Ռոք երգիչ Օզի Օզբորնին, բռնքամարտիկ Մուհամեդ Ալիին, բասկետբոլիստ Բեն Պիտրիկին ու տիեզերագնաց Մայքլ Քլիֆորդին միավորում է մի բան՝ Պարկինսոնի հիվանդությունը:

Հիվանդությունն առաջինը նկարագրել է բրիտանացի բժիշկ Ջեյմս Պարկինսոնը, որը 1817 թ. հրապարակել է առաջին մանրամասն նկարագրությունը ցնցումային կաթվածի (shaking palsy) մասին: Շուրջ 200 տարի անց այս հիվանդության բուժումը դեռ հայտնի չէ, այսինքն՝ չկա դեղորայք, որ կբուժի այն, փոխարենը հիվանդության դեպքում կիրառվում են նյարդակարգավորիչ միջոցներ:

Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հ․ Բունիաթյանի անվան կենսաքիմիայի ինստիտուտի Նեյրոպեպտիդների կենսաքիմիայի լաբորատորիայի (այժմ՝ գիտական խմբի) սեղանին դրված են սրվակներ, որոնք պետք է օգտագործվեն գիտական փորձի համար: Գիտական խումբը հետազոտում է Պարկինսոնի հիվանդությունը: 1,5 տարվա ընթացքում նախնական արդյունք են գրանցել:

Այս լաբորատորիայի հիմնական հետազոտություններն իրականացվում են նեյրոքիմիայի (նյարդային համակարգի կենսաքիմիա) բնագավառում, ուսումնասիրվում են նյարդային եւ իմունային համակարգերի փոխազդեցությունները տարբեր հիվանդությունների ժամանակ: Ընդ որում՝ սա աշխարհում առաջին լաբորատորիաներից է, որն օրգանիզմում բացահայտել է հեմորֆին կոչվող պեպտիդները:

Հեմորֆինները հեմոգլոբինի (էրիթրոցիտներում առկա սպիտակուցը) քայքայման արդյունքում առաջացած որոշակի կառուցվածքային միավորներ են, որոնք կենսաբանական լայն ակտիվություն ունեն (մասնավորապես՝ անոթսեղմիչ, ցավազրկիչ ազդեցություն, կարգավորում են հիվանդության ժամանակ օրգանիզմի խաթարված հավասարակշռությունը՝ հոմեոստազը):  

Հայաստանյան գիտության մեջ Պարկինսոնի հետազոտության նախաձեռնողը

Նեյրոպեպտիդների կենսաքիմիայի գիտական խմբի ավագ գիտաշխատող, կենսաբանական գիտությունների դոկտոր Վարդուհի Քնարյանը 1980 թվականից աշխատում է Կենսաքիմիայի ինստիտուտում: Պատմում է, որ 2002 թ. դրամաշնորհային ծրագրով Հնդկաստան էր մեկնել, որտեղ էլ առաջին անգամ առնչվել է Պարկինսոնի հիվանդության հետազոտությանը: Դոկտոր Քնարյանի համար դա նորություն էր, չնայած որ հարազատ ինստիտուտում ինքը զբաղվում էր կենտրոնական նյարդային համակարգի կենսաքիմիայով:

Հայաստանում Վ. Քնարյանը դարձել է Պարկինսոնի հիվանդության հետազոտության նախաձեռնողը: Ավելի ուշ հայ գիտնականը հիվանդության ուսումնասիրությունը շարունակել է ԱՄՆ-ում:

Ի՞նչ է Պարկինսոնի հիվանդությունը                      

Պարկինսոնի հիվանդությունը նեյրոդեգեներատիվ հիվանդություն է, որը խրոնիկ զարգանում է տարիների ընթացքում: Ախտանշաններն ի հայտ են գալիս 60 տարեկանից բարձր անձանց շրջանում: Ըստ դոկտոր Քնարյանի, սակայն, հիվանդությունը երիտասարդացել է:

Հիվանդությունը դրսեւորվում է շարժողական եւ ոչ շարժողական բնույթի խանգարումներով: Շարժողականն ի հայտ է գալիս տարեց, իսկ ոչ շարժողականը՝ ավելի երիտասարդ հասակում: «Հիմա բժշկությունն այն ուղղվածությունն է վերցրել, որ երիտասարդների մոտ բացահայտեն ոչ շարժողական խանգարումները կենսամարկերներով, իմիջինգի, ՄՌՏ (մագնիսառեզոնանսային տոմոգրաֆիա) մեթոդներով, որպեսզի կարողանան վաղ տարիքում բացահայտել Պարկինսոնի հիվանդության ընթացքը: Երբ տարեց հասակում ի հայտ են գալիս շարժողական խանգարումներ, արդեն դժվար է կառավարել ու կանգնեցնել հիվանդության զարգացումը»,- նշում է կենսաքիմիկոսը:

Կլինիկական առումով շարժողական ախտանշաններից են միակողմանի ձեռքի դողը, մկանային կարծրությունը, դժվարացած, դանդաղ քայլքը, հավասարակշռության խախտումը:

Պարկինսոնի հիվանդության առաջացման պատճառները կարող են տարբեր լինել՝ ժառանգականություն (ոչ բարձր տոկոսով), տարիքային գործոններ, շրջակա միջավայրի աղտոտվածություն, թմրանյութեր: Կարող է պատճառ դառնալ, օրինակ, գյուղատնտեսական աշխատանքների ժամանակ որոշ թունաքիմիկատների օգտագործումը, սակայն, ըստ մասնագետների, դա առավելապես կախված է օրգանիզմի՝ այս հիվանդության հանդեպ հակվածությունից:

Հիվանդության ուսումնասիրման շրջանակներում ավելի շատ կատարվում են գլխուղեղի հետազոտություններ, մինչդեռ ողնուղեղն ավելի քիչ է ուսումնասիրված: Վարդուհի Քնարյանի դոկտորական թեզը վերաբերում էր հենց ողնուղեղի ուսումնասիրությանը, որն էլ այսօր հայկական գիտական խմբի առաջնահերթությունն է: Ընդ որում՝ հենց ողնուղեղից դուրս եկող նյարդաթելերի գործառույթի խաթարմամբ են պայմանավորված մի շարք ոչ շարժողական բնույթի խանգարումներ Պարկինսոնի հիվանդության ժամանակ, ինչպես օրինակ, որովայնի ցավերը, միզասեռական համակարգի, աղիների խանգարումները եւ այլն:

Կենսաքիմիայի ինստիտուտի Նեյրոպեպտիդների կենսաքիմիայի գիտական խմբի ղեկավար, ավագ գիտաշխատող, կենսաբանական գիտությունների թեկնածու Ֆլորա Սարուխանյանն ասում է՝ Պարկինսոնի հիվանդության հետազոտությունները սկսել են 1,5 տարի առաջ, երբ Վարդուհի Քնարյանն առաջարկեց համատեղել իրենց փորձը: Մինչ այդ, սակայն, իրենց կատարած հետազոտությունները որոշակի նախադրյալներ էին ստեղծել՝ այս ուղղությամբ ուսումնասիրությունները շարունակելու համար:

Ֆ. Սարուխանյանն ասում է, որ իրենց լաբորատորիան նախկինում ուսումնասիրել է հեմորֆինների դերը մի շարք հիվանդությունների ժամանակ, ինչպիսիք են շաքարային դիաբետը, քաղցկեղը: Այդ հաջող փորձից հետո որոշել են ուսումնասիրել նաեւ հեմորֆինների ազդեցությունը նեյրոդեգեներատիվ հիվանդությունների դեպքում: Դրանցից առաջինը Պարկինսոնի հիվանդությունն է:

Գիտական խմբի ղեկավարն ասում է՝ երկու սխեմայով են առաջնորդվում. մի դեպքում ստուգում են հեմորֆինի հնարավոր նյարդակարգավորիչ, մյուս դեպքում՝ նյարդականխարգելիչ ազդեցությունը:

Ի՞նչ է հիվանդության մոդելը

Հետազոտության համար նախեւառաջ անհրաժեշտ է ստանալ հիվանդության կենդանի մոդել: Այդ փորձարկումներն իրականացնում են առնետների վրա:

Ֆ. Սարուխանյանն ասում է՝ նյութերը, որոնք որպես դեղամիջոց բժշկության մեջ կկիրառվեն, նախապես անպայման պետք է երկար փորձարկվեն նախակլինիկական հետազոտությամբ, ապա՝ կլինիկայում: Նախակլինիկական փորձարկումն իրականացվում է կենդանիների վրա: Դրա համար անհրաժեշտ է ունենալ հիվանդության մոդել, որն առավելագույնը կվերարտադրի մարդու օրգանիզմում կատարվող գործընթացներն այդ հիվանդության ժամանակ: Մոդելը հնարավորություն է տալիս ոչ միայն ուսումնասիրել հիվանդության զարգացման ուղիները մոլեկուլային շատ խորը մակարդակով, այլեւ հետազոտել ցանկացած նոր դեղամիջոց, քիմիական նյութ, որը ենթադրում է ինչ-որ ազդեցություն օրգանիզմի վրա, այդ թվում՝ կողմնակի:

Այսօր աշխարհում ամենաընդունված մոդելները կենդանի մոդելներն են, որոնք ստանում են առնետների, մկների, պրիմատների եւ այլ կենդանիների վրա փորձարկումներով:

Պարկինսոնի հիվանդության մոդել ստանում են գիտական աղբյուրներում ուղենշված կարգով, թե ինչ սխեմայով, ինչ չափաբաժնով ու ինչ հաճախականությամբ տոքսիններ ներարկել: Սակայն հայկական փորձը ցույց է տվել, որ դրանք կարող են նաեւ հստակ չաշխատել: Ֆ. Սարուխանյանի խոսքով՝ իրենց դեպքում կենդանիների մահացության բարձր ցուցանիշ էր գրանցվում, ինչի պատճառը գուցե փորձարկվող կենդանիների տարբերությունն էր, կամ գուցե մոդելավորման ընդունված սխեմայի ոչ բոլոր նրբություններն են բարձրաձայնվում, քանի որ մոդելը ստանալու համար օգտագործվող ռոտենոն տոքսիկ նյութը մահացության բավական բարձր մակարդակ ունի: Ուստի, հայ գիտնականները մշակել են իրենց սխեման, որը հնարավորություն է տալիս եւ՛ հիվանդությունը մոդելավորել, եւ՛ կենդանիների մահացության մակարդակը նվազեցնել։

Հիվանդության մոդել ստանում են միջինը 1,5 ամսվա ընթացքում շարունակական ներարկումների միջոցով: Կենդանիներին ենթամաշկային եղանակով ռոտենոն են ներարկում: Այս տոքսիկ նյութը ներթափանցում է ուղեղ, հասնում իր հանդեպ զգայուն դոֆամինային նեյրոններին ու վնասում դրանք: Ռոտենոնի ընտրությունը պայմանավորված է նրանով, որ դրանով մոդելավորումն աշխատում է ոչ միայն գլխուղեղի, այլեւ ողնուղեղի նեյրոդեգեներացիա ստանալու համար:

«Քանի որ գլխուղեղը լավ ուսումնասիրված է Պարկինսոնի հիվանդության ժամանակ, իսկ ողնուղեղն՝ ավելի քիչ, այն մոդելները, որոնք գոյություն ունեն, հենց գլխուղեղի սեւ եւ զոլավոր մարմինների ուսումնասիրության համար էին, եւ ոչ ոք չէր ապացուցել, որ այդ նույն նեյրոտոքսիկ նյութերով կամ ուրիշ նյութերով կարելի է ստեղծել մոդել եւ ստանալ ողնուղեղի նեյրոդեգեներատիվ պատկեր: Մենք դա ԱՄՆ-ում ապացուցեցինք: 2017-ին առաջին հոդվածը տպեցինք այդ մասին»,- պատմում է Վ. Քնարյանը:

Համոզվելու համար, որ հիվանդության մոդելը ստացվել է, մանրադիտակի տակ ուսումնասիրվում են գլխուղեղի եւ ողնուղեղի կտրվածքների հյուսվածաբանական փոփոխությունները: Եթե այդպիսիք կան, ուրեմն մոդելը ձեւավորվել է: Փոփոխությունները նաեւ լուսանկարվում են՝ որպես ապացույց եւ գիտական հոդվածում կիրառելու համար:

Կենսաքիմիկոսները նախնական արդյունք են գրանցել

Կենսաքիմիկոս Ֆ. Սարուխանյանն ասում է՝ ժամանակից չեն ուզում առաջ ընկնել, տվյալները դեռ հավաքում են, փորձերը շարունակվում են, բայց արդեն նախնական տվյալներ ունեն:

Նախնական պատկերն այն է, որ Պարկինսոնի հիվանդության վրա հեմորֆինների նյարդակարգավորիչ ազդեցությունն ավելի արտահայտված է, քան նյարդականխարգելիչ դերը: Այդուհանդերձ, դեռ անհրաժեշտ են բավարար թվային տվյալներ, այսինքն՝ փորձարկված ավելի շատ կենդանիների տվյալներ:

Վերջնարդյունքի հասնելուց, այսինքն՝ Պարկինսոնի հիվանդության վրա հեմորֆինների նյարդակարգավորիչ դերն ապացուցելուց հետո հայ մասնագետներն այդ մասին գիտական հոդված են հրապարակելու, որը, հուսով են, լավ ներդրում կլինի գիտության մեջ:

Ֆլորա Սարուխանյանի խոսքով՝ իրենց ստացած գիտական արդյունքը կուղարկեն համաշխարհային գիտական ցանց, իսկ թե ինչ կլինի հետո, դժվար է ասել: «Դու հարստացնում ես գիտական շտեմարանը»,- նշում է նա: Վարդուհի Քնարյանն էլ ընդգծում է, որ իրենք հիմնարար (ֆունդամենտալ) գիտությամբ են զբաղվում ու կլինիկական փորձեր չեն անում: «Մենք բազային, նախնական կամ նախակլինիկական հետազոտություններ ենք անում, կլինիկա մտնելու իրավունք չունենք»,- ավելացնում է գիտնականը:

Պարկինսոնի հիվանդությունը Հայաստանում

Վ. Քնարյանը հղում է անում Առողջապահության ազգային ինստիտուտի՝ Պարկինսոնով հիվանդացության դեպքերի թվին 100 հազար մարդու հաշվարկով: Համաձայն այդ տվյալների՝ 2014-ին գրանցվել է 795 դեպք, իսկ 2019-ին՝ 1092 դեպք: Դոկտոր Քնարյանը սա պայմանավորում է Հայաստանում ընդունված վատ պրակտիկայով՝ ժամանակին բժշկի չդիմելով: Նրա համոզմամբ՝ հիվանդացության դեպքերն ավելի շատ են, բայց հետազոտված չեն: Բացի դրանից՝ նյարդաբանության ոլորտում նեղ մասնագիտական հետազոտություններ չեն կատարվում Հայաստանում:

ՀԳ. Ապրիլը համարվում է Պարկինսոնի հիվանդության իրազեկման ամիս: