Երբ ամիսներ առաջ եվրոպական «Արտե» հեռուստաալիքի լրագրողը նամակ էր գրել գրող Սուսաննա Հարությունյանին եւ հայտնել, որ ցանկանում են ֆիլմ նկարել «Ագռավները Նոյից առաջ» վեպի մասին, այցելել վեպում նկարագրվող վայրեր, գտնել հերոսների նախատիպերի ժառագներին, հեղինակն այդքան էլ չէր զարմացել: Ժպտում է, ասում է՝ հակառակը, մտածում էր, թե ինչ լավ է, որ գալիս են Հայաստան:

Իսկ եվրոպական լրատվամիջոցը ծրագրել էր 6 վավերագրական ֆիլմ նկարել Հայաստանի եւ հայաստանցու մասին: Դրանցից մեկի առանցքում Սուսաննա Հարությունյանի վեպն է:

Նկարահանման համար Գեղարքունիզի մարզի Կարճաղբյուր գյուղ էին գնացել հեղինակի հետ: Վեպում նկարագրված վայրերն են այցելել, գտել գործող անձանց նախատիպերից, օրինակ, տատմեր Սաթոյի ժառանգներին, խոսել նրանց հետ: Նկարահանող խումբը պատրաստված էր եկել Հայաստան: Լրագրողը ոչ միայն կարդացել էր գիրքը, այլեւ հեղինակի հարցազրույցները: Բացի դրանից, ըստ Ս. Հարությունյանի, քաջատեղյակ էին Հայաստանի պատմությունից:

-Իրենց դուր եկավ մեր գյուղը: Ասեցին՝ շատ մարդաշատ, ապրող-շնչող գյուղ է, չգիտեմ՝ ո՞ր գյուղերի հետ համեմատած: Կարծում եմ՝ չէին եղել Հայաստանի այլ գյուղերում: Գյուղի երեխաները շատ ուրախացած էին, որ իրենց նկարում էին: Գյուղի գառնարածը գառները բերեց, թռան գառների շալակը:

Վարդենիսի մինչեւ Գավառի տակ գնացել ենք: Լճի ափին մի մետր մաքուր տեղ չկար, որ նկարահանումն անեին: Օպերատորը ստիպված պարկը վերցրել էր, հավաքել աղբը: Գյուղացիներն ասում են՝ բա ի՞նչ անենք, սրճարան չկա, իջնում ենք լճափին գարեջուր խմում: Բայց դրանից հետո կարելի է, չէ՞, աղբը հավաքել:

Շատ զարմացած եմ իրենց պրոֆեսիոնալիզմով, որովհետեւ մեզ մոտ հատուկենտ լրագրողներ են, որ գիրքը կարդում են, նոր են հարցարզույց անում: Հեղինակը դեռ գրքի օրինակը չի ստացել, իրենք արդեն ուղարկում են հարցերը: Գիտեն, թե առաջինը գրելն առավելություն է:

-Իսկ ինչո՞ւ հենց Ձեր վեպը ընտրեցին:

-Ինձ հաճելի է մտածել, որ ամենալավն իմ վեպն է, բայց իրականում իմ վեպն այն քչաթիվ վեպերից է, որը կարդալով կարող ես հայ մարդուն տարբերել մնացածից: Ինչքան գնում ենք դեպի գլոբալիզացիա, մեզ համար միեւնույն է դառնում, թե մարդն ինչ կրոնի է, ինչ ազգության: Այնուամենայիվ, դրանք շատ կարեւոր, բնորոշիչ բաներ են՝ միջավայրը, որտեղ ապրեցին, որտեղ մեռան: Երեւի հենց դա է, որ, իմ վեպը կարդալով, մարդիկ մտածում են՝ սա հայրենիքում ապրած հայ մարդու մասին է, իրենց կենսագրությունն է: Գուցե նշանակություն է ունեցել նաեւ այն, որ ըստ ինձ հասած լուրերի, վեպը լավ է վաճառվում թե՛ Գերմանիայում, թե՛ Ֆրանսիայում։

-Նշեցիք, որ նրանց մարդիկ էին հետաքրքրում: Ինչքա՞ն են փոխվել նրանք՝ էն մարդիկ, որոնք Ձեր վեպում էին, եւ նրանք, ովքեր ժառանգերն էին: Նկատի ունեմ գյուղում ապրող մարդիկ:

-Զուտ մարդու, նաեւ կյանքի որակական առումով փոփոխություն չեմ նկատել, որովհետեւ ոնց վեպի հերոսներն էին փակված այդ սարերում, արտաքին աշխարհի հետ շփում չունեին, հիմա էլ նույնն է՝ մարդիկ գնում են իրենց հողամասում աշխատում, գալիս տուն, չունեն էն եկամուտը, որով աշխարհը շրջեն, թեկուզ կյանքի ընթացքում մի երկիր գնան: Եթե, իհարկե, դրսում երեխա չունեն։

Ամեն տնից առնվազն մի հոգի կա Ռուսաստանում: Իսկ Ռուսաստանը, գիտեք, ամենահեշտ տարեբրակն է: Ես միշտ զարմանում եմ՝ եթե դու հայրենիք ես փոխում, գոնե լավ երկրի հետ փոխիր: Եթե ճիշտ հասկացա, արդեն մոտ 200 ընտանիք է գնացել գյուղից: Եվ դրա պատճառը ոչ թե պատերազմն է, ոչ թե վախը, այլ գործազրկությունը: Մի սրճարան չկա, որ երիտասարդը գնա, նստի, զրուցի մեկի հետ: Պիտի իջնի ծովափին նստի, գարեջուր խմի: Կազմակերպված հանգիստ չկա, մշակութային օջախներ չկան, գյուղական մտավորականություն գոյություն չունի, եթե դպրոց կամ մանկապարտեզ կա՝ կա: Ուրիշ ոչ մի բջիջ, մարդկանց հոգեւոր պահանջմունքը բավարարող ոչինչ չկա, որ գրավի:

Չգիտեմ էլ՝ գյուղի գրադարանը գործո՞ւմ է, թե՞ չէ: Իսկ որտեղ մտավորականություն չկա, դժվար է այնտեղ պատկերացնել լուրջ բնակչություն: Մարդը գիտակցում է, թե ոչ՝ կարիք ունի ոչ միայն մշակույթ սպառելու, այլեւ ստեղծելու:

-Ավելի տխուր էր դարձել:

-Հա, տխուր էր, որ իմ պապերը եկել էին այդ քարքարոտ գյուղի մեջ հաստատվել: 14-րդ դարում Լենկ Թեմուրն է անցել այդ գյուղով: 14-16-րդ դարերով ավարտվում է գյուղի կենսագրություն, եւ 1828 թ․ սկիզբ է առնում նոր պատմությունը, իսկ 1894 թ. ակտիվանում, երբ իմ պապերը Լաթարից փախել-եկել են: Այսինքն՝ ինչ-որ կերպ իրենց կյանքը փրկելով՝ եկել հայրենիք են ստեղծել, հիմա ստեղծած հայրենիքը թողնում են ու գնում: Կյանքի գնով ստեղծած հայրենիքը չգիտես, թե ում են թողնում: Հետո հյուր են գալիս, սեփական կարեւորությունը գիտակցելով, ներքուստ հրճվելով, որ հոգիներն ազատել են էս պրոբլեմներից, ժպտալով ու պաչպչելով նորից հետ գնում: Իսկ էն գյուղացի՞ն, որ արմատն է, նույն տառապած մարդն է, որը հնարավորություն չունի բուժվելու, շրջագայելու, Երեւանում ուսանող պահելու, չնայած մեծ գյուղ է:

-Կարճաղբյուրում Ձեր մանկությո՞ւնն է:

-Էդտեղ ապրել եմ մինչեւ 10 տարեկան, հետո դպրոցական արձակուրդների բոլոր ամառներին գնում էի այնտեղ: Կարծեմ, 2000-ականներին վաճառեցինք մեր տունը:

-Մի պատմվածք ունեք գյուղի տունը վաճառելու մասին: Էդ պատմությո՞ւնն է:

-«Սարդի արծաթագույն լա՞ցը», չէ, մեր գյուղի տունը լավ տուն էր, խարխուլ չէր: Էդ պատմությունը չէ, այստեղ հերոսը ուրիշ տուն է:

-Երբ գյուղ գնացիք, վեպի հերոսների ժառանգներին գտաք, ո՞նց արձագանքեցին:

-Նախ զարմացան, որ իրենց տատիկը դարձել է գրքի հերոս (խոսքը տատմեր Սաթոյի մասին է- հեղ.): Մի քիչ ծիծաղելի էր, որ դա 10 տարի առաջ էր լույս տեսել, եւ շատ մանրամասներ մոռացել էի: Խելքս էլ չէր կտրել, նախքան նկարահանումը վերընթերցեի (ծիծաղում է- հեղ.): Լրագրոըղ խոսում է, մեջբերումներ է անում, ես չեմ էլ հիշում, որ նման բան եմ գրել: Կարծես, նոր, անհայտ բան լիներ: Նույնիսկ մի դրվագ կար, որ հարցրեցի՝ բայց էդ ես ե՞մ գրել: Լրագրողը գիրքը բացեց, ցույց տվեց այդ հատվածը:

Իսկ Սաթոյի ժառանգները շատ զարմացան, ուրախացան, որ էդ հսկայական գյուղից իրենց տատիկն է դարձել վեպի հերոս: Նրան Նշեի Սաթո էին ասում: Մտածում էի, որ Նշանի Սաթոն է, այսինքն՝ հոր անունը Նշան է, բայց պարզվեց, որ Սաթոյի մայրը Նուշն էր, որը մեծահամբավ տատմեր էր Սեւանի ավազանում: Երբ լուսանկարները նայեցինք, հայտնաբերեցի, որ Սաթոն զույգ տղա ուներ՝ Պողոսն ու Պետրոսը: Հետաքրքիրն այն է, որ վեպում նա զույգ աղջիկների ծնունդ է ընդունում:

Գյուղում 1986-1987 թթ. ծնվածներ կային, որոնց մայրերը ասում էին, որ Սաթոն էր ընդունել ծնունդը:

Ես միայն հիշում եմ, որ երեխա ժամանակվանից սկսած՝ մեկը որ չար էր լինում, ասում էին՝ մերդ երեք հատ ձու չունե՞ր, որ տար Սաթոյին, չծնվեիր: Ինքը ձվով էր էդ ծառայությունները մատուցում: Ինձ միշտ հետաքրքիր էր, որ էդ ժամանակ սովետական փողը կար, հատկապես՝ կարմիր տասնոցը, բայց ինքը փող չի վերցրել, հիմնականում ձու է վերցրել: Ինչո՞ւ հատկապես ձու։ Նրան ծոպավոր շալեր էլ էին տվել որպես աշխատավարձ… Ինքը բարեխիղճ կատարել է իր՝ բժշկի պարտականությունը, եւ երբեք մտքով չի անցել բան պահանջել, ով ինչ կտա՝ կտա:

-Նրան չեք տեսե՞լ:

-Ես նրան հիշում էի՝ որպես պինդ կին, միջինից բարձրահասակ: Մի քանի անգամ եմ տեսել: Մի անգամ վախս չափելու էին տարել նրա մոտ: Բայց չեմ ասի, թե ինձ ինչ բուժում նշանակեց․․․

-Հետաքրիքր է, որ օտարերկրացի լրագրողը ժամանակակից հային ցույց տալու համար Ձեր վեպն է ընտրել: Այսօր մեր ժամանակակից գրականության մեջ միտում կա օտարահունչ անուններով կոչել իրենց հերոսներին, մի տեսակ հեռանալ մեր արմատներից: Դուք ի՞նչ եք նկատում մեր ժամանակի գրականության մեջ:

-Մեր գրականությունը դարձել է շատ ավելի պրակտիկ: Այսինքն՝ եթե պետք է գրվի էս թեմայով, որովհետեւ այսինչ երկրում ծրագիր կա, որ դու պետք է գնաս, թարգմանվես, գնահատվես… Ասում ենք, որ մենք պատվերով չենք գրում, բայց լավ էլ գրում ենք, որովհետեւ հավանականություն կա ինչ-որ երկիր գնալու, թեկուզ Հայաստանում ինչ-որ բանի մասնակցելու:

Այդ բազմազանությունը լավ է: Եթե մարդը չի ապրել այդ միջավայրում, ծանոթ չէ այդ միջավայրին, ինչի՞ դնի արհեստական բան ստեղծի: Մոդա էր, չէ՞, որ աղջիկները, որ մի քանի բան հազիվ կարդացած լինեին պատերազմի մասին, պատմվածքներ էին գրում այդ թեմայով: Այսինքն՝ շահադիտական, կեղծ բան կար, եթե էդ թեման ընդունելի է ժողովրդի համար, կարելի է շահարկելով ինքնահաստատվել: Իսկ ո՞ւմ է պետք այդ կեղծիքը:

Ամեն մարդ գրում է՝ ելնելով իր կենսափորձից, կրթությունից, աշխարհընկալումից եւ այլն։

-Դեպի ո՞ւր է գնում մեր գրականությունը:

-Դեպի այնտեղ, ուր գնում ենք մենք․․․ Մեր էսօրվա գրողի վիճակը լեզվի առումով շատ բարդ է, որովհետեւ ինքը պիտի կարողանա հաշտեցնել մեր իմացած կանոնիկ, հղկված լեզուն էսօրվա վայրենի կյանքին ու լեզվին: Այդ առումով շատ դժվար է: Երբ մենք գրում ենք այն լեզվով, որով սովոր ենք, որ տարիներ շարունակ անգիր ենք արել, այսօր կարդում ես՝ արդեն հնաոճ է, իսկ նորը՝ չափազանց գռեհիկ եւ չհղկված: Պետք է կարողանաս գտնել էդ երկուսի մերձեցման ինչ-որ ճանապարհ, ստանալ նոր լեզու: Որպես կանոն, դեռ էս բեւեռացումն է լեզվի մեջ՝ կիսատ-պռատ, պարզունակ, փողոցից վերցրած լեզուն եւ կոկիկ, խնամված, օծանելիքը ցանած, բոլոր կետերն ու ստորակետերը ախտահանված ու այսօրվա կյանքին խորթ լեզուն։

Չգիտեմ՝ որն է ճիշտը, բայց գոնե ես՝ որպես գրող, երբ գրում եմ, աշխատում եմ տարբեր լեզվաշերտերը, տարբեր ժամանակների լեզուները մերձեցնել, հաշտեցնել եւ հնարավորինս ստանալ մի երրորդ լեզու, որ բարեկրթություն, իմաստ է պարունակում, էսօրվա մասին է եւ էսօրվա բառապաշարը:

-Հեղինակ եք, գրքեր եք հրատարակում, կա՞ էն գրականագիտական համայնքը, որ քննարկի դրանք:

-Բացի նրանից, որ համայնքը չկա, քանի դասական չես, քո մասին չի խոսվի, նկատի ունեմ՝ ոչ թե առանձին գրքիդ կամ վեպիդ չեն անդրադառնա, այլ քո գրական ուղին, վաստակը, եթե ունես, չի քննվում։ Եվ առհասարակ, մեր վերջին 30-35 տարվա գրականությունը ուսումնասիրված ու դասակարգված չէ։ Եվ այն անհանդուրժողականությունը, որ կա գրողների մեջ, թույլ չի տալիս, որ մեկն ասի՝ այ, էս տողդ ծուռ է։ Ասեցիր՝ արդեն թշնամի ես: Հասկանալի է, որ գրողն իր ամբիցիան պիտի ունենա, հասկանալի է, որ մեր երեւակայության մեջ բոլորս էլ դասականներ ենք, բայց գրողը պիտի ունենա նաեւ լսելու, երկխոսելու ցանկություն: Գրականագետները վախենում են խոսել որեւէ մեկի գրքի թերության մասին, որովհետեւ դա հավասար է մարդասպանության: Դրա համար էլ գրանականագետները խուսափում են ժամանակակից գրականությամբ զբաղվել, առավել եւս, որ շահագրգռող բաներ էլ չկան, նկատի ունեմ, նախ եւ առաջ պատվիրող եւ այդ աշխատանքի համար վճարող չկա: Գրանակագետինը ծանր, ես կասեի, սեւագործ աշխատանք է, չէ՞, մարդը պիտի նստի կարդա եւ ուսումնասիրի անգամ ամենավատ գիրքը: Եվ դրա համար ոչ միայն ոչ մի բան չի ստանում, այլեւ թշնամի է վաստակում:

Համենայն դեպս, վերջին 30 տարում լավ հոդվածներ կարդացել եմ առանձին գրքերի մասին, բայց որ կարդամ վերջին 30 տարվա ընթացքում պատմվածքի, վիպակի եւ առհասարակ գրական դաշտի լուրջ զննություն, չկա, դժվար էլ լինի, եթե չկա պատվիրատու, լուրջ վճար:

Դժվար է գուշակել էսօրվա գրականության ապագան, որովհետեւ էսօր ով տառերը գիտի, գրող է: Գրական միջավայրի բացակայությունը… Այսօր չկա մի գրականագետ, որի խոսքը օրենք լինի, որը ճաշակ թելադրի: Չկա նաեւ այդպիսի գրող:

-Դուք էդպիսին չե՞ք: Ճաշակ չեք թելադրո՞ւմ:

-Չգիտեմ, գուցե իմ գործերով ինչ-որ բան թելադրում եմ, բայց որպես գրական գործիչ, որպես գրական կազմակերպություն, հոդվածներ չեմ պատվիրում, երեկոներ, վերլուծություններ, կենդանի շփումներ չեմ կազմակերպում: Տնից աշխատող խմբագիր եմ: Դրա համար հնարավորույթուն պիտի տրվի գրական կյանքը կազմակերպելու, գոնե նրանց համար, ովքեր ցանկություն ունեն այս բնագավառում հավերժորեն հանուն հայրենիքի աշխատելու:

Լուսանկարը՝ արխիվային (հեղ.՝ Անյա Սարկիսովա)