Մանվել Սարգսյան, քաղաքագետ

Տավուշում հայ-ադրբեջանական սահմանի հատվածի սահմանազատման դեմ սկսված բողոքի ակցիաները լայն թափ ստացան: Դեռևս պարզ չէ, թե ուր կտանեն նման ալիքի հետևանքով առաջացած քաղաքական գործընթացները։ Մեզ մնում է միայն ընդգծել, որ խոսքը Հայաստանի վարչապետ Ն. Փաշինյանի հրաժարականի պահանջների և ընդդիմության հերթական ակտիվացման մասին է՝ ի դեմս 2018-ին տապալված քաղաքական ուժերի։

Բայց, այս դեպքում, կցանկանայի խոսել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև բանակցային գործընթացի շրջանակներում ստեղծված իրավիճակի մասին, որտեղ այժմ ուշադրության կենտրոնում է սահմանազատման նույն խնդիրը։ Ըստ ամենայնի, հայաստանյան ցույցերը լուրջ անհանգստություն են առաջացրել Ադրբեջանում, որտեղ բոլորը միշտ պատկերացնում են «ռեւանշիստական ​​ուժերի մեքենայություններ Հայաստանում»։ Եվ այնպես ստացվեց, որ բողոքի ցույցերը Հայաստանում համընկան հենց Ալմաթիում Հայաստանի և Ադրբեջանի արտգործնախարարների բանակցությունների հետ։ Այս բանակցություններն արդեն իսկ շատերի մոտ տարակուսանք են առաջացրել Հայաստանում, որտեղ, իր հերթին, սովոր են Ադրբեջանի յուրաքանչյուր առաջարկի մեջ որոգայթ տեսնել։ Իսկ Ղազախստանի մայրաքաղաքում բանակցություններ վարելու գաղափարը առաջ է քաշել Ադրբեջանն ու ընդունել հայկական կողմը։ Բնականաբար, այս հանդիպումից կարելի էր անակնկալ սպասել։ Ստիպված համաձայնելով 1991թ. Ալմաթիի հռչակագրի ճանաչմանը՝ որպես տարածքների սահմանազատման հիմնական սկզբունք՝ Ադրբեջանը ոչ մի կերպ չէր թաքցնում, որ դժգոհություններ ունի այս մոտեցման վերաբերյալ՝ որպես Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանների որոշման համապարփակ սկզբունք։ Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարը խոսեց նաև այդ սկզբունքը երկրների միջև խաղաղության պայմանագրի տեքստում ներառելու Ադրբեջանի դժկամության մասին։

Եվ այսպես, մայիսի 10-11-ին Ալմաթիում կայացած նախարարական հանդիպման շուրջ հայտարարությունները պարզեցին Ադրբեջանի այս դիվանագիտական ​​նախաձեռնության պատճառը։ Հանդիպմանը հաջորդած Հայաստանի արտգործնախարարության հայտարարության մեջ Ալմա-Աթայի հռչակագրի մասին խոսք չկար, այլ միայն նշվեց․ «Նախարարները ողջունել են սահմանազատման հարցում առաջընթացը և այդ ուղղությամբ ձեռք բերված պայմանավորվածությունները: Նախարարները և նրանց պատվիրակությունները շարունակել են «Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության և միջպետական հարաբերությունների հաստատման վերաբերյալ» երկկողմ համաձայնագրի նախագծի շուրջ քննարկումները: Կողմերը պայմանավորվել են շարունակել բանակցությունները բաց հարցերի շուրջ, որտեղ դեռ կան տարաձայնություններ»:

Ամենայն հավանականությամբ, Ալմաթիի հռչակագրի թեման ներառվել է «բաց հարցերի» կատեգորիայի մեջ, որոնց շուրջ դեռևս հակասություններ կան։ Իսկ տեղի ունեցողի խորը իմաստը դրսևորվեց Ադրբեջանի նախագահ Ալիևի՝ մայիսի 11-ին Շուշի քաղաքում արած հայտարարության մեջ, որտեղ նա բոլորին հասկացրեց, որ «Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանազատումը տեղի է ունենում ադրբեջանական կողմի պայմանով, և սա մեր հերթական հաղթանակն է։ Այսօր մեր պահանջով Տավուշի (Ղազախ) չորս գյուղ է վերադարձվում մեզ։ Այդպես էլ շարունակվելու է։ Բոլորը պետք է մեզ հետ հաշվի նստեն։ Եթե ​​այսօր նորից տեսնենք, որ Հայաստանում ռեւանշիստները գլուխ են բարձրացնում, որ Ֆրանսիան Հայաստանին մահաբեր զենք է տալիս, եթե տեսնում ենք, որ այդ զենքերը հասել են կրիտիկական աստիճանի, ապա թող ոչ ոք մեզանից չնեղանա»։ Այսինքն, ըստ Ալիևի՝ սահմանազատման հիմնական սկզբունքը Ադրբեջանի պայմաններն են, և բոլորը պետք է դա հաշվի առնեն։ Եվ ընդհանրապես, պիտի հաշվի առնեն Ադրբեջանի ցանկացած պահանջ։

Կարելի է ասել, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորման համար դիվանագիտության ոլորտ է մտցվել նոր թեզ՝ Ադրբեջանի պայմաններով կարգավորում որպես համապարփակ սկզբունք։ Եթե ​​հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ ըստ Ադրբեջանի՝ Հայաստանի հետ առաջարկվող խաղաղության պայմանագրի իմաստը միայն «հետագա բանակցությունների պայմանների մասին փաստաթղթի» ստորագրումն է, ապա երկրների միջև խնդիրների ոլորտում մթնոլորտը դառնում է բավականին թափանցիկ։

Այն հակիրճ կարելի է բնութագրել այսպես՝ Հայաստան պետության ապագան որոշելու է Ադրբեջանը։ Պարզվում է, որ պաշտոնական Երեւանի վարած արտաքին ու ներքին քաղաքականությունը վերջին օրերին հայտնվել է թե՛ արտաքին թշնամու, թե՛ սեփական հասարակության մի զգալի մասի նիհիլիզմի տակ։ Կարելի է պնդել, որ ճգնաժամ է առաջացել երկրի ներսում այս քաղաքականության ընկալման մեջ և, միաժամանակ, այդ քաղաքականության շրջանակների խստացում Ադրբեջանի կողմից։ Ճիշտ է, շատ իշխանամետ քաղաքագետներ ու լրատվամիջոցներ ավելի հակված են ընթացող գործընթացներում տեսնել միայն Ռուսաստանի ջանքերը։ Ենթադրվում է, որ Ռուսաստանը հակված է ընդդիմանալ սահմանազատման գործընթացին նույնիսկ Ադրբեջանի պայմաններով։

Բայց Հայաստանի շուրջ տեղի ունեցող գործընթացների էությունը շատ ավելի խորն է։ Առնվազն Ալմաթիի սկզբունքներով հակասությունների հարցում կարող ենք համաձայնել, որ Հայաստանի բոլոր ընդդիմախոսներն ունեն ընդհանուր կարծիք։ Պաշտոնական Մոսկվայից դեռ «օրհնություն» չի եղել սահմանազատման հանձնաժողովների համաձայնագրի կնքման հետ կապված, որտեղ որպես հիմնարար սկզբունք ներկայացված է Ալմա-Աթայի հռչակագիրը, թեև աշխարհի շատ երկրներ ողջունել են այս համաձայնագիրը՝ որպես կարևոր քայլ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ։ Եվ դրա մեջ ոչ մի առեղծված չկա։

Ուկրաինայի շուրջ հակասությունների ֆոնին Ռուսաստանի և Արևմուտքի հիմնական դիվանագիտական ​​հակասությունը հետխորհրդային երկրների սահմանների օրինականությունը որոշող սկզբունքի նկատմամբ վերաբերմունքն է։ Արևմուտքի կողմից Ռուսաստանին Ուկրաինայի դեմ ագրեսիայի մեջ մեղադրելը հիմնված է 1991 թվականի Ալմա-Աթայի հռչակագրի օրինականության ճանաչման վրա: Եվ զարմանալի չէ, որ հենց այս հակասությունը դառնում է բաժանարար գիծ ուկրաինական պատերազմի թեմային հակադիր ճամբարների միջև։

Ինչպես տեսնում ենք, Հայաստանը նույնպես հայտնվեց նման գլոբալ դիմակայության կենտրոնում։ 
Հարկ է հիշեցնել, որ պետությունների միջազգային ճանաչման խնդիրը միջազգային հարաբերությունների ամենահիմնական խնդիրն է։ Պետականա​​կերտ ժողովրդի բոլոր իրավունքները սկսվում են ճանաչումից։ Ներկայում դա ամենից շատ վերաբերում է հետխորհրդային տարածքի նոր պետություններին։ Խորհրդային Միության լուծարումից երեք տասնամյակ անց այս պետությունների քաղաքական և իրավական խնդիրները ձեռք են բերում ճգնաժամային բնույթ՝ սպառնալով խնդիրը հասցնել բուն միջազգային ճանաչման երևույթի ճգնաժամի։ Ուկրաինայի հետ մեկտեղ այս տարածքում ամենաբարդ խնդիրներից մեկը դարձել է Հայաստանի Հանրապետության խնդիրը։

Հիշեցնեմ, որ Ալմա-Աթայի համաձայնագիրը ԱՊՀ-ի նպատակների ու սկզբունքների, դրա հիմքերի հռչակագիր է։ Հռչակագրով հաստատվել է 1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ի Բելովեժյան համաձայնագիրը՝ նշելով, որ ԱՊՀ կազմավորման հետ ԽՍՀՄ-ը դադարում է գոյություն ունենալ։ Այն պարունակում էր թեզ՝ միմյանց տարածքային ամբողջականության և գոյություն ունեցող սահմանների անձեռնմխելիության ճանաչման և հարգանքի մասին։ Խոսքը նախկին խորհրդային հանրապետությունների վարչական սահմանների մասին էր։

Սակայն հետխորհրդային տարածքի ազգային-տարածքային սահմանազատման օրինականությունը կասկածի տակ դրվեց, երբ 1996 թվականի մարտի 15-ին Ռուսաստանի Պետդուման ընդունեց Բելովեժյան համաձայնագրի իրավական ոչ կոռեկտության մասին որոշումը։ 1996-ին հետխորհրդային միջազգային կարգը իրավաբանորեն չձևավորված էր և բոլորովին թվում էր անկայուն և թերի։ Երկրորդ հարվածը Ալմա-Աթայի հռչակագրին հասավ այն ժամանակ, երբ 2008 թվականի օգոստոսի 26-ին Ռուսաստանը հետևեց Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի անկախության միջազգային իրավական ճանաչմանը: Եվ այս հռչակագրի ապալեգիտիմացման ապոթեոզը Ուկրաինայի պատերազմն էր։ Փաստորեն, այս հռչակագիրը դարձել է կարմիր գիծ, ​​որի շուրջ խմբավորվում են հետխորհրդային տարածքի տարածքային սահմանազատման կողմնակիցներն ու հակառակորդները։

Հայաստանն էլ հայտնվեց աշխարհաքաղաքական այս դիմակայության կենտրոնում։ Հասկանալի է, որ քաղաքական գործընթացների ցանկացած կտրուկ հետընթաց պետք է ազդեր Հայաստանի վրա։ Ռուսաստանի՝ Արեւմուտքի հետ սուր առճակատման մեջ մտնելը փոխել է նրա վերաբերմունքը կովկասյան տարածաշրջանի երկրների եւ Թուրքիայի նկատմամբ։ Հայաստանը միջամտող օղակ է դարձել Թուրքիայի հետ դաշնակցային հարաբերություններ ստեղծելու Ռուսաստանի նոր քաղաքականության մեջ։ Բնականաբար, ստեղծված իրավիճակը նրա համար լուրջ կորուստների էր հանգեցնելու։ Շատ բան փոխվեց Հայաստանի համար, երբ 2020-ից 2023 թվականներին Լեռնային Ղարաբաղը բռնակցվեց Ադրբեջանին՝ ուժի կիրառմամբ։

Ի՞նչ արեց Հայաստանը. Հայաստանը ճանաչեց պատերազմի արդյունքները՝ հրապարակայնորեն ճանաչելով Լեռնային Ղարաբաղը որպես Ադրբեջանի մաս։ Միաժամանակ իշխանությունները հայտարարեցին, որ Հայաստանի Հանրապետությունը չունի Լեռնային Ղարաբաղի, ինչպես նաև արցախցիների հայրենիք վերադառնալու խնդիր։ Երկիրը կանգնած էր պետական ​​և ազգային անվտանգության նոր հայեցակարգի մշակման խնդրի առաջ։ Հայաստանն իր պետականությունը հիմնեց իր սահմաններին վերաբերող միակ հիմնական սկզբունքի վրա։ Այս սկզբունքը հիմնված էր 1991 թվականի Ալմա-Աթայի հռչակագրի վրա՝ խորհրդային հանրապետությունների վարչական սահմանները որպես պետական ​​սահմաններ փոխադարձ ճանաչման մասին։ Այս մոտեցումը համարվում էր բավարար ներուժ և լեգիտիմություն միջազգային հանրության համար։

Բայց շատ արագ պարզ դարձավ, որ Հայաստանի հույսերը՝ կապված այս հռչակագրի հետ, լիովին արդարացված չէին։ Ստանալով Հայաստանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի ճանաչումը որպես իր տարածքի մաս՝ Ադրբեջանը չի շտապում վերջնականապես համաձայնել սահմանները ճանաչելուն՝ համաձայն Ալմա-Աթայի հռչակագրի։ Ռուսաստանը, որը չի ճանաչում Ալմաթիի հռչակագիրը, բնականաբար, նույնպես ստիպված էր հակադրվել այս հռչակագրի հիման վրա Հայաստանի քաղաքականությանը։ Մյուս կողմից, Հայաստանը փորձում է Ադրբեջանին ներքաշել սահմանազատման գործընթացի մեջ՝ նախնական տարածքային բոնուսների միջոցով։

Այն պայմաններում, երբ աշխարհում միջպետական ​​տարաձայնությունները գնալով ավելի են տարածվում, և աշխարհակարգը գնում է դեպի քայքայման, երկարաժամկետ պայմանավորվածությունների վրա լրջորեն հույս դնելն ուղղակի միամտություն է։ Հետևաբար, իրավիճակային համաձայնությունները ձեռք են բերում վճռորոշ նշանակություն։ Չմոռանանք, թե որտեղից սկսվեց Լեռնային Ղարաբաղի աղետը՝ 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ համաձայնագրով։

Մինչ այժմ Ալմաթիի հռչակագրից՝ որպես տարածքների սահմանազատման հիմնական սկզբունքից հրաժարվելու Ադրբեջանի ջանքերը զսպված են եղել արևմտյան տերությունների կողմից: Ինչքա՞ն երկար կարող դա տևել։ Հայաստանը նույնպես պետք է մտածի այս մասին։