«Հետքը» զրուցել է ՆԱՍԱ-ի Գոդարդի տիեզերական թռիչքների կենտրոնի հելիոֆիզիկայի գիտական բաժնի ավագ գիտաշխատող, պրոֆեսոր, Ճապոնիայի Կիոտոյի համալսարանի վաստակավոր պրոֆեսոր, աստղաֆիզիկայի գիտությունների դոկտոր Վլադիմիր Հայրապետյանի հետ, որը Հայաստան էր եկել «Ձեռնարկությունների ինկուբատոր» հիմնադրամի հրավերով: Նա դասախոսություն է կարդացել երիտասարդների համար:

-Պրոֆեսոր Հայրապետյան, 1979 թ. ընդունվեցիք ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետ: Հետաքրքիր է՝ 45 տարի հետո այս ֆակուլտետ այցելելով՝ ի՞նչ զգացողություններ ունեք:

-Ես ծնվել եմ Բաքվում, որտեղ դպրոց եմ հաճախել, ապա համալսարան ընդունվել: Համալսարանում սովորեցի երկու տարի եւ 1979 թ. որոշեցի Երեւան գալ ու ընդունվել ԵՊՀ ֆիզիկայի ֆակուլտետ: Այդ ժամանակ որոշեցի, որ աստղաֆիզիկոս պետք է դառնամ: Բաքվում թույլ էր կրթությունը, եւ ես չզգացի, որ բան եմ սովորում։ Մարտահրավեր պիտի ունենաս՝ սովորելու համար: Երբ եկա Հայաստան, տեսա, որ այստեղ մակարդակը տարբեր է:

Հանդիպեցի ԵՊՀ աստղաֆիզիկայի ամբիոնի ղեկավարի տեղակալ, աստղաֆիզիկոս Միշա Ղազարյանին, հայտնեցի, որ ցանկանում եմ ընդունվել աստղաֆիզիկայի բաժին, ասաց՝ աստղաֆիզիկան մեզ մոտ դիտողական է, եթե ուզում եք աստղաֆիզիկոս դառնալ, ավելի լավ է սովորեք տեսական ֆիզիկա: Այն ժամանակ դա շատ էլիտար էր։ Այնուհետ ինձ ուղարկեցին ակադեմիկոս Գուրգեն Սահակյանի մոտ: Դա 1979 թ. ամառն էր: Խնդիրներ տվեցին, լուծեցի, ապա ասացին՝ ընդունված եք տեսական ֆիզիկայի բաժին: Երրորդ կուրսից սովորեցի ԵՊՀ-ում: Միաժամանակ հայտ էի ներկայացրել՝ աստղաֆիզիկա սովորելու համար: Ինձ թույլ տվեցին, ասացին՝ եթե ուզում ես այդքան ծանրաբեռնվել, կարող ես սովորել: Այդպիսով, 1982 թ. ավարտեցի ԵՊՀ միաժամանակ երկու ամբիոն՝ տեսական ֆիզիկայի եւ աստղաֆիզիկայի:

Այդ ժամանակ հասկացել եմ, որ իսկական գիտությունը միջառարկայական է։ Չկա ֆիզիկա կամ աստղաֆիզիկա, եթե ուզում ես լուծել կոմլպեքս հարցեր, տարբեր կողմերից պետք է մոտենաս։ Դիպլոմս տեսական ֆիզիկոսի է, սակայն երկու ամբիոնից մասնակցում էի դասերին: Իսկ ասպիրանտուրա ընդունվեցի աստղաֆիզիկայի ամբիոնից: Իմ դասախոսը Վիկտոր Համբարձումյանն էր: Երբ երիտասարդ էի, խոսում էինք Համբարձումյանի հետ, նա խորը հասկացողություն ուներ գիտության մասին:

-19 տարեկան էիք, երբ եկաք ԵՊՀ սովորելու: Հիմա որպես հայտնի գիտնական եք գալիս՝ դասախոսություն կարդալու: Ի՞նչ է փոխվել այդ ընթացքում համալսարանում:

-Այն ժամանակ մեր խումբը շատ ուժեղ էր, այնքան գիտնականներ, դոկտորներ, պրոֆեսորներ են դուրս եկել այդ խմբից: Խմբի ընկերներից մեկը՝ Արամ Սահարյանը, հիմա տեսական ֆիզիկայի ամբիոնի վարիչն է, իմ մոտ ընկերն է։ Սակայն ինչքան ժամանակը գնաց, Խորհրդային Միությունը փլուզվեց, մակարդակը սկսեց իջնել, շատերը Հայաստանից գնացին: Դժբախտաբար, վիճակը փոխվեց, ֆինանսական հարցեր առաջացան։ Գիտեք այդ տուրբուլենտ ժամանակները։

2016 թ. երբ եկա Հայաստան, «Առավոտ» թերթին հարցազրույց տվեցի: Այդտեղ խոսեցի, որ Գիտությունների ազգային ակադեմիան արգելք է ստեղծում գիտության զարգացման համար, այն պետք է փոխվի: Հիմա ուրիշ արգելք է ստեղծում պետական հիերարխիան:

Երբ երկու տարի առաջ հանդիպեցի ԵՊՀ ռեկտոր Հովհաննես Հովհաննիսյանին, հարցրեց, թե ինչ եմ կարծում համալսարանի ապագայի մասին։ Ասացի, որ համալսարանը սկսվում է հոգաբարձուների խորհրդից, որը պետք է քաղաքականապես անկախ լինի: Հարուստ սփյուռք ունենք, ոլորտային հզոր մասնագետներ տարբեր ուղղություններից, կարելի է կոչ անել եւ ստեղծել անկախ հոգաբարձուների խորհուրդ, որն ազատություն եւ անկախություն կունենա։ Բայց երբ նայեցի ներկայիս խորհրդի կազմը, այդտեղ, դժբախտաբար, փոխնախարար է մտնում, պետական պաշտոնյաներ, եւ այն պետական վերահսկողություն ունի: Այդ դեպքում գիտությունը չի կարող զարգանալ, ինչպես նաեւ տնտեսությունը։ Դա հասկացել ենք դեռ Խորհրդային Միության 70 տարիներին, որովհետեւ մարդիկ պետք է զգան, որ այդ ամենը պետք է լինի փորձագիտական ուսումնասիրության մակարդակով:

Սովորաբար գիտական ​​առաջարկներն ուղարկվում են ՆԱՍԱ-ի վերանայման հանձնաժողովներին, որոնք բաղկացած են ամբողջ աշխարհից լավագույն փորձագետներից: Այդտեղ ոչ թե իմ անունը, այլ գաղափարն է երեւում, թե այն ինչքան լավ է ապացուցված: Իսկ դրամաշնորհատուները պետք է մտածեն՝ արժե՞ փող ներդնել այդ գաղափարի համար, թե՞ ոչ: Եվ մյուս հարցը՝ նախագիծը կարող է հրաշալի լինել, բայց արդյոք գիտական խումբը կարող է լուծել այդ հարցը նշված ժամկետում:

-Հայաստանի գիտության զարգացման ու մարտահրավերների մասին խոսենք ավելի ուշ: Հարցազրույցը սկսեցինք համալսարանում սովորելու ժամանակից: Ու առհասարակ հետաքրքիր է՝ ի՞նչ է ժամանակը տիեզերքում։

-Դա շատ հետաքրքիր հարց է։ Ժամանակը տիեզերքի հիմնարար մեծությունն է, որը չափում է փոփոխությունները ֆիզիկական համակարգում: Սովորաբար, սա ժամացույցի ընթերցվող քանակն է, որը չափում է իրադարձությունների տեւողությունը կրկնվող ցիկլերի միջոցով: Իսահակ Նյուտոնի ժամանակ գիտնականները ենթադրում էին, որ ժամանակը բացարձակ է ամբողջ տիեզերքում: Սա նշանակում է, որ մենք հավատում էինք, որ ժամանակի հոսքն ամենուր նույնն է լինելու։

Այնպես եղավ, որ անցյալ դարասկզբին Ալբերտ Էյնշտեյնը հեղափոխեց մեր պատկերացումները նրա մասին: Նա հասկացավ, որ ժամանակը բացարձակ չէ։ Եթե ​​դուք գտնվում եք սեւ խոռոչի մոտ, շատ զանգվածային մարմնի մոտ, օրինակ՝ Արեգակի, ժամանակն այլ կերպ է հոսում։ Տիեզերքի յուրաքանչյուր կետ ունի իր գտնվելու վայրի կոորդինատները եւ ժամանակը, ինչը տիեզերքը դարձնում է քառաչափ տարածություն-ժամանակ: Նաեւ անձը, որը շարժվում է բարձր արագությամբ, որը համեմատելի է լույսի թափանցելիության հետ, կզգա, որ ժամանակն ավելի դանդաղ է անցնում հանգստի ժամանակ դիտորդի համեմատ, ինչը ժամանակը դարձնում է հարաբերական մեծություն:

Որոշ տեսություններ կապում են ժամանակի սլաքի հայեցակարգը (ժամանակի սլաքը միշտ ցույց է տալիս ներկա պահից դեպի ապագա) փակ համակարգում էնտրոպիայի (անկարգության աստիճանի) աճի հետ՝ ենթադրելով, որ ժամանակը ֆիզիկական գործընթացների անշրջելի բնույթի արդյունք է։

Այնուամենայնիվ, չափազանց փոքր մասշտաբներով քվանտային համակարգերում չափազանց զանգվածային մարմինների մոտ գրեթե անհնար է տարբերակել անցյալն ու ապագան:

-Իսկապե՞ս։ Իսկ ես հակառակն էի մտածում:

-Ոչ, ոչ: Ժամանակը մեզ համար գործում է որպես միակողմանի սլաք, քանի որ մենք մանրադիտակային սուբյեկտներ չենք: Պատկերացրեք, որ Դուք ունեք մի բաժակ, եւ այն ընկավ ու կոտրվեց: Դուք այլեւս չեք կարող վերականգնել այն նախկին տեսքին: Ժամանակն այնպիսին է, որ հետ չես կարող գնալ, ինֆորմացիան կորել է ու այնտեղից հեշտությամբ հետ գնալ հնարավոր չէ։ Ուրեմն ժամանակը քաոսի արտացոլումն է, հետեւաբար ունի ուղղություն։

Ֆիզիկական տեսությունը կարող է մնալ որպես վերացական մաթեմատիկական կառույց, եթե գիտնականները չգտնեն թեստ եւ չապացուցեն դրա ճշտությունը կամ չօգտագործեն այն: Էյնշտեյնի մեծ ներդրումն այն էր, որ նա առաջարկեց տարածության ժամանակի խիստ ինտուիտիվ տեսություն Հարաբերականության ընդհանուր տեսության տեսանկյունից: Այս տեսությունը մնաց չապացուցված մինչեւ անգլիացի աստղագետ սըր Արթուր Էդինգթոնը առաջարկեց այս տեսության համար մեծ փորձություն՝ դիտելով աստղերի ուղիները 1919 թ. Արեւմտյան Աֆրիկայի ափերի մոտ արեւի ամբողջական խավարման ժամանակ: Նա հաջողությամբ ապացուցեց Էյնշտեյնի տեսությունը՝ չափելով լույսի թեքումը արեւի շուրջը, ինչպես կանխատեսվում էր տեսության կողմից: Սա հաճախ կոչվում է «Էդինգթոնի փորձ»:

-Եվ մենք չենք կարող վերադառնալ սկզբնական կետին։

-Այո, այդ պրոցեսը միշտ առաջ է ընթանում, բայց եթե տիեզերքը վերցնենք որպես ամբողջություն, այն ընդլայնվում է, եւ, ի վերջո, մեր բոլոր գալակտիկաները հեռանում են մեզնից: Ասենք, եթե մի քանի տրիլիոն տարի հետո վերեւ նայես, ոչ մի աստղ չես կարող տեսնել: Մարդիկ իրենց մեկուսացված կզգան մնացած աստղերից եւ գալակտիկաներից:

Մենք ապրում ենք Ծիր կաթին գալակտիկայում, որը մեր տիեզերական տունն է: Մենք ունենք 200 միլիարդ աստղ, եւ Արեւը դրանցից մեկն է, որն ունի 8 մոլորակներից բաղկացած իր ընտանիքը։ Եթե ​​արեգակնային համակարգը մեր տիեզերական տունն է, ապա գալակտիկան կարող է ներկայացնել մեր շրջանը, մարզը։ 

-Դուք ՆԱՍԱ-ում աշխատանքն սկսել եք «Հաբլ» աստղադիտակի հետ, այնպես չէ՞:

-Այո, ես սկսեցի աշխատել NASA Goddard Space Flight Center-ում (Գրինբելթ, Մերիլենդ նահանգ) 1995 թ. որպես «Հաբլ» տիեզերական աստղադիտակի թիմի մաս: Այս աստղադիտակն իր առաքելությունն սկսեց 1993 թ., բայց շատ աստղագետներ կասկածում էին ծայրահեղ հեռավոր գալակտիկաները դիտարկելու նրա կարողության մեջ:

1994 թ. Բալթիմորի տիեզերական աստղադիտակի գիտական ​​ինստիտուտի տնօրեն Ռոբերտ Ուիլյամսը «միամիտ» հարց տվեց. կարո՞ղ ենք թույլ գալակտիկաներ բացահայտել, եթե երկար ժամանակ դիտենք երկնքի մի մութ տարածք` առանց մոտակայքում գտնվող աստղերի կամ այլ օբյեկտների:

Գրաֆիկորեն նկարագրեմ՝ անձրեւի ժամանակ դույլով ջուր ես հավաքում։ Որքան մեծ է դույլը, այնքան ավելի շատ ջուր կարող ես հավաքել: Հիմա աստղադիտակը նույնն է՝ լույս է հավաքում, ինչպես դույլը ջուր է հավաքում։ Որքան մեծ է աստղադիտակի հայելին, եւ որքան ավելի երկար ենք դիտում առարկան, այնքան ավելի շատ լույս կարող ենք հավաքել:

Մենք կարող ենք հավաքել աստղային լույսը միայն գիշերը, քանի որ ցերեկը Արեգակի լույսը տասնյակ միլիոն անգամ ավելի պայծառ է, քան աստղային լույսը: Որքան երկար եք դիտում գիշերը, այնքան ավելի շատ լույս կհավաքեք: Նույն տրամաբանությամբ Ուիլյամսն առաջարկեց, որ մենք կարող ենք առանձնացնել նախկինում անհայտ գալակտիկաները, քանի որ դրանք չափազանց թույլ են:

Այդպես է աշխատում գիտությունը։ Այժմ մենք գիտենք, որ աստղադիտակով դիտելիս կա առնվազն 100 միլիարդ գալակտիկա, եւ նրանցից յուրաքանչյուրն ունի 100 միլիարդ աստղ: Բազմապատկեք միասին, կստանաք 1-ով ներկայացված թիվ 22 զրոներով, ինչը «սեքստիլիոն» է ԱՄՆ-ի մեծ թվերի համակարգում:

-Իսկ դրանցից քանի՞ տոկոսն է Արեգակի նման։

-Յուրաքանչյուր տասներորդ աստղը կամ տիեզերքի բոլոր աստղերի 10 %-ը նման են մեր Արեգակին: 10 տոկոսը, բայց դա քիչ չէ։ Այ, դրա համար մենք այստեղ ենք։ Ճիշտն ասած, իմ հիմնական հարցը դա հասկանալն է։

-Նախկինում երիտասարդ աստղերով էիք զբաղվում, դրանց վրա բռնկումներն էիք ուսումնասիրում։ Ինչո՞ւ հենց երիտասարդ աստղերով սկսեցիք զբաղվել եւ ո՞նց հանգեցիք այն մտքին, որ Երկրի վրա կյանքը հենց Արեգակի բռնկումներից է առաջացել։

-Շատ-շատ լավ հարց է, շնորհակալություն։ Առաջինը՝ Վիկտոր Համբարձումյանը մի անգամ մեծ բացահայտում արեց՝ հասկացավ, թե ինչպես են ծնվում աստղերը: Այն ինձ վրա տպավորություն թողեց, երբ դեռ դպրոցում էի սովորում։ Ես հասկացա, որ աստղերը, ինչպես մարդիկ, ծնվում են, ապրում են իրենց կյանքով, հետո մահանում։ Այնպես չէ, որ երբ աստղերը ծնվում են, նրանք հավերժ կապրեն: Համբարձումյանը գտավ աստղերի այդ նոր կլաստերները, խմբերը, որոնք առաջանում են եւ իրենց կյանքն են ունենում, ցույց են տալիս, որ երիտասարդ են, օրինակ, 0 հազար տարի առաջ են ծնվել։

-Իսկ ամենածեր աստղի կյանքի տեւողությունն ինչքա՞ն է։

-10 միլիարդ տարի: Մեր Արեգակը 4,5 միլիարդ տարեկան է կամ 33 տարեկան մարդու տարիքում է: Այն հասուն աստղ է: Նախկինում ​​շատ ակտիվ ու պայթյունավտանգ էր, բայց հիմա՝ ոչ։ Ինչպե՞ս կարող էին երիտասարդ Արեգակի պայթյունները ազդել մեր Երկրի վրա ավելի քան 4 միլիարդ տարի առաջ: Մի անգամ՝ 2015 թվականին, ես ինքս ինձ հարցրի. եթե ուզում ենք հասկանալ, թե երեխան ինչպես է իրեն պահում, ինչպիսին պետք է լինի նրա կյանքը, պետք է սկիզբ գնալ՝ ինչպես է նա ապրել արգանդում, ինչ սննդանյութեր է ստացել, ինչ գենետիկա եւ այլն: Դրա համար էլ ասացի՝ եթե ուզում եմ հասկանալ աստղերի կյանքը, պետք է սկսեմ աստղերի շատ վաղ տարիքից։

Բյուրականը շատ հայտնի է այդ ուղղությամբ։ Ես շատ ուրախ էի, որ Բյուրականում էի, եւ կարողացա շփվել Համբարձումյանի հետ ու քննարկել այս հարցերը։ Բայց երբ սկսեցի աշխատել ՆԱՍԱ-ում, սկսեցի աշխատել աստղերի հետ, որոնք ապրել են 10 միլիարդ տարի: Ուզում եմ հասկանալ, թե ինչպիսին է լինելու մեր Արեգակի ապագան։ Մենք շատ եզակի փաստեր ենք ստացել «Հաբլի» հետ:

-Դա 1995-1996 թթ. է՞ին։

-1994 թ. ես աշխատեցի Նյու Մեքսիկոյի Լոս Ալամոսի ազգային լաբորատորիայում, որտեղ պրոֆեսոր Էդվարդ Թելերը ստեղծեց առաջին ջրածնային ռումբը եւ հետագայում ուսումնասիրեց աստղաֆիզիկա:

Մի օր ես գովազդ տեսա «Հաբլի» հետ աշխատող հետազոտող գիտնականի պաշտոնի մասին: Նրանք ցանկանում էին վարձել մեկին, որը կբացատրեր «Հաբլի» դիտողական տվյալները, թե ինչու են հին աստղերը ցույց տալիս «տարօրինակ» սպեկտրալ մատնահետքեր: 1995 թ. ես դիմեցի եւ ավելի ուշ միացա ՆԱՍԱ-ի Գոդարդի տիեզերական թռիչքների կենտրոնին՝ բացատրելու այս տվյալները: Մրցակցությունը մեծ էր, 200 հոգուց պետք է ընտրեին մեկին։ Ես կարողացա ստանձնել այդ աշխատանքը։ Փորձում էի պատասխանել Արեգակի ապագայի հարցերին, երբ 6 միլիարդ տարի հետո այն կվերածվի կարմիր հսկայի ու կկլանի Երկիրը։

Հետագայում ես տեղափոխվեցի ուսումնասիրելու մեր Արեգակի նման երիտասարդ աստղերը, բայց հասկացա, որ շատ բան չգիտեմ Արեգակի մասին: Այսպիսով, աստղաֆիզիկայից բացի՝ սկսեցի ուսումնասիրել Արեւի ֆիզիկան։ Նախագիծ ներկայացրի ՆԱՍԱ-ին, որն ընդունվեց, եւ ես դարձա Արեւն ուսումնասիրող գիտնական։ Դրա համար եմ ասում, որ միջառարկայական գիտությունները կարեւոր են:

-Հիմա միայն Արեգակի՞ հետ գործ ունեք, թե՞ այլ աստղերի հետ եւս։

-Երկուսն էլ։ Իմ ուսումնասիրություններն են արեգակնային-աստղային կապերը, ինչպես նայել Արեգակին եւ վերականգնել աստղային որոշ հատկություններ եւ հակառակը:

-Ասում էիք, որ ժամանակին Արեգակը անհանգիստ, փոթորկուն եւ բռնկուն աստղ էր: Դա ինչպե՞ս նպաստեց, որ Երկրի վրա կյանք առաջանա, քիմիական ի՞նչ նյութերի ազդեցություն եղավ։

-Հիմա, երբ նայում ես Արեգակի նման աստղերին, տեսնում ես, որ նրանք շատ արագ են պտտվում, օրինակ՝ մեր Արեգակը մեկ պտույտ է կատարում 27 օրում, Երկիրը՝ 24 ժամում։ Եվ 4 միլիարդ տարի առաջ մեր Արեգակի նման երիտասարդ աստղերը պտտվում էին 20 անգամ ավելի արագ:

-Այսինքն՝ որքան փոքր է աստղը, այնքան արագ է պտտվում:

-Այո, երբ աստղերը ծնվում են, շատ արագ են պտտվում, բայց հենց մատերիան կորցնում են, սկսում են ավելի դանդաղ պտտվել։ Առաջին աստղը, որ ուսումնասիրում էի, մեկ տարեկան էր մեր կյանքի համեմատ, պտույտի ժամանակահատվածը՝ 1,5 օր, հետո ինչքան աստղը մեծանում է, պտույտներն ավելի դանդաղ են դառնում։

Արեգակի վրա բռնկումները ցույց են տալիս, որ դրանցից առաջանում են ամպերը, որոնք մեծ՝ մի քանի հազար կմ/վրկ արագությամբ շարժվում են դեպի Երկիր, սեղմում մեր մագնիսական դաշտը, եւ առաջանում են այնպիսի երեւույթներ, ինչպես, օրինակ, հյուսիսափայլը։ Այդ երեւույթները երիտասարդ Արեգակի վրա եղել են ամեն օր: Այն ավելի ակտիվ էր, մագնիսական դաշտն ավելի ուժեղ էր։ Երբ երեխան փոքր է, շատ էներգիա ունի, ուզում է արտահայտել այն, վազում է եւ այլն։ Արեգակն էլ նույն ձեւով էր, երբ երիտասարդ էր, գոռաց, վազեց, էներգիան պայթեց: Դա կարող ենք դիտել, հասկանալ։ Հետո ինքս ինձ հարց տվեցի, որ, փաստորեն, ամեն օր Երկրին ճնշել են, իսկ դա ի՞նչ կարող է տալ։ Սկսեցի ուսումնասիրել: Դա նշանակում է, որ այդ ամպերից առաջացել են մասնիկներ, որոնք մտել են մեր մթնոլորտի մեջ, թթվածին գոյություն չի ունեցել այն ժամանակ, եղել են ազոտը, ածխածինն ու մի քիչ էլ մեթանը:

Մի օր կեսգիշերին սկսեցի պատկերացնել, որ այդ մասնիկներն ընկնում են, սկսում են բաժանվել, ազոտը ռեակցիայի մեջ է մտնում ածխածնի, մեթանի հետ, եւ կարող է առաջանալ նոր մոլեկուլ, որն ամենահասարակ կյանքի սիրտն է, կյանքի էական մոլեկուլը, որից ամեն ինչ սկսվել է: Ասացի՝ օ՜, պետք է գնամ հաշվարկներ անեմ։ Լավ էր, որ Ֆրանսիայից մի լավ քիմիկոս ունեինք, զբաղվում էր BMW մեքենաների շարժիչներով, ասացի՝ լսի, չներկայացնե՞նք մեր Երկրի մթնոլորտը որպես BMW-ի ինժեներիայի նման բան: Սկսեցինք կազմել այդ մոդելը, դրանից հետո հաշվարկները ցույց տվեցին, որ այդ մոլեկուլը երեք ատոմ ունի՝ ջրածին, ածխածին եւ ազոտ: Դա կյանքի ամենախոշոր մոեկուլն է, որը կազմում է ՌՆԹ-ն ու ԴՆԹ-ն։ Հետագայում հոդված գրեցինք, որը հրապարակվեց Nature-ում։

-Կհստակեցնե՞ք այդ միտքը՝ կյանքի համար այդ կենսարար մոլեկուլը կարող է առաջանալ եւ իջնել Երկրի վրա՞:

-Այո, կարող է իջնել Երկրի վրա, հետո ջրի հետ փոխազդեցությամբ կարող է կազմել ավելի կոմպեքս մոլեկուլներ, եւ այդպես կարող է սկսվել կյանքը, քանի որ դրա համար ինչ-որ մատերիալ է պետք։ Պատկերացրեք՝ թխվածք եք ուզում թխել, ի՞նչ 3 անհրաժեշտ բան է պետք դրա համար՝ ալյուր, ջուր եւ էլեկտրականություն։ Էներգիան գալիս է Արեգակից, ջուրն արդեն կա, իսկ ալյուրն էլ արդեն մատերիալն է, որ ընկնում է, եւ կյանքի թխվածքն է թխվում։

Nature-ի հոդվածից հետո Ճապոնիայից գիտական խումբ եկավ, National Geographic հեռուստալիքի համար եկան նկարելու։ Ճապոնիայից սկսեցին կապվել ինձ հետ, Ամերիկայից՝ նույնպես, բայց Ճապոնիայում մի քիմիկոս կար, որն այդպիսի հետազոտություններ էր սկսել: Ինքն ասել էր, թե գազային մոլեկուլների հետ ինչպիսի ռեակցիա կարող է լինել, եւ շատ կոմպլեքս մոլեկուլներ կարող են առաջանալ։ Ես չգիտեի իր էքսպերիմենտների մասին։ Սակայն նա չէր հասկացել, որ դրանում Արեգակը կարող է դեր խաղալ։ Երբ իմ հոդվածը կարդացել էր, ասաց՝ այդքան տարի հետազոտություն եմ արել, բայց հաշվի չէի առել Արեգակի էներգիան։ Ինձ հրավիրեց իրենց մոտ, ասաց՝ հիմա կարող ենք միասին աշխատել եւ անցած տարի տպեցինք առաջին էքսպերիմենտալ արդյունքը:

-Դա հենց այն հետազոտությու՞նն է, որտեղ նշում եք, որ ստացած գազային խառնուրդը Երկրի վաղ մթնոլորտն է ներկայացրել, դրանք են՝ ածխածնի երկօքսիդը, ազոտն ու մեթանի փոփոխական քանակը:

-Մենք նայել ենք, թե մեթանը 0,5-1 կամ 10-20 % ավելացնելու դեպքում ոնց է մատերիալի քանակը փոխվում։ Դա իմ տեսությունն է, որ տպել եմ 2016 թ.։ Անցած տարի նախագիծ գրեցի, որպեսզի իմ լաբորատորիան հիմնեմ՝ աշխարհում երկրորդը եւ ՆԱՍԱ-ից ստացա գումարը: Ստեղծեցի իմ լաբորատորիան:

-Շնորհավորում եմ: Իսկ որտե՞ղ է այն գտնվում:

-ՆԱՍԱ-ում, այն անվանեցի EPIC կամ Էկզոմոլորակային մասնիկների ճառագայթման քիմիայի լաբորատորիա Գոդարդի տիեզերական թռիչքների կենտրոնում: Փորձերն անում ենք Ճապոնիայում, մյուս մասը՝ իմ լաբորատորիայում։

Վերջերս մենք հրապարակեցինք մի հոդված, որտեղ ցույց տվեցինք, որ կա եւս մեկ խնդիր՝ երիտասարդ Արեւը շատ ժայթքող եւ փոթորկուն էր, բայց եթե նայեք, թե որքան լույս էր տալիս, ապա այն 25-30 %-ով պակաս էր։ Սա ենթադրում է, որ Երկիրը ավելի քիչ ջերմություն է ստացել Արեգակից, եւ այն կլիներ սառած գնդակ: Այնուամենայնիվ, գիտենք, որ Երկիր մոլորակի կլիման հյուրընկալ է եղել, Երկիրը պարունակում էր հեղուկ ջուր, ոչ թե սառույց: 

Վերջին 60-70 տարում թույլ Արեգակի պարադոքսը կա. եթե այն թույլ է եղել, կյանքը չպիտի լիներ, օվկիանոսը, ջուրը չպետք է լինեին, բայց ո՞նց առաջացավ կյանքը։ Գիտնականները հասկացան, որ երեւի գլոբալ տաքացման նման էր՝ երեւի գազեր են եղել, որոնք Արեգակի այդ ինֆրակարմիր լույսը պահել են։ Գիտնականները մտածում են, որ ածխածնի երկօքսիդը շատ է եղել, բայց 100 անգամ ավելի շատ էր, քան հիմա։ Ինչ-որ ձեւով կարելի է բացատրել այդ պարադոքսը, բայց այդ դեպքում ջուրը դառնում է թթու, եւ կյանքի ռեակցիաները չեն լինում։ Այսինքն՝ կա՛մ ստանում ես տաք մոլորակ՝ առանց կյանքի, կ՛ամ սառը, բայց կյանքով: Ինչպե՞ս կարող ես երկու խնդիրն էլ միաժամանակ լուծել, որ տաքանա, մոլեկուլներ առաջանան։ 2016 թ. ես առաջարկեցի, որ ծիծաղի գազը կարող է լուծել այս պարադոքսը։

-Նշում եք՝ Արեգակը 33 տարեկան մարդու տարիքում է եւ, ինչպես մյուս աստղերը, նույնպես ծերանալու է ու մահանա։ Չարագուշակ կանխատեսումներին անցնենք։ Ինչքա՞ն է մեր Արեգակի կյանքի տեւողությունը։

-Մի քանի միլիարդ տարի հետո ավելի քիչ ջրածին կլինի եւ ավելի շատ հելիում: Պատեկրացնո՞ւմ եք՝ երբ մեքենայի բենզինը վերջանա, մեքենան առաջ չի գնա: Այս դեպքում, երբ ջրածինը կվերջանա եւ հելիում կդառնա, Արեգակի կորիզը կդառնա շատ մասիվ ու լայն, եւ գրավիտացիան սեղմելու է, ջերմաստիճանն ավելանալու է, ու այն սկսելու է լայնանալ մինչեւ 100 անգամ՝ դառնալով գիգանտ։ Մեր Արեգակը կդառնա կարմիր գիգանտ եւ գալու է մինչեւ մեր մոլորակի ուղեծիր։ Հետեւաբար, պարզ է, որ մեր մոլորակը վերջիվերջո կընկնի։ 

-Իսկ դա քանի՞ տարի հետո տեղի կունենա։

-6 միլիարդ երկրային տարի։

-Դրանո՞վ է պայմանավորված, որ գիտնականները, այդ թվում՝ Դուք, բնակելի մոլորակի փնտրտուքով եք զվաղված: Վերջին տարիներին տեսնում ենք, թե ՆԱՍԱ-ն ինչ ակտիվ աշխատանքներ է տանում Մարսի ուսումնասիրման ուղղությամբ:

-Առաջինը՝ կարելի է տարբեր փորձարկումներ անել լաբորատորիայում, բայց այլ հարց է մոլորակների վրա հատկություններ գտնելը, այդ մոլեկուլները դրանց մթնոլորտում տեսնելը: Փորձարկումներ ենք անում:

Երկրորդ՝ Մարսի մասին նշեցիք: Մարսում հիմա երեք մարսագնաց ունենք: Շատ վկայություններ կան, որ Մարսի վրա ջուր է եղել, օվկիանոսներ, գետեր են եղել, այնպես որ, եթե այնտեղ ջուր է եղել, ջուրը կարեւոր պայման է կյանքի համար: Մարսի վրա նույնպես ուզում ենք գտնել կյանքի հետքեր կամ, ինչպես բնութագրում էի այս զրույցում, կյանքի թխվածք: Երրորդը՝ մի քանի անգամ արդեն տեսել ենք, որ մեթանը դուրս է գալիս ինչ-որ մեկ-երկու ժամ եւ անհետանում: Իսկ մեթանը հնարավոր չէ առանց կյանքի ստեղծել: Հավանական է, որ դրա համար նախապայման հանդիսացող բակտերիաներն ապրում են ստորգետնյա մակարդակում: Մեթանը շատ դժվար է ստեղծել առանց կյանքի: Դրա համար կարծում են, որ եթե մեթանը տեսել ենք, ապա կյանքը հնարավոր է եղել այդտեղ:

Մարսի վրա հավաքել ենք 60-70 սրվակ, որոնք մարսագնացը հավաքել է տարբեր տեղերից, որտեղ կարծում ենք, որ կյանք է առաջացել: Հիմա դրանք գտնվում են Մարսի վրա: Այս տարի պետք է գնային, հավաքեին սրվակները, բայց ՆԱՍԱ-ն ասաց, որ ներկայում դրա համար նախատեսված գումար չունի, եւ պետք է փոքր-ինչ սպասել: Չինացիներն ասացին՝ մենք կգնանք, կհավաքենք սրվակները եւ մերը կդառնան: Հիմա որ Թրամփն է նախագահի պաշտոնում, միշտ հայտարարում է, որ ԱՄՆ-ն պետք է ցույց ա իր հզորությունը: Կարծում եմ՝ իրավիճակը կփոխվի, եւ գումարներ կհատկացվեն դրա համար:

Համոզված եմ՝ Մարսի վրա կյանքի հետքեր կգտնենք: Մարսը հետաքրքիր մոլորակ է, եւ շատ հետաքրքիր վարկած կա, որ կյանքն առաջին հերթին առաջացել է Մարսի վրա: Գիտե՞ք, թե ինչու: Մի շաքար կա, որը կոչվում է ռիբոզա, այն ՌՆԹ-ի եւ ԴՆԹ-ի մեջ է մտնում: Երբ լեգո եք հավաքում, պատկերացրեք՝ այդ շաքարը լեգոյի ամենակարեւոր մասն է: 2013 թ. Սթիվեն Բեները բացահայտեց, որ եթե բոր տարրը չկա շրջապատում, ռիբոզան կայուն չէ, բայց պետք է կայուն լինի, որպեսզի մոլեկուլ դառնա, հետո դառնա ՌՆԹ եւ ԴՆԹ: Մեր երկնքում բորը 10 անգամ ավելի քիչ է, քան Մարսում: 

-Հիմա պետք է գնաք Բյուրական, որտեղ Ձեզ սպասում են: 1982-1992 թթ. աշխատել եք ակնտեղ: Ձեր նախորդ զրույցներում նշել եք Վիկտոր Համբարձումյանի՝ Ձեր դասախոս ու ընկեր լինելու մասին: Այդ տարիներին առաջինն էիք, որ Համբարձումյանին դիմեցիք՝ նրա ուսումնասիրության նյութը ստուգելու: Ի վերջո, մարտահրավերային չէ՞ր հայտնի գիտնականի թեման ստուգելը:

-Համբարձումյանը ունիկալ մարդ էր այն տեսակետից, որ իր գաղափարն ունեցավ, թե ոնց է աշխատում տիեզերքը, ոնց են աստղերը, գալակտիկաները ծնվում եւ ապրում: Պարզ է, որ բռնկումներն են աշխատում այդ ժամանակ: Իր տեսությունն այն էր, որ այդ բռնկումները կարող են առաջանալ չափազանց տաք մատերիալից: Բայց հիմա պարզում ենք, որ դա չէ, այլ մագնիսական դաշտն է՝ մի քանի 100 միլիարդ Ամպեր հոսանք կարող է առաջանալ մագնիսական դաշտի պատճառով: Այդ ժամանակ ես սկսեցի Արեգակի ու աստղերի կապերը ցույց տալ ու մինչեւ հիմա էլ դրանով եմ զբաղվում: Բյուրականի համար դա շատ նոր բան էր, քանի որ ոչ ոք չէր զբաղվել պլազմայի հարցերով, թե այդ մեխանիզմը ոնց կարող է աշխատել աստղերի դեպքում:

-Քանի որ շտապում եք, վերջին հարցը տամ: Վաղը (մեր զրույցի հաջորդ օրը) դասախոսություն եք կարդալու երիտասարդների համար: Ի՞նչ խորհուրդ կտաք այն երիտասարդներին, ովքեր զբաղվում կամ զբաղվելու են գիտությամբ:

-Գիտությունը դժվար բիզնես է, քանի որ երբեմն ուզում ես լուծել խնդիր, ու չի ստացվում: Պետք է համառ լինես եւ շարունակես, այլ ոչ թե հետ կանգնես: Դրա համար կայուն նյարդային համակարգ է պետք: Կարող է կես տարի չստացվի այն անել, բայց չպետք է հուսահատվել, այլ հակառակը՝ այլընտրանքային մոտեցումներ գտնել: Գիտությունը միշտ չէ տալիս այն, ինչ մտածում ես: Առաջին խորհուրդս դա է՝ չկոտրվեն:

Երկրորդը՝ անգլերեն սովորեն, քանի որ եթե նոր տեսություն կամ միտք առաջացավ, բոլորին պետք է ցույց տաս: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո անգլերենը դարձավ միջազգային գիտական լեզու: Դա նշանակում է, որ լավ պետք է տիրապետես անգլերենին եւ բացատրես քո գաղափարը, ոչ միայն բացատրես, այլեւ լավ բացատրես: Ինչքան լավ բացատրես, այնքան լավ կհասկանան: Պետք է լավ գովազդես քո գաղափարը, պետք է կարողանաս վաճառել այն: Բացի անգլերենին լավ տիրապետելուց՝ պետք է ունենալ նաեւ ներկայացնելու հմտություններ: Դու պետք է քո արտադրանքի գովազդողը լինես՝ ցույց տալով բոլորին, որ քո գիտական արտադրանքը բոլորին անհրաժեշտ է:

Երրորդը՝ վերջերս Կիոտոյի համալսարանում ֆորումի էի մասնակցում: Այդտեղ նույնպես հարցրեցին, թե ինչ խորհուրդ կտաք երիտասարդներին: Պատասխանեցի, որ երբեք պրոֆեսորին 100 տոկոսով չհետեւեն: Եթե դու ունես քո գաղափարը, գիտնականը ապստամբ, հեղափոխական պետք է լինի: Պետք է չվախենա ապացուցել նոր գաղափարը, եթե նույնիսկ դրա համար պետք է դեմ գնա պրոֆեսորին: Եթե այդքան էներգիա եւ ոգի ունես, շատ լավ է, քանի որ գիտնականները ապստամբներ են: Ճապոնիայում մշակույթ կա, որ մտածում են՝ պրոֆեսորներն Աստված են, հավատում են, բայց ես չեմ ուզում, որ հավատան: Պետք է շատ դժվար հարցեր տաք ինձ, թե ինչու եմ այդպես կարծում, ես Աստված չեմ, Աստված չկա, մարդ ենք, եւ կարող եմ սխալ լինել: Հիշում եմ՝ երբ հանդիպում էի Համբարձումյանի հետ, 25-26 տարեկան էի, իմ գաղափարն ասում էի, նա պատասխանում էր՝ ո՞վ ասաց, որ ես ճիշտ եմ: Նա մեծ մարդ էր, իրական գիտնական: Իսկ իրական գիտնականն այդպես է մտածում, մինչդեռ բյուրոկրատն ասում է՝ ես միշտ ճիշտ եմ:

-Շնորհակալ եմ զրույցի համար: Հուսամ՝ մեր զրույցը կշարունակենք Ձեր հաջորդ այցին:

-Շնորհակալություն: