Ֆէմինիսմը արդարութեան աղաղակ մըն է...

1955թ. հայ Պոլիսը նշում էր հոբելյանը Հայկանուշ անունով մի խիզախ տիկնոջ, որն իր երկարատև գործունեության ընթացքում, տաճկական բարքերի տակ ապրող հայուհիների հոգիներում փոթորիկ էր առաջացրել նաև՝ ցնցում տղամարդկանց հոգիներում, որոնք «նոր պայքարի դաշտ մը բացուած տեսան իրենց առջեւ»:

Հայկանուշի այդ մարտահրավերը բոլորովին նման չէր այն ամենին, ինչ կատարվում էր Եվրոպաներում սուֆրաժիստների կողմից: Այն, ինչի մասին նա խոսում էր բնության ներդաշնակության վերականգնման, երկու սեռերի փոխլրացնող ամբողջության և, ի շահ ընտանիքի և հասարակության, կանանց ներուժի առավելագույն օգտագործման մասին էր: 1945-ին Ալեքսանդրայում  Հայ ազգային խորհուրդ հիմնած, ապա  ներգաղթի կոմիտեի նախագահ եղած Ստեփան Շահպազը  բարձր գնահատողն էր Հայկանուշի թե՛ գրական և թե՛ մասնավորաբար   հասարակական գործունեության:

Նա ասում է, թե այս կնոջ «ֆէմինիզմը տափատ հագնիլ չհրահանգեց կիներուն»: Հայկանուշը վստահ էր, որ «Ատիկա կը’նէ արդիական կինը իր քմահաճոյքին կամ ինքնափայփայման համար...առանց սակայն գլուխը աւելի լեցուն դարձնելու»: Իզուր չէ, որ գեղեցիկ սեռի կրթության, նաև բարձրագույն կրթության հարցը մեջտեղ բերելը այդքան կարևոր էր նրա համար: Հայկանուշը ոչ էլ տղամարդկանց հետ հավասարություն քարոզեց, այլ պահանջեց, որ «կինը ոտնակոխ չըլլայ» և կարողանա լավագույնս դրսևորվել որպես մայր, կին իր ամուսնու համար, որպես մարդկային էակ` ընդհանրապես: «Անարդար գտած եմ որ պատերազմի դաշտին վրայ իր եղբայրը ըսպանող զինուորին կուրծքը պատուանշանով զարդարուի եւ հայրենիքին զաւակ հասցնող մայրը արհամարհուի»:

Անգամ Պոլսո Պատրիարք Գարեգին Տրապիզոնցին չի զսպել իր հիացմունքը   կանանց իրավունքների   պաշտպան Հայկանուշ Մառքի հանդեպ՝   ընկերային կյանքի մեջ նրա քայլը քրիստոնեական լուսարձակի տակ առնելով: Իսկ, մեծ մասամբ, թիթեռնիկի կյանք ունեցող երգիծական թերթերի խմբագիր Վահան Փափազեանն էլ՝ մականունը Լիլա, կատակով, թե լուրջ հայտնել է, թե «Հաւատացէք, ....կին մը ըլլալ պիտի ուզէի ... կին մը մտաւորական, սեռակից մը ըլլալ պիտի ուզէի աշխատակցութիւնս բերելու համար այնքան սիրուծ ձեր թերթին»: Խոսքը «Հայ կին» պարբերականի մասին է, որ հիմնադրեց Հայկանուշը՝ երջանկացնելով կանանց և ի մի բերելով գեղեցիկ սեռի հարցերով զբաղվող գործունյա հայուհիներին:

«Ծաղիկ»-ը՝ «Կիթառ»-ից հետո

Բայց մինչ «Հայ կինը» 1919-ին կիջներ տպարան, այնտեղից արդեն 1905-ից, 2 տարի շարունակ դուրս էր եկել «Ծաղիկ»ը  իր անուշությամբ՝ ստիպելով շատ մը  երիտասարդների հանդեսին հոդվածներ գրելու համար ժամանակավորապես «կանացի տարազներ» հագնել և եւ կարճ ժամանակով դառալ Մերուժան Պարսամեան-Եփրոսինէ Չպուքճեան, Հակոբ Տեր Հակոբեան- Արաքսի Խարտաշեան, Արամ Անտոնեան-Նուարդ Մեղուիկեան, Մաթիլտ, Սրբուհի և այլք:

Հայկանուշի «Ծաղիկ»ը բացահայտեց նաև տաղանդավոր հայուհիների, որոնք տիրապետում էին հոդվածագրության նրբություններին, հրաշալի նյութեր էին տրամադրում հանդեսին: Բացառիկ էր Էսայեան վարժարանի շրջանավարտ Նինին՝ Իսկուհի Չիթճեանը, որ փաստորեն «Պոլսահայ առաջին  քրոնիկագրուհին» է: Պոլիս հասնող ֆրանսական “La Fronde” ֆեմինիստական թերթի համարները ինքնավստահություն ներշնչեցին Հայկանուշին՝ նոր առանձին հանդես հրատարակելու: Մանավանդ, որ զգում էր, թե իր հասարակական և ազգային գործերի հանդեպ պարտականության և պատասխանատվության մեծ զգացումի դիմաց, իր իրավունքների իրացման հարցում տկար էր: Այնպես որ, կար անձնական դառը փորձ և անձնական ընդվզում. «... հաւատացի, եւ խո՛րապէս, թէ ֆէմինիսմը արդարութեան աղաղակ մըն էր:

Տղայութիւն պիտի ըլլար զայն խնդրել: Պէտք էր ուրեմն որ ձեռքս երկարէի ինքս անձամբ առնելու համար իրաւունքս: Ահա՛ սկզբունք մը»: Անշուշտ միայն “La Fronde”-ը կամ սեռային խտրականության դեմ պայքարող աշխարհի ըմբոստ կանայք և իր անձնական փորձառությունը չէին, որ Հայկանուշին մղեցին գործելու, այլև Պոլսի նախորդ սերունդների հայ ֆեմինիստները՝ Սրբուհի Տյուսաբը իր վեպերով, նրա մայրը՝ Նազլը Վահանը աղքատախնամ առաքելությամբ, օսմանյան կայսրությունում առաջին կին լրագրողի համբավը վաստակած Էլպիս Կեսարացեանը` հատուկ կանանց նվիրված առաջին թերթով՝ «Կիթառ» ով և  «Նամականի առ ընթերցասէր հայուհիս»՝ «պարզութիւն, ընտանեկան սէր, ուսման ճաշակ քարոզող» հոդվածների ժողովածուով:

Պատկերացրեք, երբ Կեսարացեանը հրատարակում էր իր «Կիթառ»ը, հեռավոր 1862թվականն էր: Եվ դա բավական համարձակ քայլ էր : Անգամ  հայ մտավորական տղամարդիկ նեղվեցին այս նախաձեռնությունից: Փարիզներում ապրող «Արեւմուտք»ի խմբագրապետ Ստեփան Ոսկանեանը խիստ բորբոքվեց. «Ի՞նչ կը դառնայ Պոլսի մէջ որ հայ աղջիկ մը ոտքի կ’ելլէ եւ կը զրահուի այսպէս... Միթէ Բէլը  յարութիւն առեր է... Օրիորդի մը գիրգ մատներուն չի վայելեր Հայկի աղեղը...»: Բան մը չէր դառանար իրականում, պարզապես կանանց իրավունքների անտեսման չափուսահմանը արդեն անցնում էր: Բայց մինչ Հայկանուշ Մառքի՝ այս սկզբունքային և արդարամիտ կնոջ գրական և հանրային կյանքի մանրամասներին հասնելը, գնանք ամենասկիզբ՝ իր ծնունդը:

Կարմիր տան հմայքը

Եվ էլի Թեոդիկին ենք պարտական, որ Հայկանուշի պարագային ևս դրսևորեց իր համառությունը` նրանից կենսագրական «կորզելով»  ապագայի համար: Բերայի Այազ-փաշա թաղում մի հին տուն կար՝ տարօրինակ կարմիր գույնով ներկված, ահա այս տանն էր ծնվել Հայկանուշը 1885-ի Փետրվար 14-ին, Մարգար եւ Եպրաքսե Թոփուզեանների ընտանիքում: Հայկանուշը շատ կարոտալի հուշեր ուներ իրենց այս գունավոր տանից, բակում գտնվող ջրհորից, որի խորքից դուրս ելնող ջրով լի դույլի մեջ արևի ճառագայթները փայլում էին աներևակայելի ճոխությամբ:

Անմոռանալի էին թանձր կարմիր վարդենիների թփերը, որոնց ցողունների մոտ ցածրիկ մանուշակները համառորեն իրենց տեղն էին ամրագրում և վարդերի կողքին լինելու իրավունքը հաստատում պարտեզում՝ մերժելով իրենց նկատմամբ ծաղիկների թագուհու խտրականությունը: Կրիան, որն անշտապ, ծույլ ապրում էր իրենց բակում, ահուսարսափ որդերը, որ գալարվելով մեկ մտնում, մեկ դուրս էին գալիս հողից: Եվ սալորենին, որի տակ սիրում էր անցկացնել հոր գրկում: Մարգարը պարտեզի գեղեցկությունը և աղջկա դեմքը «տեսել էր» իր մատներով և իր հոգիով միայն: Կույր էր: Մայրը, որ Իզմիրլեան կաթողիկոսի ազգականն էր, խիստ աշխատասեր և իմաստուն կին էր, թեև բնավ կրթություն չուներ, բայց հստակ գիտեր մի բան, որ իր աղջիկը անպայման պե՛տք է կրթություն ստանա: «Եւ ձեզի պարծանքով պէտք է ըսեմ, թէ «այբ»ը չճանչցող այդ էակին կը պարտիմ «ֆէմինիսմ»ի ազատատենչ առաջին ձգտումներս»: Հայկանուշ Թոփուզեանը հետագային իր համար մականուն ընտրեց Մառքը, որ «հորս անունի՝ Մարգար, կրճատումն է՝ տառադարձութեամբ մը որ իմ քմայքս եղած է, եւ որուն տառասխալը ցարդ չսրբագրել ուրիշ մէկ քմայքս»:

Առաջին անհնազանդությունը

Կրթություն ստանալու առաջին բացասական փորձառությունները ևս նպաստեցին իր ազատատենչ ոգու ձևավարմանը և իր «հոգեառ» դասատուներին հակառակ գործելու որոշմանը: Ի՜նչ տանջալի և տաղտկալի էին «...«Մայրենի լեզու»ներու  հակամանկավարժական ու յոգնեցուցիչ ...» դասագրքերը, որոնք ավելի վատն էին, քան այն խոշոր կանաչ ճանճերը, որ շեղում էին իր ուշադրությունը դասից:

Մաքրիկ հանըմը՝ իր «վարպետ տուտուն», ենթադրեց, թե Հայկանուշը սովորողը չի և ընդունակությաններ բնավ չունի ու  որոշեց գոնե ասեղնագործության վարժեցնել և հելուն տվեց ձեռքը: Մոր դուրը չեկավ դա և երեխայի ձեռքից բռնած տարավ «Սէօռ» վարժարանը, որից մնացած բոլոր հուշերը անտանելի էին. կաղամարի՝ թանաքամանի մեջ «լճացած մանիշակագոյն մելանը իր կանաչորակ փայլով ու հոտո՛վ մանաւանդ...»: Հետագայում Հայկանուշը  երբեք չգործածեց այդ թանաքը: Եվ երբեք էլ չմոռացավ այն սոսկալի օրը, երբ, վարժարանի  «աղքատներու դասարանէն» ինչ-ինչ զանցանք գործած մի աղջկա, մայրապետը, որպես պատիժ, պարտադրեց համբուրել շարքով կանգնած աշակերտուհիների ոտքերը: Երբ հերթը հասավ Հայկանուշին, վերջինս փախավ: Եվ «իմ մէկ տարեկիցիս արժանապատուութիւնը չխոցելու անհնազանդութեան համար...» կրեց իր բաժին պատիժը՝  «...բայց երջանիկ էի...»: Այս բարքերը չհանդուրժելով, լքեց «Սէօռ»-ը և մտավ Էսայեան վարժարան, որը առիթը տվեց նոր տպավորությունների, նոր ծանոթությունների, որոնցից մեկը Արուսյակ Դարպասեանն էր՝ վարժարանի  սիրունիկ իր դասընկերուհին, որ հետո դարձավ հանրահայտ դերասանուհի Արուս Ոսկանեան: Հայկանուշը միշտ դժգոհ էր վարժարաններում գործող, իր պատկերացմամբ, անիմաստ, օրենքներից: «Նո՛յնիսկ մեր մազին մէկ թելը մեր ուզած տեղը տանելու իրավունքը չունեինք: ...Դպրոցը խառնարան չէ, բայց զօրանոց ալ չէ, ուր բոլորը անխտիր կրեն «իւնիֆօրմա»: Նա իր բոլոր դժգոհությունները  լավ կմտապահի, մինչև կնոջական իրավունքների համար պայքարների մեջ մտնելը:

  Մեր գլխուն կը տեղար ուսուցչաց ոսկեհոյլ մը...

Մառքի հուշերը Էսայեան վարժարանի ուսուցիչների մասին 19-րդ դարավերջի դպրոցի մի փոքրիկ հանրագիտարան է. ինչ տիպարներ են մուտք գործել դպրոց իբրև ուսուցիչ, ինչ արժեքներ են փոխանցել սաներին: Անշուշտ՝ «Ուսուցիչներ կան մեր ամէնուս կեանքին մէջ, որոնց անունը դժուարաւ կը յիշենք, իսկ իրենց  հետքերը բացակայ են արդէն: Ի փոխարէն, կան ու կը մնան յաւերժական կոթողները մեր յիշողութեանց մէջ, անոնց՝ որոնք բան մը կտակած են մեր միտքերուն, հոն կ’ապրին, որքան  կ’ապրինք եւ մենք»: Այդ կոթողներն էին.վայելչագրության ուսուցիչ Միհրան Տէօքմէճեանը՝ իր խնամված եղունգներով, գեղեցիկի նկատմաբ պաշտամունքով, «որուն դէմ այնքան մեղաւոր եմ այսօր անճոռնի գիրովս»: Մեղմ է ասված՝ «անճոռնի գիր», դրա  ապացույցները Գրականության և արվեստի թանգարանի պահոցում են՝  ի տանջանք ուսումնասիրողների: «Իշխան վայելչութեանց» Հարություն Հովհաննիսեանը՝ ֆրանսերենի ուսուցիչը, իր արքենի հասակով, շիփ շիտակ կեցվածքով, որ հայ և թուրք վարժարանների պարծանքն էր եւ «սերունդներ մագնիսացուցած» էր: Աշխարհագրության ուսուցիչը՝ մատիտներ սրելու տարօրինակ մոլուցքով Գրիգոր Մարգարեանը, որի «... արամազդեան ամպրոպներէն խուսափելու միակ միջոցն էր դասը լաւ պատրաստած ըլլալ եւ չկմկմալ մանաւանդ»: Նա դասարան էր մտնում «անպաշտօն նախարարի պէս: Ցուցամատի շարժումով մը, մեզի կը հրամայէր մատիտները բերել: Մեր դասարան կը բաղկանար 12 հոգիէ, որով 12 մատիտ կազմ ու պատրաստ, իսկոյն կը մատուցուէին իր ամպիոնին, ուր թառած սուր զմելիով մը մեր մատիտները կը տաշէր, անհաւասարելի գեղեցկութիւն մը եւ նրբութիւն մը տալով անոնց»:

Անկրկնելի Սիպիլը՝ թարգմանության ուսուցչուհին, որը մեծ ազդեցություն գործեց Մառքի վրա: Իսկ հետագայում հսկայական և կարևոր ճանապարհ անցան միասին՝ հատկապես գավառներում կանանց կրթության  հարցերը գլուխ բերելով: Գիտության ուսուցիչ Ենովք Թէեանը, կրոնի ուսուցչուհի օրիորդ Էթմէքճեանը, աշխարհաբարի ուսուցիչ Սիմոն Գափամաճեանը... Ձեռագործի ուսուցչուհի օրիորդ Աղաւնի Սինեմեանը, որը քաթանի վրա ասեղնագործած իր հրաշալի խոհածաղիկները  անարդարորեն ցածր գնահատեց և դա պատճառ եղավ, որպեսզի Հայկանուշը իր  ուսուցչության շրջանին թիվ՝ գնահատական երբեք չնշանակի աշակերտներին, այլ  միայն քննարկի նրանց հետ աշխատանքի ուժեղ և թույլ կողմերը: « ...իբրեւ մարդ ոչ մէկս կատարեալ ենք: Ուրեմն ինչպէս կրնանք մեր անկատարութեամբ ճիշդ կշռել կամ չափել...»: Հետո, խառնվածքի հարց էլ կա, ուսուցիչներ կան, որ իբրև մարդ առատաձեռն են և, կամ ժլատ: Դպրոցի տնօրենը «ութ տարի շարունակ չկարողացավ համոզել Հայկանուշին գնահատական նշանակել: «Ի վերջոյ համոզուեցաւ իմ տեսութեանս»: «Տիկին անիշխանականուհի»ի, ինչպես անվանում էր նրան այդ նույն տնօրենը, փաստարկները շատ զորավոր էին:

....որուն կը պարտիմ հայերէնի փոքրիկ հմտութիւնս ու գրական կեանքս

Գրաբարի պաշտելի ուսուցիչը Հ.Գուրգէնն էր: «Լուռ ու պատկառոտ պահ մըն էր գրաբարի դասը, որու միջոցին կ’զգայինք թէ մեր հոգիները ագահութեամբ կը բացուէին նախնեաց գանձարաններուն»: Արփիրար Արփիարեանի կրտսեր եղբոր՝ Տիգրան Արփիարի խմբագրած «Մասիս» պարբերականը գրական մրցույթ է հայտարարում՝ «Բաժնուած սրտեր» ընդհանուր խորագրի տակ: «Քառասուն մրցակիցներ միայն կը ներկայանան պսակաւորի դափնին խլելու հոյսով...»,-հայտարարեց «Մասիս»ը 1903-ի թիւ 21-ում: Եւ հատկացվելիք  մրցանակներն էլ միայն 3 էին: Ընտրիչների մեջ էին Գրիգոր Զոհրապը,Հրանտ Ասատուրը: Ծիածան ծածկանունով դեղագործության ուսանող Գաբրիել Խանճեանը շահում է առաջին մրցանակը:  «Բ. մրցանակը կը ստանայ  Ասդրա ծածկանուն քերթուածին հեղինակը...», իսկ 3-րդ մրցանակը ստանում է Աշուղ ծածկանուն երիտասարդը: «Եւ ո՜վ հեգնանք, Գ.  մրցանակը կը  յատկացուէր անոր՝ որ քիչ յետոյ ամէնէն նուրբ, անմահ, ճշմարիտ բանաստեղծը պիտի ըլլար...»: Միսակ Մեծարենցն էր, որ «... այս ձախողանքին հանդէպ առանց ոխակալութեան, առանց քէնի, իբր ճէնդլմէն, ազնիւ զգացումներով լի նամակով մը կը շնորհաւորէր զիս»: Այսպես՝ Ասդրա կեղծանունով Հայկանուշը մուտք գործեց գրական կյանք՝ մի քիչ անակնալի եկած, մի քիչ զարմացած իր առաջին փոքրիկ հաղթանակից:

(շարունակելի)