իրեն իրականության բացասական էմոցիաներից եւ բացասականությունից, դրա համար իմ կյանքը գրելով գեղեցկանում է, եւ ասում եմ այն, ինչ ուզում եմ ասել: Լավ կլիներ, որ վերլուծվեր, բեմադրվեր, բայց եթե չի արվում, պատճառ չէ, որ մկնդեղ խմես (ծիծաղում է- հեղ. ):

-Ի՞նչն է Ձեզ գրավում, ո՞րն է Ձեր, այսպես ասած, հետազոտության նյութը:

-Ինձ միշտ գրավել են սեւ հումորը, կյանքի նեգատիվը, մարդու եւ մահվան հարաբերությունները: Վարդան Ջալոյանը հոդված էր գրել, գիշերվա կեսին ինձ նկարչության օրինակներ էր ուղարկել մահվան մասին գրականության: Երբ ստացա, սարսափելով նայում էի, օրինակ, կմախքներ հարսի քողով: Աշխարհում, փաստորեն, կա այդպիսի մշակութային ուղղություն: Չգիտեմ, չեմ ընտրում, չեմ սիրում ջանք գործադրել: Նույնիսկ գրքերը, որ կարդում ես, պիտի ջանք չգործադրես:

Նույնը գրելն է, եթե պիտի ջանք գործադրեմ, մտածեմ, տառապեմ, ուղղակի չեմ անում, ես անում եմ այն, ինչն ինձ հաճույք է պատճառում, ինչն ինձ չի ստիպում ջանք գործադրել: Հիմա չես կարող ապրել մի իրականության մեջ, որտեղ այսքան դժբախտություն ու ձախորդություն կա, ու գրես ուրախ բաներ: Կարող ես գրել երգիծական ժանրով, կոմեդիաներ, բայց ուրախության ճիչ չես կարող արձակել: Հիմա, երբ մեր «Կայարան» հանդեսը կազմում եմ, հեղինակներին նախօրոք ասում եմ՝ պատերազմի թեմայով բան չուղարկեք, որովհետեւ մեր գրողներն այդ ինքնափիարվելու ցանկությունից, հատկապես երիտասարդներին է վերաբերում, հենց տեսնում են՝ օ՜, զինվորը, պատերազմը… Մեկ էլ ուղարկում են մանրամասն նկարագրություն, թե թուրքը մեզ ոնց կերավ, ոնց մասնատեց: Չի կարելի: Ընթերցողին, որն ապրում է այդ իրականության մեջ, մի հատ էլ ճնշես քո ստեղծած գրականությամբ, առավել եւս որ գրողները երեւակայությունից չեն կաղում, այնպիսի պատկերներ են հորինում, կարդում ես, մտածում ես՝ տեսնես, մտքով անցե՞լ է, թե՞… Դու ուզում ես հակազդել:

-Պատմվածքներ ունեք, որտեղ առաջին դեմքով եք խոսում, Դուք ներկա՞ եք այս գործերում:

-Ինքնակենսագրական քիչ բան կա, ուղղակի որ առաջին դեմքով ես պատմում, շատ անկեղծ է պատումդ: Երբ խոսում ես որպես հեղինակ՝ տեր Աստծու դիրքերից, տեսնում ես հերոսներին, բայց դու չկաս: Ըստ քո ընտրած ասելիքի, թեմայի՝ որոշում ես, թե ոնց պետք է ճիշտ մատուցել: Հետո երրորդ դեմքով գրելը մի քիչ շատ աշխատատար է, որովհետեւ երբ առաջին դեմքով ես գրում, խոսում ես միայն քո ապրումի, քո տեսածի մասին, բայց եթե դու արդեն հեղինակ ես, Աստծո նման աննկատ ինչ-որ տեղում կանգնած ես, պետք է ամեն ինչ տեսնես՝ եւ՛ հերոսին, եւ՛ նրա ապրումը, եւ՛ նրա շրջապատը, եւ՛ մյուս հերոսի ապրումը:

-Ինչո՞ւ եք հեգնում մահը Ձեր գործերում:

-Դա էլի ինքնապաշտպանական բնազդի պես է:

-Պատմվածքներ կան, որտեղ մահվան տեսարանը սեւ հումորով եք ներկայացնում: Ինչո՞ւ:

-Ես մահն այդպես տրագիկ վիճակ չեմ համարում, ինչպես մյուսները: Իմ պատմվածքներից մեկում, կոչվում է «Խեր, շառ, Աստված», ինչ-որ մեկը ժամանակը կտրտել է օրերի, ամիսների, տարիների, անդամահատել ժամանակը՝ ըստ մեր պատկերացումների: Իմ պատկերացմամբ՝ հավերժությունը հենց այն ժամանակն է, որ ինքն ընդհատումներ չունի եւ կյանքի անցումն է ուղղակի: Ֆիզիկայի օրենքները ո՞նց են՝ հեղուկ են, հետո վերածվում են գազի, չէ՞, այսինքն՝ քո կյանքը փոխակերպվում է մեկ այլ վիճակի: Չեմ ուզում մտածել, որ Աստված այդքան պրիմտիվ եւ սահմանափակ երեւակայություն ունի, որ չարչարվել, մեզ ստեղծել է նրա համար, որ մեռանք, գնացինք, վերացանք, մեզնից հետո բան չմնաց: Այդ դեպքում՝ ինչի՞ էր մեզ ստեղծում: Նույնիսկ երբ ինքդ գործ ես գրում, մի քիչ մեծամիտ համեմատություն անենք, ուզում ես այնպես գրես, որ քեզնից հետո մեկ-երկու տարի ապրի: Հիմա եթե Աստված մեզ ստեղծել է, մեր տիեզերքը, մեր կյանքը, գոյությունը, նրա համար չի ստեղծել, որ հաջորդ պահին խփի, ոչնչացնի, իսկ հետո ի՞նչ անի առանց մեզ (ժպտում է- հեղ.): Համենայն դեպս, այդ ընդհատումները չկան ինձ համար:

-Ինքնաքննադատաբա՞ր եք մոտենում Ձեր գործերին:

-Բավականին շատ: Ուղղակի կողմնակի քննադատության կարիք շատ եմ զգում, որովհետեւ ինքդ քո գործի թերությունը չես տեսնում, օտար աչք պիտի լինի, մանավանդ, երբ մի քիչ երկար ես աշխատում, նույնիսկ սրբագրական սխալները չես տեսնում, ուր մնաց՝ խոշոր թերությունները: Բայց կողմնակի կարծիքը կարող եմ հաշվի առնել կամ չառնել, նայած ով է այդ կարծիքի հեղինակը, եւ որքանով եմ վստահում այդ ճաշակին:

Այն գրողներից չեմ, որ հենց գրիչը թղթից կտրեցին, ուղարկում են հրատարակչություն: Իմ դարակներում գործերը շատ երկար են մնում: Պատմվածքներ ունեմ, որ մտածում եմ՝ նորմալ գործ է, 10-15 տարի դարակներումս են, ուղղակի չեմ մտածում հրատարակելու մասին, մտածում եմ՝ դեռ թող մնան, կարող է՝ մի օր ջնջեմ, վերացնեմ, բայց նորմալ գործեր են: Մանավանդ, հիմիկվա պրիմտիվ չափանիշներով, որ ով գրում է, արդեն պատմվածք ու վիպակ է: Կարծեմ, մի գրող ունենք՝ 12-էջանոց մի բան էր գրել, վրան վեպ էր գրված:

Այս տարի պատմվածքների հրատարակվելիք գործ ունեմ, որը նախարարության դրամաշնորհով է արվել: Այդ դասականության սինդրոմն ինձ էլ է պատել: Երբ ներկայացնում էի, իմ ժողովածուն արդեն պատրաստ էր, մտածում էի՝ հենց պայմանագիրը կնքեցի, կհրատարակեմ այն: Հիմա կարդում եմ, ասում եմ՝ դե սա լավը չէ, սպասի սա շպրտեմ, նորը գրեմ ու այդպես շատ գործեր:

-Դուք Կարճաղբյուր գյուղից եք: Միջավայրն ազդո՞ւմ է գրողի վրա:

-Իհարկե, ազդում է: Զինվորականության մեջ ասում են՝ ասֆալտի ֆիդայի է: Գրողները, ովքեր բնության հետ չեն շփվել, աշխարհընկալումն ու ասելիքը շատ աղքատ է:

-«Ագռավները Նոյից առաջ» վեպի նախատիպային հերոսներ ունեի՞ք: Գաղթի ճանապարհ անցած մարդիկ, որոնք հայրենիքի այս հատվածում էլ դժվարություններ ունեցան: Մշո Առաքելոց վանքի երգչուհու՝ Նախշունի նախատիպային կերպարն ունեի՞ք:

-Նախշունի միայն անունն եմ վերցրել, որը նախատիպն էր: Մեր գյուղը՝ Կարճաղբյուրը, վերին եւ ներքին թաղերի էր բաժանվել: Վերեւի թաղում 1820 թ. տեղափոխված պարսկահայեր են, իսկ ներքեւի թաղում՝ 1915 թ. Ցեղասպանությունից փրկված մարդիկ: Իրենց եւ՛ ապրելու կուլտուրան, եւ՛ աշխարհընկալումը անհամեմատ բարձր էր, քան ավելի վաղ եկածներինը: Երբ ես ծնվեցի, այդ մարդիկ արդեն 50-60 տարի ապրում էին այդտեղ, բայց տարբերությունը զգալի էր, եւ ներքին ու վերին թաղի մարդկանց շփումը հազվադեպ էր: Մի փախստական կին կար, որ արտակարգ վերմակներ էր կարում: Մայրս մեկ-մեկ չէր թողնում, որ այդ կինը պատմեր, թե թուրքն ինչ էր արել իրենց, ասում էր՝ էրեխեք են, իրենց վառ երեւակայության վրա այլ կերպ է ազդում, մի պատմիր: Այդ կնոջից վերցրել եմ միայն անունն ու իր եփած քնջռուն:

-Վեպի Նախշունի հայտնի քնջռուն է:

-Ինքը ոչ մի բան չէր ուտում: Որ մեր տուն էր գալիս, ասում էր՝ թողեք, քնջռու սարքեմ ինձ համար: Մենք էլ ասում էինք՝ այ մարդ, էդ ի՞նչ ճաշ է, մի քանի բաղաձայն իրար հետեւից: Մի օր երբ մեր աչքի առաջ պատրաստեց, պարզվեց՝ մեր ձվածեղն է՝ մեջը ալյուր լցրած: Նախշունի ժառանգները մինչեւ հիմա ապրում են մեր գյուղում: Շատ լավ կին էր:

Իսկ հերոսը՝ Հարութը, իմ հորական պապի հորեղբայրն է: Մեր ազգությունը երեք ազգանուն ունի՝ Մկրտչյան, Արզումանյան եւ Հարությունյան: Քանի որ պապս շատ էր սիրում իր հորեղբորը, որը հենց Հարութն էր, որը ժառանգ չուներ, որպեսզի այդ մարդու անունը չկորցներ, փոխել էր ազգանունը: Ես նրանց չեմ տեսել, տատիս պատմածներով եմ լսել, որ շատ բարի մարդ էր, ամբողջ Սեւանի ավազանում մեծ հարգանք ուներ: Այդ կերպարն եմ մարմնավորել՝ մարդու, որը տիրոջ իրավունքով է նայում աշխարհին: Իմիջիայլոց, երբ գրում էի, ինձ թվում էր՝ սիրավեպ եմ գրում՝ Նախշունի եւ Հարութի, բայց ինձնից բացի՝ ոչ մեկն այդ կարծիքին չէ:

Իմ կյանքից դրվագները քիչ են, բայց գյուղի կերպարներից շատ բան եմ վերցրել: Ամեն անգամ գրելուց հիշում եմ մորս խոսքերը: Մայրս Մարտունու Արծվանիստ գյուղից էր, որտեղ ծնվել է Բաղիշ Հովսեփյանը: Մայրս միշտ ասում էր՝ էնպես կգրես, որ Բաղիշի նման քարերը չառնեն, ընկնեն հետեւիցդ: Գյուղացիները կարդում էին, իրենց ճանաչում, եւ հենց Բաղիշը մտնում էր գյուղ, քարերն առնում էին, թե դու ինչ ես գրել մեր մասին:

-Իսկ Ձեր դեպքո՞ւմ:

-Իմ դեպքում այդ զգուշությունը պահում եմ: Այնպես եմ գրում, որ քարերը չառնեն, ընկնեն հետեւիցս: Շատ կուզենայի հասնել Բաղիշ Հովսեփյանի վարպետությանը, ստեղծեի մնայուն գործեր: Ճիշտ է՝ իր անունը քիչ է տրվում, բայց շատ ծանրակշիռ արձակագիր է մեր գրականության մեջ: Երեւի սովետի ժամանակ քիչ են գովել, դրա համար իր անունը այդպես բարձր չի հնչում այսօր, բայց արժե մեր ընթերցողը, նաեւ մենք վերանայենք սովետական տարիների մեր գրականության արժեքներն ու գնահատման չափանիշները:

-Մի տարօրինակ հարց տամ՝ այսօր ընթերցողի խնդիր ունե՞ք:

-Ընթերցող ասվածն էլ բազմաշերտ է՝ հասարակությունն է, որ կազմված է տարբեր կրթության, աշխարհընկալման, տարբեր բնավորության տեր մարդկանցից: Չեմ ակնկալում, որ բոլորը գլխապատառ պիտի կարդան իմ գործերը: Մեր գրականության մեջ մի տհաճ բան է կատարվում ինձ համար, երբ եւ՛ լեզուն, եւ՛ պատկերավորման միջոցները շատ պրիմիտիվացված են, այսինքն՝ երբ մարդը նկարագրում է դեպքը կարճ նախադասություններով՝ նա դրեց, ես վերցրեցի, ես նստեցի: Դա գրականություն չէ ինձ համար: Գրականությունը ոչ միայն պետք է լեզու սովորեցնի, այլեւ մտածել: Երբ գրում եմ, մտածում եմ՝ ընթերցողը համահավասար հեղինակ է ինձ հետ: Չեմ սիրում, որ ամեն ինչը ծամում-դնում են ընթերցողի բերանը, որ վերջում էլ ասի՝ վայ, էս ինչ համով էր: Ընթերցողը պիտի գրի, մտածի քեզ հետ, գա քեզ հետ, դրա համար մի քիչ դժվար է ինձ համար, չեմ պատկերացնում, որ իմ գործերը պետք է դնեն մասսայաբար կարդան, որովհետեւ բառեր կան, որ օգտագործում ես, մտածում ես՝ եթե սա գրեմ, ընթերցողը գոնե գիտի՞ դա: Ընթերցողը պիտի քո չափ լեզու իմանա, քո աշխարհընկալմանը մոտ աշխարհընկալում ունենա, կարդացած լինի, եթե ինչ-որ հերոսի ես մատնանշում, հիշի եւ հասկանա:

Այն կարծիքին եմ, որ իսկական գրողը նա է, ով ոչ թե ինչ ասում է, թղթի վրա է, այլ ով շատ բան թողնում է չասված, մտորելու, որ ընթերցողն էլ իր բացահայտումն անի, իր միտքը գումարի քո մտքին:

-Գրողների միության անդամ եք: Այսօր ի՞նչ է անում միությունը, գրողին ի՞նչ է տալիս:

-Իմ դեպքում՝ ոչ մի բան: Քանի որ երիտասարդներն առանձնապես չեն գալիս դեպի այդ միություն, ենթադրում եմ՝ նրանց եւս ոչ մի բան: Այնքան քիչ եմ լինում այնտեղ, որ դժվարանում եմ ասել՝ ինչ է անում: Ինձ մի քիչ վախեցնում է Գրողների միության կազմը, որտեղ ամենաերիտասարդ մարդը դեպի 70 է գնում: Սովետական փառքերն ապրած, իրենց նախկին փառքերի վրա նիրհող մարդիկ են, որոնցից շատ բան սպասել պետք չէ: Նույնն էլ գրականագիտության մեջ է, որտեղ կրկին ծանրակշիռ վաստակի տեր մարդիկ են: Իհարկե, լավ աշխատել են սովետական հասարակության պայմաններում, իրեց գործը շատ բարեխճղորեն արել են, բայց այսօր կյանքը կտրուկ փոխվել է, իրենք դժվարանում են հարմարվել այդ փոփոխություններին: Կարդում են գրական գործը, եթե դա իրենց պատկերացումներից դուրս է, արդեն գործ չէ, վատն է:

Չգիտեմ՝ կյանքը շատ կտրուկ է փոխվել, աշխարհն է շատ կտրուկ փոխվել, բայց գրականագիտական աշխատություն են գրում եւ օրինակ բերում անցյալ դարի 20-ականներից ինչ-որ ռուս գիտնականի խոսք: Դրանից 100 տարի հետո կյանքը զարգացել է, գրականությունը հազար ձեւի փոխվել է, բայց իրենք շարունակում են գնահատել այն նույն չափանիշներով: Եվ դա մեղադրելու չէ: Օրինակ՝ ես իմ թոռների համար ծիծաղելի եմ, արդեն հին, անհասկանալի:

Մեր դժբախտությունը այն է, որ ռուսերենից բացի այլ օտար լեզու իմացող գրականագետ չունենք, որպեսզի այդ լեզվով կարդա դրսի գրականությունը: Դա էլ է բացթողում: Դե հա, գրականությունն այդքան էլ եկամտաբեր չէ, ոչ ոք չի գնա դրսում գումար ծախսի սովորի, հետ գա, հոդված գրի ու հոնորար չստանա: Խորքային փոփոխությունների կարիք կա:

Մեր երիտասարդ գրականագետների ամենամեծ թերությունն այն է, որ իրենք արդեն նույնիսկ ռուսերեն էլ չգիտեն, դեռ մեր ժամանակ ռուսերենն այնքան էր պարտադրվում, որ ուզեիր-չուզեիր ռուսերեն գրել, կարդալ, արտահայտվել կարող էիր: Բայց այս վերջին 30 տարում մարդիկ նվիրված են, ուզում են ծառայել գրականությանը, բայց ո՛չ հայերեն, ո՛չ ռուսերեն գիտեն, ո՛չ որեւէ լեզվով կարողանում են շարադրել միտքը, ուրեմն ի՞նչ սպասես:

Դա պրոֆեսիոնալիզմի խնդիր է: Նոբելյան մրցանակ ստացած մրցանակակիրների կենսագրությունները նայեք, մեծամասամբ՝ երեք-չորս եվրոպական համալսարաններ են ավարտել: Հիմա դուք մեզ դնում եք մրցակցության մեջ նրանց հետ, երբ մենք ոչ մի հենարան չունենք, գումար չունենք, բեմադրող չունենք, ներկայացնող չունենք, դրսի կապերը չունենք, եւ դուք ուզում եք, որ էսօրվա գրողը տա այնպիսի մի աշխարհացունց արդյունք, որ Եվրոպան կարդա եւ բերանը բաց մնա: Այդպես չի լինում, ամեն ինչի համար պետք է ջանք գործադրել:

-Ո՞նց է ապրում գրողը մեզ մոտ, գրելով կարո՞ղ է հոգալ իր կարիքները:

-Իհարկե, ոչ: Վերջին ժամանակներս չեմ լսել, որ այնպիսի մի երկիր կա (հնարավոր է, որ շատ զարգացած երկրներում գրողը կարող է ապրել), որտեղ գրողը վաստակի այնքան, որ այդ գումարով ապրի: Գրողը միշտ էլ ուրիշ աշխատանքներ է անում՝ իր հացը վաստակալու համար, բայց մեր դժբախտությունն այն է, որ դրսում եթե լավ գիրք գրեցիր, վերահրատարակվում է, տիրաժավորվում, դրանից գումար ես վաստակում: Հայաստանում այդպիսի բան չկա:

Նորմալ գրականությունը չի վերահրատարակվում, որովհետեւ ասում են՝ ընթերցող չկա ու վերջ: Չէ՞ որ ընթերցողին էլ ես դու կերտում, այնպես չէ, որ ընթերցողը պիտի գա ու հասկանա քո, այսպես ասած, խոհափիլիսոփայական մտքերը: Եթե լավ գիրք ես գրել, լավագույն դեպքում մի մրցանակ կստանաս կամ վաճառքի 10 տոկոսը, դա էլ կասկածելի է, որովհետեւ մերոնք բոլորը մեկում են՝ հրատարակիչ, գրախանութ, տպարան, իսկ երբ առանձին հիմնարկներ են, մեկը մյուսին, անկախ իրենից, վերահսկում է:

Իհարկե, դեռ չի եղել, որ հրատարակիչն ինձ ինչ-որ բան վճարի, որովհետեւ իմ գրքերը պետական աջակցությամբ են հրատարակվում: Չեմ ուզում կասկածել մեր հրատարակիչների աջակցությանը: Ուզում եմ ասել, որ գրողը վաստակելու դաշտ չունի, լավագույն դեպքում 500 օրինակ են հրատարակում, եթե վաճառվեց, հաջորդ 500-ը: Հրատարակիչը քանի՞ 500 պիտի վաճառի, որ իր ծախսը հանի:

Որպես կանոն՝ մեր հրատարակիչները ժամանակակից գրողների դեպքում վնասով են աշխատում: Եվ շատ դեպքերում նրանք շատ ազնիվ են գրողների հետ, մեկ-երկու գիրք հրատարակում են իրենց գրպանի հաշվին, որպեսզի գրողը կայանալու շանս ունենա: Նախարարությունն էլ գրանտներ է տալիս գրելու համար, բայց դրանք քիչ են, մասսայականացման այլ մեթոդներ են պետք: Ավելի լավ է՝ նախարարությունն այդ գումարը չտա, բայց Հանրային հեռուստատեսությամբ 5-10 րոպե նվիրվի որեւէ գրողի որեւէ գործի: Այսօր հեռուստատեսությունը շատ մեծ ազդեցություն ունի մարդկանց վրա, եւ այդ ուղղությամբ պետք է աշխատել: Պրոպագանդա պիտի արվի, հետո գիրքը հրատարակվի, որպեսզի ընթերցողը հասկանա, թե իրեն ինչ է առաջարկվում:

-Եվ վերջում՝ ի՞նչ ունենք եւ ի՞նչ չունենք ժամանակակից գրականության մեջ:

-Այսպես ասեմ՝ ունենք շատ տաղանդավոր երիտասարդներ, որոնց դեռ գրող, բանաստեղծ չես համարի, բայց շատ մեծ շանսեր եւ շատ մեծ ցանկություն ունեն: Բայց չունենք նրանցով զբաղվող որեւէ մեկը: Մենք խոսում ենք օտար լեզվի իմացության մասին, բայց այսօր ամեն ինչ մեզ մոտ գումար է, իսկ դու չունես վաստակելու հնարավորություն: Եթե բարձր աշխատավարձով աշխատող են պահանջում, ապա հաստատ հայերենի փայլուն իմացություն պետք չէ այդտեղ:

Մարդկանց մոտ նախ պետք է սերմանել այն գիտակցությունը, որ քո լեզուն ուրիշ բան չէ, քո ինքնությունն է, եւ քո լեզվի հանդեպ սերը, սովորելը, կարդալը ոչ թե պարտադրվող բաներ են, այլ պետք է դառնան քո կենցաղի մասը, ինչպես ուտելը, սանրվելը եւ այլն: Իսկ դա լուրջ աշխատանք է ենթադրում:

Ինձ նաեւ ցավ է պատճառում, որ արդեն վաստակաշատ գրողները, որոնք 70-80 տարեկան են, որ մինչեւ 50-60 տարեկանը շատ լավ գրել են, սիրվել, իրենցով դարձյալ զբաղվող չկա: Վաստակաշատ գրողների համար անհատական թոշակներ չկան մեր երկրում: Շատ բան չկա, ինչպես բոլոր բնագավառներում՝ տաղանդը կա, խնամքը չկա: Թեեւ գրական միջավայրը շատ փոքր է, եւ իմ ասած տաղանդները 25-30 հոգի են, շատ լավ կարելի է կազմակերպել, ուղղակի պետք է ունենալ այդ ցանկությունն ու հնարավորությունը:

Մենք ունենք «Կայարան» գրական կազմակերպությունը՝ պետական եւ «Էդիթ Պրինտի» աջակցությամբ: Ամսագրից դուրս ինչ նախաձեռնում ես, դեմ ես առնում պատի, քանի որ գումար է պետք՝ դա իրագործելու համար:

Այսօր գրողն ունի գնահատման, մասսայականացման խնդիր: Որ ասում են՝ ընթերցող չունենք… Անցած տարի դրամաշնորհային մի ծրագիր արեցինք, երիտասարդական գրականագիտական մրցույթ էր: Ինչքան արձակագիր ունեինք, իրենց գրքերը տարածեցինք շրջաններում ընթերցողների մեջ, կարդացին, գրեցին գրախոսականներ: Մենք ընտրեցինք լավագույններին՝ տալով դրամական պարգեւներ: Հետո նաեւ մեր ժամանակակից հեղինակ արձակագիրներից հրատարակեցինք անգլերենով: Ուրախալի էր, որ Շվեդիայի կառավարությունը գումար տվեց, բայց ցավալի էր, որ մեր գրականության տարածմամբ պետք է զբաղվեր Շվեդիայի, այլ ոչ թե մեր կառավարությունը: Ինձ մի քիչ մխիթարեց այդ ծրագիրը: Նպատակը հենց ընթերցող կերտելն էր: Այնքան լավ ընթերցողներ հայտնաբերեցինք: Մեզ թվում էր, որ եթե գիրքը չի վաճառվում, ուրեմն ընթերցող չկա, բայց պարզվեց, որ այդ իմ ասած՝ իրենք իրենց կերտած ընթերցողը կա: Շատ լավ երիտասարդներ հայտնաբերեցինք, եւ երբ նոր գիրք է լինում, պայմանավորվել ենք, որ կուղարկենք գրախոսելու:

Լուսանկարները՝ Նարեկ Ալեքսանյանի