
Ինչո՞ւ են Հայաստանի իշխանությունները հալածում Հայ առաքելական եկեղեցուն
Մանվել Սարգսյան, քաղաքագետ
Հայ հասարակության կամքը ճնշելու եռամյա շրջանից հետո սպասվող բողոքի ալիքի կտրուկ աճը պետք է ստեղծեր գաղափարական անորոշության մթնոլորտ։ Քաղաքական գաղափարների վակուումը, որը պահպանվել է երկրում 2018 թվականի թավշյա հեղափոխությունից հետո և, համապատասխանաբար, համատարած անվստահությունը ներկայիս իշխանությունների և քաղաքական ուժերի նկատմամբ, չէին կարող քաղաքական կերպարանափոխություններ չառաջացնել՝ ի դեմս հոգևորականի՝ որպես բողոքի առաջնորդի ի հայտ գալու։
Նրա բարձրաձայնած կարգախոսը՝ «հայրենիք և արժանապատվություն», նպատակ ուներ բացատրել զանգվածային բողոքի վերացական էությունը։ Այս կարգախոսի հիման վրա քաղաքական շարժում չառաջացավ։ Բայց ստեղծված իրավիճակը կտրուկ ակտիվացրել է հայոց պետականության կյանքում Հայ առաքելական եկեղեցու դերի շուրջ բանավեճը։ Իշխանություն-ընդդիմություն հակասությունները կենտրոնացած էին հենց այս թեմայի վրա։ Այս հակասությունն այդքան հետաքրքիր չէր լինի, եթե այն չվերածվեր իշխանությունների և իշխանամետ լրատվամիջոցների կողմից Եկեղեցու տոտալ հալածանքների:
Ըստ այդմ, հարցեր առաջացան, թե ինչո՞վ է պայմանավորված նման սուր նիհիլիզմը՝ կապված պետական գործերում եկեղեցու դերի հետ։ Ի դեպ, Հայաստանի Հանրապետության պատմության մեջ եղել է մի շրջան, երբ եկեղեցին հայտնվել է ընդդիմության քննադատության կենտրոնում։ Ըստ այդմ, կարելի է ենթադրել, որ դա դժվար թե սովորական վեճ լինի իրավական փիլիսոփայության մեջ ընդունված եկեղեցու և պետության տարանջատման սկզբունքի շուրջ։
Ամենայն հավանականությամբ, գործ ունենք իշխանության համար գռեհիկ պայքարի հետ։ Աշխարհայացքային հակասություններն այստեղ դժվար թե առանցքային դեր ունենան։ Հայաստանի ներկայիս իշխանությունները ՀԱԵ-ի գործունեությունը դիտեցին որպես ոտնձգություն իրենց իշխանության դեմ։ Դժվար է ասել, թե ինչ են մտածում եկեղեցականները։ Առաջին հայացքից թվում է, թե ՀԱԵ-ն կանգնեց Հայաստանի իշխանությունների քաղաքականության ճանապարհին` դրանում ոտնձգություն տեսնելով հասարակության ավանդական հիմքերի նկատմամբ։ Բայց, թերևս, ՀԱԵ-ն էլ է մտադիր իր դերը փոխելու պետական կյանքի համակարգում։
Քանի որ իշխանությունների և ՀԱԵ հակադրությունը գնալով խորանում է, իմաստ ունի հասկանալ այս դիմակայության խորքային էությունը։ Ավելին, այս վիճակի պատճառներից շատերը հեշտությամբ ճանաչելի են: Մենք վաղուց գործ ունենք ազգային և քաղաքական ինստիտուտների արժեզրկման հետ, որոնք պարբերաբար աններդաշնակություն են ստեղծում Հայաստանի Հանրապետության պետական կյանքում։ Անկախ պետականության բացակայության պայմաններում կրոնական և քաղաքական կառույցները բավականին երկար ժամանակ որոշում էին հայ ժողովրդի կյանքի պարամետրերը։ Անկախ Հայաստանի Հանրապետության հայտնվելը քաղաքական ասպարեզ չէր կարող չփոխել բոլոր ազգային ինստիտուտների գոյության պայմանները։ Ես դեռ հիշում եմ 1990-ականների ամենասկզբին Հայաստանի առաջին իշխանությունների և Դաշնակցություն կուսակցության հակամարտությունը։
1991 թվականին անկախ Հայաստանի Հանրապետության կազմավորումից ի վեր «ազգային միասնության» գաղափարը դարձել է քննարկվող առանցքային հարցերից մեկը։ Նման միասնությունը ընկալվում էր առաջին հերթին մի տեսակ գաղափարական և կազմակերպչական մոնոլիտի տեսքով՝ էթնիկ, կրոնական, քաղաքական, մշակութային։ Կոմունիստական գաղափարախոսության թելադրանքների վերացումը պետք է ստեղծեր գաղափարական վակուում, որը պետք է լցնեին էթնոքաղաքական դիցաբանության զինանոցի գաղափարները։ Միանգամայն տրամաբանական է, որ հոգևորականների, քաղաքական և հասարակական գործիչների միջև բուռն բանավեճի պատճառ է դարձել նաև Հայ առաքելական եկեղեցու դերի հարցը հայոց պատմության նոր ժամանակաշրջանում։
Նման պայմաններում պատահական չէր, որ Հայ առաքելական եկեղեցին դիմել էր իր հատուկ դիրքերի օրենսդրական համախմբման համար։ Դա արվել է Հայաստանի Սահմանադրության հատուկ կետի ընդունման միջոցով, որտեղ I գլխում, հոդված 8.1-ում ասվում է, որ «Հայաստանի Հանրապետությունում եկեղեցին անջատված է պետությունից. Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու՝ որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգևոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման և ազգային ինքնության պահպանման գործում»։
Այս հանգամանքը կարելի է գնահատել ոչ այնքան որպես տուրք Հայ առաքելական եկեղեցու պատմական արժանիքներին, այլ նաև որպես ազգային պատմության ներկա պահին այս եկեղեցու հատուկ իրավունքների ճանաչում։ Փաստորեն, ՀԱԵ-ն իրական հնարավորություն ստացավ պնդելու Հայաստանի և Սփյուռքի հոգևոր կյանքում մենաշնորհային ազդեցության իրավունքը՝ Հայաստանի ներկայիս իշխանությունների աջակցության դիմաց։ Միևնույն ժամանակ, ՀԱԵ-ն քննադատության «օրինական հիմքեր» ստացավ մյուս բոլոր կրոնական շարժումներից։ Ավելին, այս հանգամանքը խոչընդոտ դարձավ եկեղեցու ներսում որևէ բարեփոխման գործունեության ցանկացած հավակնությունների համար։ Այսինքն՝ եկեղեցու արդիականացումը ի սկզբանե անհնարին դարձավ։
Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Հայաստանում, ըստ որոշ տվյալների, գրանցված են ավելի քան 60 կրոնական կազմակերպություններ, որոնցում ընդգրկված են մինչև 300 հազար մեր համաքաղաքացիներ, այս հանգամանքը պետք է հաջորդ տարիներին դառնար կրոնական խտրականությունը որոշելու գործոն։ Բայց այս հանգամանքը այս հոդվածում մեր քննարկման առարկան չէ։ Նկատենք միայն, որ այս հանգամանքը միշտ պետք է պահպաներ ՀԱԵ-ի դեմ լուրջ կոնտինգենտը։
Հայաստանի Հանրապետության գոյության առաջին իսկ օրերից իշխանությունների և ՀԱԵ-ի միջև առանձնակի հակասություններ չեն զգացվել։ Պահպանվում էր հավատարմության մթնոլորտ։ Սակայն ժամանակի ընթացքում իշխանության քաղաքական որակի փոփոխություններին զուգահեռ սկսեցին նկատվել այլ միտումներ։ Հայաստանում իշխանության օլիգարխացումը հանգեցրեց նրան, որ Հայ առաքելական եկեղեցին բռնեց քաղաքական համակարգի հետ միաձուլվելու ճանապարհը՝ դրանով իսկ ընտրելով միմյանց հակասահմանադրական հավակնությունները բավարարելու ճանապարհը։ Եկեղեցին իր ընտրությունը կատարել է՝ ելնելով Հայաստանի ներսում քաղաքական զարգացման միտումներից։
Այս հանգամանքը որոշիչ դարձավ Հայաստանում եկեղեցու և պետության միջև հարաբերությունների զարգացման գործում։ Ռոբերտ Քոչարյանի նախագահության ավարտը նշանավորվեց որակական, քաղաքական փոփոխություններով. Հայաստանի նախագահի պաշտոնին հավակնող Քոչարյանի զինակից Սերժ Սարգսյանը 2006 թվականից սկսած, դեռ Հայաստանի պաշտպանության նախարար եղած ժամանակ, սկսեց իրականացնել իր քաղաքական ռազմավարությունը՝ հիմնված խոշոր սեփականատերերի կոնտինգենտի վրա։ 2006 թվականից սկսվեց ամենաազդեցիկ քաղաքական և տնտեսական խմբերի համախմբումը իշխող Հանրապետական կուսակցության դրոշի ներքո։
Հայաստանի այն ժամանակվա շատ ընդդիմադիր ուժեր այս ընթացքը որակեցին որպես լայնածավալ «հանցագործ համախմբում»՝ երկրում իշխանությունը զավթելու նպատակով։ Անկասկած, իր դիրքերը զարգացնելու խնդիր է դրվել նաեւ Հայ Առաքելական Եկեղեցու առջեւ։ 2006 թվականի հուլիսի 22-ին կայացած Հայաստանի Հանրապետական կուսակցության համագումարը ցույց տվեց քաղաքական իրավիճակի հիմնական միտումը՝ ՀԱԵ-ի պատրաստակամությունը ամեն կերպ օրհնելու այս քաղաքական կազմակերպությանը։ Նշված համագումարում Հայ առաքելական եկեղեցին ցույց տվեց իր ընտրությունը. այդ ժամանակվանից Արարատյան թեմի առաջնորդ Նավասարդ արքեպիսկոպոս Կճոյանի կերպարը սկսեց ուշադրության կենտրոնում հայտնվել։
ՀԱԵ այս բարձրաստիճան պաշտոնյան էր, որ 2008թ. փետրվարի նախագահական ընտրությունների ժամանակ անհավատալի եռանդ դրսևորեց եկեղեցու քաղաքականություն մտնելու ուղին արմատավորելու համար, ընդ որում՝ բացառապես գործող իշխանություններին կատեգորիկ աջակցության տեսքով։ Կարելի է պնդել, որ հենց այս պահից երկրում սկսեց տիրել քաղաքական-գաղափարական սիմբիոզ։ Հասկանալի էր Հայաստանի Հանրապետական կուսակցության շահագրգռվածությունը նման սիմբիոզով։
Ձևականորեն քարոզելով «նժդեիզմի» նեղ ազգայնական գաղափարախոսությունը՝ ՀՀԿ-ն իր գաղափարական կերպարը համալրեց եկեղեցու կրոնական աուրայով։ Սա զգալի քաղաքական նշանակություն ուներ։
Առաջատար քաղաքական ուժի լիակատար ապագաղափարականացման պայմաններում նրան իրական գաղափար էր պետք։ Ընդհանուր շահը դարձել է մարդու իրավունքների հայեցակարգը հասարակության գիտակցությունից հեռացնելու շահը։ Հիմնական համախմբող գաղափարը հայտարարվեց միասնության գաղափարը՝ ի տարբերություն անհատական ազատության: Դա կարծես «ազգային» եկեղեցու և «ազգային կուսակցության» միասնությունն էր։ Հայաստանում կրոնի հանդեպ բարձրաստիճան պաշտոնյաների և խոշոր գործարարների կիրքն արտահայտվեց ոչ միայն նրանով, որ գործարարների ջանքերով ավելի ու ավելի շատ եկեղեցիներ են կառուցվել։ Աստվածաշնչից բերված բանաձևերը լրացնում էին պետական պաշտոնյաների ելույթները և դառնում հանդիսավոր բոլոր ելույթների լեյտմոտիվները: Բարձրագույն պաշտոնյաները դարձան եկեղեցական բոլոր միջոցառումների պարտադիր մասնակիցներ՝ զուտ կրոնական նպատակներով։
Ընդդիմադիր մամուլն այս գործընթացն անվանել է «Խաչի և սրի միությունը 21-րդ դարի Հայաստանում»: Այս միության էությունը ստվերի պահպանման համակարգն էր, տոտալիտար նախատրամադրվածությունը, մարդու իրավունքների ու ազատությունների սահմանափակումը և այլն։ Համարվում էր, որ միայն ձեռք ձեռքի տված կարելի է պահպանել նման արտոնյալ պետությունը։ Սակայն ՀԱԵ-ի այս դիրքորոշման վերաբերյալ ինչ-որ պահի զանգվածային դժգոհության ի հայտ գալը միանգամայն սպասելի էր։
ՀԱԵ-ի և ընդդիմադիր հասարակության հարաբերություններն այս առումով բավականին ախտանշանային էին 2008 թվականի նախագահական ընտրությունների արյունալի ավարտից հետո։ Հայաստանի առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, ով վերադարձավ մեծ քաղաքականություն, Հայաստանի ներկայիս ռեժիմը հայտարարեց «ավազակապետւթյուն» և կոչ արեց ժողովրդին հեռացնել այս ռեժիմը։ Այս իրավիճակն ավելի բարդացրեց Եկեղեցու վիճակը։ Այն ժամանակ շատերը կարծում էին, որ աշխարհի բազմաթիվ եկեղեցիների օրինակով Հայ Առաքելական Եկեղեցին պետք է հստակ արտահայտեր իր կարծիքը մարդու իրավունքների և ազատությունների վերաբերյալ։ Տեր-Պետրոսյանի կուրսի շուրջ մարդկանց զգալի համախմբման պայմաններում հասարակության նիհիլիզմը իշխանություններին սկսեց տեղափոխել եկեղեցու վրա։ Այնուամենայնիվ, հոգևոր հովիվները մինչև վերջ հավատարիմ մնացին իրենց ընտրությանը։ ՀԱԵ-ն այն ժամանակ պաշտպանեց իշխանությունների դիրքորոշումը, որը նրա նկատմամբ սուր նիհիլիզմ առաջացրեց։
Այրվել են բոլոր կամուրջները եկեղեցու և հասարակության այն հատվածի մինչև, որը ծայրահեղ բացասաբար է տրամադրված իշխանություններին։ Եվ կարելի էր ակնկալել, որ ինչ-որ պահի հասարակության ընդդիմադիր տրամադրված հատվածի և ՀԱԵ-ի միջև հակադրությունը կհասնի իր գագաթնակետին։ Դա տեղի է ունեցել մարտի 1-ի ողբերգական գիշերը, երբ Երևանում իշխանությունները բախվեցին ցուցարարների հետ։ Մայրաքաղաքի փողոցները լցնող ժողովուրդը պահանջում էր ընտրություններում հաղթող ճանաչված Սերժ Սարգսյանի հրաժարականը։ Իշխանությունները զենք են կիրառել ցուցարարներին ցրելու համար։ Իշխանությունների և ընդդիմադիր մտածող հասարակության միջև այն ժամանակ մարդ չկար։
Հետո հաճախ հարց էր հնչում. ինչո՞ւ մարտի 1-ին կաթողիկոսը չկանգնեց զորքերի և ցուցարարների միջև։ Գարեգին Բ կաթողիկոսն այս հարցին երբեք պատասխան չի տվել։ Չկար նաեւ ժողովրդին ուղղված համոզիչ կոչ։ Այդ իսկ պատճառով բնական է ընտրությունների ընթացքում և դրանից հետո ծավալված լայնածավալ հակաեկեղեցական հասարակական բողոքը։ Առնվազն այս բանավեճը դեռ շարունակվում է։ Բայց ամենից շատ չի հանդարտվում Գարեգին Բ կաթողիկոսի վարկաբեկման ծայրահեղ աստիճանը, ինչը վկայում է Հայաստանում տիրող հոգևոր և քաղաքական ճգնաժամի խորության մասին։
Կարելի է պնդել, որ նկարագրված ժամանակահատվածում էր, որ ՀԱԵ-ն թերագնահատեց հասարակության մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունները և երկրում քաղաքական իրավիճակի ճգնաժամի աստիճանը, ինչը պահանջում էր ավելի մտածված մոտեցում: ՀԱԵ-ն մնաց իր դերում և ոչ ավելին։ Ըստ այդմ, սխալ կլինի ենթադրել, որ ՀԱԵ-ն կարող է այլ կերպ վարվել Հայաստանի նորագույն պատմության մեջ։
2018 թվականին իշխանության եկած Նիկոլ Փաշինյանը ի սկզբանե նիհիլիզմ է դրսևորել ՀԱԵ-ի նկատմամբ. Զանգվածային համաժողովրդական շարժման արդյունքում ՀՀԿ իշխանությունը տապալած այս գործիչը ՀԱԵ-ում առաջին հերթին տեսնում է քաղաքական հակառակորդի։ ՀԱԵ-ի նկատմամբ ոտնձգությունները սկսվել են ՀՀԿ-ի` իշխանական դիրքերից հեռանալուց անմիջապես հետո, ինչը վկայում է այս պատճառի մասին։ Հայաստանի նոր իշխանությունները շարունակում են ապամոնտաժել հնարավոր ռևանշի ցանկացած աջակցություն՝ տեսնելով այդպիսի հենարաններից մեկը ՀԱԵ-ում։ Բայց, ինչպես երեւում է, միայն սա չէ ՀԱԵ-ի նկատմամբ Հայաստանի իշխանությունների նիհիլիզմի պատճառը։
Ամեն դեպքում, մենք գործ ունենք ավանդական ինստիտուտների և նրանց գաղափարների առճակատման մեր օրերի քաղաքական իրողությունների հետ, որտեղ կիրառվում է պետական ինքնիշխանության գաղափարը։ Եվ այստեղ, դժվար է պնդել, որ ՀԱԵ-ն երկար դարերի ընթացքում առաջնահերթություն է տվել ինքնիշխանության ավանդույթներին։ Ամենայն հավանականությամբ, ՀԱԵ ռազմավարական մոտեցումը Հայաստանում քաղաքական իշխանության բացակայության ժամանակաշրջանում պայմանավորված էր այստեղ իշխող ուժերին ենթարկվելու ավանդույթով։ Բայց Հայաստանի ներկայիս իշխանությունների կողմից ինքնիշխանության ըմբռնումը նույնպես բավականին հակասական է։ Փաշինյանի որդեգրած հայկական պետության նոր հայեցակարգը, որը ենթադրում է «հայրենիք» հասկացության ամբողջական վերանայում, լուրջ առճակատում է առաջացնում հասարակության մեջ։ Ըստ այդմ, ընթացիկ վեճերի էությունն առայժմ կարելի է գնահատել որպես «վեճ ոչնչի մասին»։
Նման անպտուղ վեճի սպառումը, կարծես թե, հնարավոր է միայն նոր քաղաքական ուժերի ի հայտ գալով և ՀԱԵ-ի բարեփոխման ինչ-որ ծրագրով։ Առայժմ այս մասին Հայաստանը կարող է միայն երազել։
Մեկնաբանել