: Ֆերջուլյանը հիշում է, որ պարուսույց Վազգեն Կարապետյանը վերցրեց Աշոտ Արզան անունը, մեկ ուրիշ պարող դարձավ Ժորա Մակարյան: Իսկ իր՝ Արշավիր Ֆերջուլյանի համար ընտրեցին Արա Սևանյան անունը՝ Արարատից վերցնելով մի կտոր և Սևանն ամբողջությամբ:
Երբ երեխա էր, Երևանը հաճախ լցվում էր գնչուներով: Մի օր, նրանցից մեկը մտավ Չելյունսկինցիների փողոցում գտնվող իրենց տուն: Մայրը խնդրեց նախ իր ապագան նայել, հետո էլ՝ ավագ որդունը: Գնչուհին ասաց՝ միշտ կհաղթես մրցույթներում:
Մեր հաճոյքները կը նմանին ծաղիկներու. Մէկիկ մէկիկ կը ժողվենք զանոնք կեանքի մէջ, բայց երբ ուզենք անոնցմով երջանկութեան փունջը կապել՝ անոնց թոռմած ըլլալը կը տեսնենք
Ո՞ր ազգն ունի այդ լեզուն, ո՞ր լեզուի մէջ կարող է միտքը այնքան ազատ շրջիլ, հոգին այնքան ազատ թռչիլ, որքան հայ լեզուի մէջ
Նա լուսավոր և կահավորված սենյակների փոխարեն նախընտրեց մի գետնահարկ խուց, որտեղ թափանցում էր լույսի միայն մեկ շիթ: Պատերի մեջ փորված կիսակամարների խորություններում դասավորեց գրքերը, աչքի դիմաց փակցրեց մորենական քահանա մեծ հոր նկարը:
Նա մեծ գեղագետ էր,բայց իր անձնական գեղագիտությունը ավելի շատ մահվան գեղագիտությունը էր, քան՝ կյանքի: Նա հաճույքով բեմադրում էր իր մահվան տեսարանները երևակայության մեջ, բայց երբ իրականում գործը հասնում էր դրան, ինչ-որ մի բան նրան ետ էր կանչում ապրելու
«...Ես ալ մէկն էմ անոնցմէ որ ետ դարձան մահուան ճամբաներէն եւ որ իրենց մէջ կը կրեն անմահական բաղձանքները Հայութեան...»:
Եվ Վահան Թեքեյանի ասածին պես «բարի, փափուկ ու սիրող» աղջիկներ չէին: Միայն մեկը՝ մի գեղեցկուհի և տաղանդավոր դերասանուհի՝ Լինդա Դառնելը, ալեկոծեց Սյուրմելյանի հոգին:
Տեղահանության հրամանն առնելով՝ հայրը դեղարանը մեկնընդմիշտ փակելիս, միայն թույնի սրվակը վերցրեց: Գուցե սոսկալի իրավիճակ ստեղծվի, հատկապես ընտանիքի կանանց համար:
Բաքվում կազմակերպված ցուցահանդեսին բուրժուաների վարքը հունից հանել էր Բաշինջաղյանին այն աստիճան, որ մտքով անց էր կացրել թողնել նկարչությունը: Եվ այդպես էլ կաներ, եթե իրապես հափշտակուած չլիներ «գեղարուեստի բարձր սիրով...»:
Իրերը աղմուկով նետեց գետնին, վերնաշապիկը և ձեռքի դանակը «արյունոտեց» ու պառկեց հատակին՝աչքերը փակ: Տանտիրուհին աղմուկի վրա մտավ Գևորգի սենյակ: Խեղճը քիչ մնաց ուշաթափվեր: Մինչ նա օգնություն կկանչեր, Գևորգը վերակենդանացավ՝ էլ ավելի սարսափեցնելով կնոջը:
Տանը գրեթե կահույք չկար: Բայց Գևորգը ստեղծում էր այդ կահույքի պատրանքը: Նա սենյակի պատերին նկարում էր պահարաններ և դարակներ ու մոլորության մեջ գցում հյուրերին: Բայց ամենից վիրտուոզը նրա նկարած գամերն էին:
Գրականության և արվեստի թանգարանի պահոցի իր թղթածրարներում աքսորից գրած առաջին նամակը թվագրված է ՝ ապրիլ, 1915թ.Այաշ:
1909-ին Սիամանթոն մեկնեց Ամերիկա՝ ծանոթանալու հայ գաղթականների վիճակին և գրելու այդ մասին: Իր կոչը տարագիր հայությանը հասցնելու համար նա ընտրեց շատ հուժկու միջոց.
Սաթենիկը Մյունխենից հասավ Վիեննա: Մինչև Թիֆլիսի մեկնող գնացք բարձրանալը՝ ժամանակ ուներ: Նրա մտքերը Սիամանթոյի հետ էին: Եվ վստահ էր , որ դա փոխադարձ է:
Դեգերումների հետ ընդլայնվեցին նրա ճանաչողության սահմանները, բացվեցին աչքերը կյանքի փորձությունների առջև, խորացավ կարոտն առ հայրենիք:
Միջագյուղի գերեզմանատանը հիմա երբեք չես գտնի Պարոնյանի շիրիմը, որովհետեւ այդպիսին գոյություն չունի: Նրան իջեցրին փոսը եւ չհասցրին, ավելի ճիշտ, շատ հոգ չտարան շիրմաքար դնելու մասին:
Աւելի կը սիրեմ խոտ ուտել և ուղիղ մարդ մնալ, քան պնակ լիզել և բարիք վայելել...
Նա Ադրիանապոլսից հեռացավ ամուրի եւ անհայտ, որպեսզի այս անգամ Կոստանդնուպոլսում դառնար հանրաճանաչ եւ պսակվեր Օրթագյուղից մի խեղճուկրակ աղջկա հետ:
Զարմանալի կին էր Արուս Բաբալյանը: Մինչև առաջացած տարիք, մինչև մահ մնաց նույն կրքոտ և սիրառատ կինը, հատկապես իր ծածուկ սիրո համար:
Ռոմանոսի համար ամեն բան տիեզերքում կազմված էր հնչյուններից՝ բնությունը, կյանքը, առօրյան, կինը: Ամենամեծ բանը, որ կարող էր նրան վիշտ պատճառել՝ վատ երաժշտությունն էր, ինչպես և վատ նկարչությունը, վատ գրականությունը, որ հավակնում էին արվեստ կոչվելու:
Ուզում էր արձանագրվել ռազմաճակատ մեկնելու համար: Համոզում էր նաև ընկերներին՝ «Տա՛լ ինչ որ կը պարտինք այս երկրին, ուր ազատութեամբ շնչել ու ազատութեամբ կեանքը սիրել սորվեցանք,- տա՜լ, եթէ հարկ ըլլայ, ինչ որ մեր միակ հարստութիւնն է այժմ,-մեր կեանքը»:
1915 թվականի սեպտեմբերին Սուրբ Խաչի տոնից 4 օր անց Շուշանյանների ընտանիքը քաղաքի մյուս հայ բնակչության պես հանկարծակի տարագրվում է Փոքր Ասիա:
Բայց այս երջանիկ թվացող կյանքին տրված էր ժամկետ` մինչև 1915 թվականը:
Նադեժդայի և Տոնչիկի (Նադեժդան այսպես կոչում է Տոնային) սիրավեպը շարունակվում էր: Մի գեղեցիկ օր Մարինյան կայսերական թատրոնից պատգամախոս է գալիս Թիֆլիս` մի ձեռնտու պայմանագիր առաջարկելու Նադեժդա Պապայանին:
Իշխան Արղության-Երկայնաբազուկը աղջկան տեսավ բեմի վրա: Նադեժդան երգում էր, Բորիսը սիրահարվում, Նադեժդան երգում էր Բորիսը կորցնում գլուխը:
Այն դարձել էր իր այցեքարտը, իր նոր ձեռագիրը: Տիկնոջ մահից հետո աննշան խմբագրումներով Շահխաթունին այն կզետեղի իր գրած բոլոր նամակներում:
Ոչ ոք չնկատեց, թե ինչպես այդ բարեկամությունը սահուն վերածվեց իր բարերարի կնոջ նկատմամբ սիրահարության:
Իրականում Շաքան հայ էր` հայի ընդհանրական ճակատագրով՝ ծնված 1885-ի փետրվարի 19-ին Ալեքսանդրապոլում, որի կյանքի մակընթացություններն ու տեղատվությունները երեք հիմնական պատճառ ունեին` ռազմական արվեստը, թատերարվեստը և կինարվեստը` այսինքն՝ կանայք: