HY RU EN
Asset 3

Բեռնվում է ...

Էջի վերջ Այլ էջեր չկան բեռնելու համար

Որոնման արդյունքում ոչինչ չի գտնվել

Հայաստանի Հանրապետության ռազմավարությունը Թուրքիայի և Ադրբեջանի հանդեպ (մաս 1)

Մանվել Սարգսյան, քաղաքագետ  

ՀԱՇՏՈՒԹՅԱՆ ռազմավարությունն անհրաժեշտ է փոխարինել էքսպանսիոնիզմի ԶՍՊՄԱՆ ռազմավարությամբ։ Պետք է կարգավորել հարաբերությունները նրանց հետ, ովքեր օգտվում են հայերի և թուրքերի անտագոնիզմից․ այդ դեպքում վերջիններս ստիպված կլինեն հավասարը հավասարի հետ խոսել հայերի հետ։

2023 թվականի սեպտեմբերին Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախի) բռնի լուծարումից ի վեր հայ հասարակությունը հույսով սկսեց սպասել Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների շուտափույթ կարգավորմանը։ Բանն այն է, որ 1991թ. Հայաստանի Հանրապետության կազմավորումից ի վեր, նրա առաջին ընտրված իշխանությունները հայտարարեցին, որ Հայաստանի ռազմավարական խնդիրը Թուրքիայի հետ հաշտվելն է, իսկ գլխավոր խնդիրը՝ Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի լուծումը, որը գնահատվում է որպես գլխավոր խոչընդոտ Թուրքիայի հետ հաշտության հարցում։ Թուրքիան ի սկզբանե դրել է Հայաստանի հետ հարաբերությունները կարգավորելու պայմանները՝ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրը լուծել Ադրբեջանի պայմաններով, ինչպես նաև հրաժարվել 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության ճանաչման աջակցության քաղաքականությունից։

Միանգամայն հասկանալի է, թե ինչու 2018 թվականին Հայաստանում իշխանության եկած քաղաքական գործիչները 2021 թվականին նման եռանդով ձեռնամուխ եղան Թուրքիայի հետ բանակցություններին՝ երկու պետությունների հարաբերությունների կարգավորման հարցի շուրջ։ Անսասան էր այն հավատը, որ Հայաստանը, զիջելով Լեռնային Ղարաբաղը, այլ խոչընդոտներ չի ունենա Թուրքիայի հետ հաշտվելու համար (քառորդ դար այս թեզի քարոզչության ազդեցության տակ մեծացել էր քաղաքական գործիչների մի ամբողջ սերունդ)։ Սակայն Թուրքիան, որը բացահայտ օգնեց Ադրբեջանին լուծարել Լեռնային Ղարաբաղը, Հայաստանի հետ երկխոսության հարցում բարեհաճ չգտնվեց։ Թուրքիան պարզապես հրաժարվեց ըստ էության բանակցել և Հայաստանին ուղարկեց Ադրբեջանի մոտ։ Թուրքիան հաշտության բանաձեւ էր հայտարարել՝ «միայն Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ հարաբերությունների կարգավորումից հետո»։ Ադրբեջանը, սակայն, հաշտության իր պայմանները ներկայացրեց Հայաստանին՝ հաշտության պայմանագիր կնքել իր բոլոր պայմաններով։

Իսկ Ադրբեջանի պայմանները բոլորովին այլ տրամաբանություն ցույց տվեցին։ Շատ արագ հետեւեցին Ադրբեջանի պահանջները՝ փոխել Հայաստանի Սահմանադրությունը և դրա տեքստից հանել Լեռնային Ղարաբաղին և ցեղասպանությանը վերաբերող դրույթները։ Այդ պահանջների կատարումը դարձավ հաշտության պայմանագրի ստորագրման պայմանը։ Հետեւեց Ադրբեջանի մյուս պայմանների հրապարակային բարձրաձայնումը՝ փոխհատուցում պահանջել Հայաստանից, հասնել բերել ադրբեջանցիների՝ Ադրբեջանի պայմաններով Հայաստան վերադարձի համաձայնության, հրաժարվել միջազգային դատարաններում հայցերից, ներողություն խնդրել «Խոջալուի ցեղասպանության» համար և այլն։

Հայաստանի ղեկավարությունը հասկացավ, որ Ադրբեջանը խաղաղության պայմանագիր կնքելու ցանկություն չունի, և ընդհակառակը, նոր ագրեսիա է նախապատրաստում։ Ըստ այդմ, ի չիք դարձան Հայաստանի հետ սահմանը բացելու Թուրքիայի պատրաստակամության վերաբերյալ բոլոր սպասումները։ Պարզ դարձավ նաև, որ Թուրքիայի չբարձրաձայնված պայմանները ներառում էին նաև Ռուսաստանի կամքին ենթարկվելու պահանջը Հայաստանին։ Նման պայմաններում Հայաստանը զինվեց «լեգիտիմության» հայեցակարգով, որը ենթադրում է հրաժարում ցանկացած պահանջներից և գործողություններից, որոնք կարող են Ադրբեջանի համար պատրվակ դառնալ Հայաստանի դեմ նոր պատերազմ սկսելու համար։ Խաղադրույք կատարվեց Արեւմուտքի աջակցության վրա։ Իր հերթին, Թուրքիան պարբերաբար դիմում է Հայաստանին արտաքին ուժերի և հայկական սփյուռքի ազդեցությունից դուրս գալու և տարածաշրջանի իր հարևանների հետ գործ ունենալու առաջարկով։

Նկարագրված իրավիճակը վկայում է այն մասին, որ հայ հասարակության մի մասի մոտ տասնամյակներ շարունակ տիրող պատկերացումները ժամանակակից Թուրքիայի ռազմավարական խնդիրների էության մասին եղել և մնում են ծայրահեղ իդեալիստական։ Այդպիսիք են նաեւ այն պնդումները, թե ժամանակակից Թուրքիային ոչինչ պետք չէ Հայաստանից, և նրա միակ մտահոգությունը հայերի «անհիմն» պահանջներն են, որոնք գալիս են պատմությունից։ Անհիմն էին նաեւ Թուրքիայի քաղաքականության մեջ Ադրբեջանի գործոնի մասին պատկերացումները։ Քչերն էին սպասում, որ Թուրքիան իր քաղաքականությունը կհիմնի Ադրբեջանի գործոնի վրա եւ ամեն ինչ կանի վերջինիս ձեռքով։ Դե իսկ, իրականությունից լիովին կտրված էին Թուրքիայի քաղաքականության էության՝ էքսպանսիոնիստական ​​բնույթի մասին պատկերացումները։ Թուրքիայի հետ հաշտության տրամադրվածությունը՝ նրա և Ադրբեջանի հանդեպ որևէ պահանջից հրաժարվելու միջոցով, ձեռք բերեց «հրաշքի սպասելու» բնույթ։

Այսպես թե այնպես, հայ քաղաքական գործիչներն ու քաղաքագետներն ի սկզբանե ցույց տվեցին Թուրքիայի՝ որպես քաղաքական ֆենոմենի, հանդեպ իրենց կատարյալ թյուրըմբռնումը։ Պարզվեց, որ հայերին անհասանելի էր այն իրողության գիտակցումը, որ Թուրքիան և նրա արբանյակ Ադրբեջանը կարող են շարունակել 1920-ականներին ձևավորված տարածքային և ժողովրդագրական էքսպանսիայի քաղաքականությունը։ Արևմտյան երկրների հարաբերությունների տրամաբանության մեխանիկական տարածումը Թուրքիայի վրա, նրա ազգային շահերի էության հավասարեցումը եվրոպական շահերի հետ թույլ չտվեցին ռացիոնալ պատկերացում կազմել նրա շահերի բնույթի մասին։

Հայաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունների կարգավորման խնդիրը բացառապես Լեռնային Ղարաբաղի և Ցեղասպանության խնդիրների հետ կապելը միամտություն էր։ Այդ միամտությունը բխում էր պատմությունից արված կեղծ եզրակացություններից և Օսմանյան կայսրության փլուզման և 1920-ական թվականներին Թուրքիայի Հանրապետության, Ադրբեջանի և Հայաստանի կազմավորման ժամանակ դեստրուկցիայի պատճառների ընկալման իսպառ բացակայությունից: Հայերի մոտ ինքնորոշում հասկացության ըմբռնման լիակատար բացակայությունը թույլ չտվեց նրանց ռացիոնալ պատկերացում կազմել համաշխարհային ասպարեզում թուրք անվամբ նոր ազգի և նոր պետության՝ Թուրքիայի ի հայտ գալու գործընթացի մասին: Չկար նաև այն բանի ընկալումը, որ տարածաշրջանի բոլոր երեք նոր պետությունները բոլշևիկյան Ռուսաստանը ձևավորել էր իր հայեցողությամբ։ Ըստ այդմ, 1990-ականների սկզբին հասկանալի չէր, թե ինչպիսին են լինելու այս նոր ազգերի միջազգային դերերը։ Ուտոպիա է նաև տարածված կարծիքը, թե կառուցողական երկխոսություն կարելի է հաստատել թուրքերի հետ՝ Ռուսաստանին կովկասյան տարածաշրջանից հեռացնելով. Թուրքիան Հայաստանի հետ Ռուսաստանի մասին չի խոսում։ Ասենք, նույնիսկ Ադրբեջանը դա չի անում։

Արդյունքում, պետք է խոստովանել, որ Հայաստանը չունի հայ-թուրքական հարաբերությունների ռազմավարական նշանակության ընկալում։ Ըստ այդմ, Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների կարգավորման սեփական ռազմավարություն չկա։ Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման բանաձեւը, որը փոխվել է ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո, պնդելով, որ հարաբերությունները կարող են կարգավորվել Ադրբեջանի բոլոր պայմաններն ընդունելու հիման վրա (նախկինի փոխարեն՝ հրաժարվել որեւէ պահանջից), նույնպես ոչինչ չի փոխում: Առաջարկվող բանաձեւերում նպատակին հասնելու մեխանիզմ չկա։ Իակ դա նշանակում է, որ անհրաժեշտ է փոխել պատկերացումները կարգավորման բուն իմաստի վերաբերյալ։ Ամենայն հավանականությամբ, այստեղ կարող է օգտակար լինել «հաշտությունից դեպի զսպում» բանաձևը:

Այսինքն՝ պետք է ընդունել, որ հարաբերություններում անտագոնիզմ կա։ Անտագոնիստական հարաբերություններն անմիջական սպառնալիք են ներկայացնում հայկական պետականությանը, քանի որ չի ճանաչվում ինքնին հայ ժողովրդի՝ սեփական պետականության իրավունքը։ Ադրբեջանը չի ճանաչում Հայաստանը որպես օրինական հարեւան պետություն. Ըստ այդմ, մ,ամ դիրքորոշում ունի նաեւ Թուրքիան։ Թվում է անհնար է տարանջատել այս երկու երկրների դիրքորոշումները։

Ըստ այդմ, անհրաժեշտ է հենց հիմա ձեռնամուխ լինել նման ռազմավարության ձեւավորմանը։ Թուրքիայի և Ադրբեջանի հանդեպ ռազմավարության մշակումը նպատակահարմար է հայ-թուրքական անտագոնիզմի հիմնարար փաստերի բացահայտմամբ (պետք է հաշվի առնել, որ մինչև Լեռնային Ղարաբաղի ոչնչացումը և «Արևմտյան Ադրբեջանի» և «Զանգեզուրի միջանցքի» ռազմավարության ի հայտ գալը հայ քաղաքական գործիչների և քաղաքագետների համար նույնիսկ դժվար էր համոզել, որ նման անտագոնիզմ գոյություն ունի):

Հետագա շարադրանքում մեր նպատակն է հստակություն մտցնել հայ-թուրքական հարաբերությունների խնդրում և մշակել Հայաստանի Հանրապետության ռազմավարությունւ Թուրքիայի և Ադրբեջանի հանդեպ։ Այդ նպատակով նախապես խնդիրը կբաժանենք երեք մասի` թուրքերը որպես քաղաքական ֆենոմեն - հայերը որպես քաղաքական ֆենոմեն - հայ-թուրքական հարաբերությունների էությունը:

Այդ նպատակով սկսենք հերթով բացել մեզ հետաքրքրող խնդրի առանցքային կողմերը։

Հայ-թուրքական հարաբերությունների թեմայով քննարկման ցանկացած փորձի պարագային անհրաժեշտ է հասկանալ ,ի շարք կարեւորագույն փաստեր։

Այսպիսով, ովքե՞ր են թուրքերը որպես քաղաքական ֆենոմեն։ Սա հասկանալու համար արձանագրենք հետեւյալը.

- Թուրք ժողովրդի կազմավորման սկիզբը վերաբերում է 20-րդ դարի 20-ական թվականներին։ Թյուրքիզմի գաղափարախոսությունը սկսել է տարածվել Օսմանյան կայսրությունում 19-րդ դարի երկրորդ կեսից օսման-մահմեդականների շրջանում և միայն 20-րդ դարի սկզբին դարձել քաղաքական պրակտիկայի հիմքը;

- Կարևոր է հաշվի առնել այն առանցքային հանգամանքը, որ օսմանյան թուրքերը ոչ մի կապ չունեն միջնադարյան թյուրքական ցեղերի հետ. Թյուրք նվաճողների առասպելաբանությունը և թյուրքական լեզուն Մուստաֆա Քեմալի (Աթաթուրք) կողմից քսաներորդ դարի քսանականներին նպատակաուղղված օգտագործվել են թուրք ազգի ձևավորման համար;

- Կարևոր է նաև այն, որ թուրքերը որպես ժողովուրդ ոչ մի կապ չունեն Օսմանյան կայսրության պատմության և մշակույթի հետ. նրանք մշակութային-քաղաքական մետամորֆոզի արդյունք են;

- Թուրքերը՝ որպես ժողովուրդ և ազգ, Օսմանյան կայսրության փլուզման ժամանակաշրջանում Ռուսաստանի աջակցությամբ օսման-մուսուլմանների ինքնորոշման արդյունք են։ Իրենք՝ օսման-մուսուլմաններն, իրենց հերթին, նախկին Բյուզանդական կայսրության քրիստոնյա ժողովուրդների՝ հույների, հայերի, ասորիների և բալկանյան ժողովուրդների իսլամացման արդյունք են;

- թուրք ազգը ձեւավորվել է Օսմանյան կայսրության ժողովուրդների նկատմամբ հակաքրիստոնեական նիհիլիզմի՝ ըստ էության նացիստական ​​գաղափարախոսության հիման վրա;

- Օսմանյան կայսրությունը և օսմանները հայտարարվել են նորահայտ թուրքերի թշնամիներ, իսկ օսմանների ողջ պատմությունն ու մշակույթը յուրացվել են թուրքերի կողմից;

Ադրբեջանական ժողովուրդը և համանուն պետությունը նույնպես ձևավորվել են 20-րդ դարի 20-ականներին Ռուսաստանի և Թուրքիայի կողմից;

- բոլոր երեք պետությունները՝ Թուրքիան, Հայաստանը և Ադրբեջանը, ձևավորվել են Խորհրդային Ռուսաստանի որոշիչ դերակատարությամբ;

- 1915-23 թվականների Հայոց ցեղասպանությունն իրականացվել է Օսմանյան կայսրության փլուզման ժամանակ ինքնորոշված ​​օսմանցի թուրքերի կողմից՝ Ռուսաստանի աջակցությամբ և մասնակցությամբ։ Ցեղասպանությունը Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների տարածքում նոր պետությունների ձևավորման մեխանիզմ էր։ Ինքնորոշված ​​ օսման-մուսուլմանները քրիստոնյա ժողովուրդներից յուրացրել են երկիրը;

- թուրք ժողովրդի և պետության առաջացման նկարագրված պատմությունը ձևավորել է կայուն ինքնություն և առանձնահատուկ ազգային գաղափարախոսություն. ժամանակակից թուրք ինտելեկտուալների կարծիքով, թուրքերը պահպանում են այն համոզմունքը, որ «թուրքերի գոյության պայմանը հայերի գոյություն չունենալն է»;

- ժամանակակից թուրք ազգը պատմական առումով ժխտում է հայերի և հայկական մշակութային ժառանգության գոյությունը Թուրքիայի և Ադրբեջանի ներկայիս տարածքում;

- Թուրքերն ու ադրբեջանցիները չեն ճանաչում հայերի՝ սեփական ազգային պետության իրավունքը, չեն ճանաչում հայերին որպես հարևաններ, ճանաչում են նրանց որպես «վարձակալներ իրենց հողի վրա»:

շարունակություն

Մեկնաբանել

Լատինատառ հայերենով գրված մեկնաբանությունները չեն հրապարակվի խմբագրության կողմից։
Եթե գտել եք վրիպակ, ապա այն կարող եք ուղարկել մեզ՝ ընտրելով վրիպակը և սեղմելով CTRL+Enter