Տիտանիկի զեյթունցի ուղևորը

Այդ օրը Սմբատ Բյուրատը տուն գնալուց առաջ մտավ «Ռոյթերս» գործակալության հեռագրատուն՝ օրվա արտասահմանյան լուրերն առնելու:

Առաջինը, որ կարդաց հետևյալն էր՝ «Տիտանիկը՝ մեռած»․ տեղափոխեցին հիվանդանոց: Նրա միտքը կիսված էր երկու մասի՝ Ատլանտյան օվկիանոսի սառը ջրերի մեջ կործանված նավի ուղևորների և իր ընտանիքի անդամների միջև, որոնց չգիտեր ինչպես հայտներ աղետի մասին:

Տիտանիկի կործանումն ամենաուղիղ առնչությունն ուներ նրա հետ: Այդ հսկա նավով դեպի Ամերիկա էր ճանապարհորդում որդին՝ Վաղինակը, հույս ունենալով, որ 47 հազար տոննա տարողություն ունեցող աշխարհի այդ ամենամեծ նավը, որն իր առաջին նավարկությանն էր դուրս եկել 1912-ի ապրիլի 10-ին, պիտի առոք-փառոք հասնի Ամերիկա: Սմբատը չգիտեր՝ ինչպես հայտներ այդ բոթը իր տիկնոջը և հարսին՝ Վաղինակի կնոջը: Հիվանդանոց տեղափոխվելու ճանապարհին, ուշաթափությունների արանքում, նա որոշեց՝ ինչպես պատճառաբանել իր տկարությունը:

«Քոյրս մեռաւ Զէյթունում»: Սմբատը Զեյթունցի էր, իսկական ազգանունը՝ Տեր Ղազարենց: 1895-ին, Համիդի օրոք, իր քաղաքական և հասարակական գործունեության պատճառով (հնչակյան էր) վտարվել էր Զեյթունից և երկար ժամանակ արգելք էր դրված ծննդավայր այցելության վրա: Թեև 1912-ին նա արդեն Զեյթուն-Մարաշից ազգային պատգամավոր էր ընտրվել և ազատ ելումուտի իրավունք ուներ: Ինչևէ՝ քրոջ երևակայական մահվան մասին լուրը հորինելով՝ նա մեծ հույս ուներ, թե կինը չի ասի. «Երթանք թաղմանը»: Հաջորդ քայլը, որ նա արեց՝ առերևույթ սգալով քրոջ մահը, բայց իրականում՝ որդու, տան վարագույրները սևով փոխարինելն էր և հոգեճաշ տալը՝ ի հիշատակ հանգուցյալի: Մեծ քաջություն և տղամարդկություն էր պետք այդ անտանելի ծանր գաղտնիքը հայտնի չանելու համար: Եվ Սմբատը հաջողեց: Նա պինդ մարդ էր: Եթե այդպիսին չլիներ, չէր կարողանա անել այն ամենը, ինչ արեց իր ժողովրդի համար:

Անեցիների հինավուրց տոհմի ժառանգը

Վերջապես, ո՞վ էր Սմբատ Բյուրատը և ինչով է արժանի երախտագիտության: Նրա տոհմը, սերում է Անիից: Տեր Ղազարենցները Անին թողած առաջին գաղթողներն են, որ ի սկզբանե բնակություն են հաստատել Կիլիկիայում: Եվ ահա 1862-ին՝ մարտի 3-ին, արդեն Զեյթունում ծնվում է Սմբատը: Մեծ հայրը քահանա էր Զեյթունի Բոզբայիր թաղամասում: Քահանայությունը ժառանգական առաքելություն էր Տեր Ղազարենցների տղամարդկանց համար: Եվ նա արդեն հաշվարկով 19-րդն էր: Սմբատը ընտրել էր այլ ճանապարհ՝ բանասիրական-մանկավարժականը: Երուսաղեմի Ժառանգավորաց վարժարանը եղավ իր առաջին դպրոցը, այնտեղից էլ մեկնեց ուղիղ Փարիզ՝ Սորբոնի համալսարանի մանկավարժական բաժնում ուսում առնելու: Բյուրատի անունն այնքան էլ հայտնի չէ ժամանակակից արևելահայ հասարակությանը: Մինչդեռ նրա կատարած գործը և նպաստը հայության խնդիրների լուծման համար շատ մեծ են: Նա մեզ թողել է հազարավոր էջեր արևմտահայ իրականության և, հատկապես, Զեյթունի, Սասունի գոյամարտերի մասին պատմող վավերագրություններ, որտեղ ոչ միայն պատմական իրադարձություններն են ներկայացված ականատեսի և դրանց մասնակցի վկայությամբ, այլև կան շատ կարևոր ազգագրական և կենցաղային մանրամասներ թե՛ հայ , թե՛ հայերի հետ առնչություն ունեցող մյուս ազգերի և ցեղերի ներքին կյանքի մասին՝ լինեն իսլամ կամ քրիստոնյա: Այդ բազմահազար էջերը պարունակում են ոչ այնքան գրական-գեղարվեստական, որքան փաստավավերագրական արժեք ներկայացնող նյութեր: Մի խոսքով, Բյուրատն արդեն 19 տարեկանում իր հայրենիքում սկսում է բուռն ազգային-հասարակական գործ. Կիլիկիայի տարբեր քաղաքների դպրոցներում տնօրենի պաշտոն ստանձնում, Մարաշում հիմնում «Կիլիկիոյ պահապան» ընկերությունը և իրագործում շատ կարևոր և գաղտնի գործ՝ հայ բնակչության մարդահամարը:

Սահմանք քաջաց զէնն իւրեանց

1880 թվականն էր, երբ Սմբատը վերցնում է Բյուրատ կեղծանունը, և այն մինչև հիմա փոխանցվում է սերնդեսերունդ: Անունը փոխանցվում է, բայց ահա Զեյթունի իրենց տունը՝ ոչ: Ոչ էլ Զեյթունն ընդհանրապես: Նախ 1887թ․ հուլիսի 26-ի սոսկալի հրդեհը, որ հրահրված էր թուրք իշխանությունների կողմից, ավերում է այս անառիկ քաղաքը, որը դեռ 1880-ականների սկզբից միշտ ըմբոստացել է թուրք իրականության դեմ և հաղթող դուրս եկել: Թուրքերը զինված ուժերով չկարողացան կոտրել Զեյթունի մեջքը և հրդեհեցին այն: Բայց միևնույն է, դա ևս չընկճեց քաջ զեյթունցիներին: Զեյթունը կամ ինչպես ասում են զեյթունցիները, Զեթունը, փառահեղ ինքնապաշտպանությամբ կարողացավ պահել իր կիսանկախ կարգավիճակը: Հայությունը, մտավորականները ոգևորված էին զեյթունցիների քաջությամբ: Զեյթունի ինքնապաշտպանությունը հուսադրեց համայն հայությանը: Այստեղից եկող լուրերն ուղղակի արթնացրին նաև Ռուսաստանի հպատակության տակ թմրած հայերին: Զեյթունը լցրեց մեր պատմությունը հաղթական փառավոր էջերով: Բայց 1915-ին ընկավ:    

Սպանության նոր միջոց՝ պատվաստանյութ

1890-ականներին, չկարողանալով զեյթունցիների հախից գալ, թուրքերը ծրագրեցին ապագայի պլանը՝ 10-15 տարի առաջ նայելով: Մարաշի կուսակալը Զեյթուն եկավ մի հեքիմի հետ՝ ինչ-որ վտանգավոր հիվանդության դեմ երեխաներին պատվաստելու պատրվակով: «Հէքիմ Ապոճան, իսկական անունը՝ բժիշկ Յակոբ Գալբագճեան՝ պայթուն աչքերով ու խոշոր, անճոռնի քիթով այս զանգուածը, խոնարհած մտիկ կ’ընէր ու աչքին առջեւ կը փնտռէր իրեն յանձնուելիք անմեղ կեանքերուն մէկիկ-մէկիկ անհետացման եղերական տեսարանը…»,- գրում է Բյուրատը «Բանտէ բանտ» վեպում: Երկուսից ութ տարեկան միայն մանչուկներ և միայն ազգությամբ հայ, իրենց հայրենակից բժշկի ձեռքով ստացան պատվաստանյութը: Հաջորդ օրվանից արդեն քաղաքը մտավ սգի մեջ: 554 երեխա թաղվեց Զեյթունում: Հակոբ Գալբագճեան անունով դավաճան բժիշկ-եղեռնագործը չնչին գումարի դիմաց փչացրեց «պատերազմիկներուն ընտիր սերունդ մը…»:

Հրդեհից առաջ Բյուրատը Հայոց միացյալ ընկերության 36 դպրոցների ընդհանուր տեսուչն էր: Հրդեհից հետո թողնում է Զեյթունը և անցնում Կոստանդնուպոլիս՝ Գրիգոր Զոհրապի, Հրանտ Ասատուրի և Եղիա Տեմիրճիպաշյանի հետ հրատարակելու «Երկրագունդ» պարբերականը: Զեյթունից հեռանալու իրական պատճառը իր և տեղի թուրք իշխանությունների միջև ծագած լուրջ տարաձայնությունն էր: Ինչևէ, նա մեկնեց Պոլիս, բայց մինչ 1895-ին թուրք կառավարողների կողմից persona non grata հայտարարվելը, դեռ առիթներ կունենա Զեյթուն վերադառնալու:

Եվդոքսիան. Բյուրատի միակ սերը

Սմբատը մինչև Պոլիս մեկնելն արդեն ամուսնացած էր Խասգյուղի Գալֆայան որբանոցի վարժուհի Եվդոքսիա  Շիշմանյանի հետ և ուներ մեկամյա որդի՝ Վաղինակ անունով, այն նույնը, որ հետո պիտի հայտնվեր Տիտանիկի վրա: Իսկ առայժմ Վաղինակը մեկ տարեկան էր և ծնողների հետ ստիպված էր ապրել մե՛կ այս, մե՛կ այն քաղաքում: Պատճառը աշխատանքն էր և ազգային պարտավորությունը, որ ուներ ընտանիքի հայրը՝ Սմբատը, և, անշուշտ, հայի դեգերող ոգին: Սմբատն ուսուցիչ էր, և իր պարտքն էր դպրոցներ հիմնել և ղեկավարել: Այդպես նա վարվեց Թրակիայում, հետո՝ Սամսոնում և այլուր: Եվ ամենուրեք երեխաներն ու նրանց ծնողները ուսուցչին  կոչեցին «Յարգելի էֆէնտի»: Հարգելի էֆենդի Սմբատը միայն մանկավարժությամբ չէր զբաղվում, թեև դա նրա  կոչումն էր ի վերուստ: Ժամանակները, ազգային և քաղաքական դրությունը նրան, ինչպես և գրեթե բոլոր մտավորականներին, ստիպեցին զբաղվել նաև այլ հարցերով: Նա հարեց Սոցիալ-դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությանը: Եվ իր քաղաքական գործունեության պատճառով էլ Զեյթուն մեկնելու ճանապարհին՝ Մարաշում, ձերբակալվեց: Դա 1890 թվականն էր, և առաջին ձերբակալությունը: Ընդ որում նա բանտ նետվեց իր կնոջ՝ Եվդոքսիայի հետ:

Ծնունդ բանտում

Եվդոքսիան սպասում էր երկրորդ երեխային: Տարիներ անց այս և մյուս բանտարկությունների մասին Բյուրատը պատմեց իր «Բանտէ բանտ» փաստավավերագրության մեջ: Մարաշում ձերբակալվելուց չորս ամիս անց բանտում լույս աշխարհ եկավ նրանց երկրորդ զավակը՝ Հայկ-Լևոնը: Բյուրատն իր կնոջ հետ Մարաշի բանտում մնաց 1,5 տարի, առանց դատավարության: Եվ առանց դատավարության նրանք երկուսով ենթարկվեցին դաժան կտտանքների: Հետո Մարաշից տեղափոխեցին Հալեպ: Այստեղ դատարանը Բյուրատին ազատազրկեց 5 տարով, կինը՝ Եվդոքսիան, արդարացվեց և որդու հետ դուրս եկավ բանտից: Իր հետ թվացյալ ազատություն տարավ ոչ միայն կարոտը և անհանգստությունը ճաղերից այն կողմ մնացած ամուսնու մասին, այլև կտտանքների հետևանքով ստացած առողջական լուրջ խնդիրները, որոնք շուտով հանգեցրին տեսողության կորստի: Բայց, հակառակ որ օրըստօրե աչքի լույսը թուլանում էր, նա իր ընտանիքը պահելու համար ստիպված կարուձև էր անում: Եվդոքսիան դերձակության արհեստին հրաշալի էր տիրապետում: Թուրքական տիրապետության տակ գտնվող Հալեպում տիկին Շիշմանյան-Բյուրատը կար էր անում, և ամեն անգամ մկրատ շարժելիս կամ ասեղ թելելիս միտքը սավառնում էր այնտեղ, որտեղ իր սիրելի ամուսինն է: Եվդոքսիան շուտով ելքեր գտավ կապ հաստատելու ամուսնու և դրսի աշխարհի միջև: Սուլթանական Թուրքիայում հավատարմագրված եվրոպական երկրների դեսպանները և հյուպատոսները քաղբանտարկյալների հարցերով սկսեցին Համիդի վրա ճնշումներ գործադրել: Բանտ-միջազգային ատյաններ հեռակա կապը ապահովելու համար Բյուրատները գաղտնի գործարքի մեջ ներքաշեցին անգամ իրենց ավագին՝ Վաղինակին: Նրանք երկար-բարակ մտածելու ժամանակ չունեին: Այդ պահին արտաքին աշխարհի հետ հարաբերվելու ամենահարմար միջնորդը որդին էր, թեկուզ և նրա կյանքին կարող էր վտանգ սպառնալ: Բայց այն վտանգը, որ սպառնում էր հատկապես Զեյթունին ավելի ահավոր էր:

Ծառայել Հայաստանին, նշանակում է ծառայել քաղաքակրթությանը․ Ու. Գլադստոն

Եվ այսպես՝ զեյթունցի բանտարկյալներին մահապատժից փրկելու համար կալանավոր Բյուրատը որոշեց ամեն գնով կապ հաստատել Մեծն Բրիտանիոյ վարչապետ լորդ Գլադստոնի հետ: Այդ հարցում նրան պետք է օգներ Թագավորության հյուպատոսարանի թարգման Նիկողոս Տեր Մարգարյանը: Վերջինիս կինը անգլուհի էր և մեծ գործ էր արել դեսպան Ֆիլիպ Քըրրիին իրազեկելու թուրքերի վայրագությունների մասին և Համիդից որոշ զսպվածություն պահանջելու ուղղությամբ: Ինչևէ, հիմա Բյուրատը որոշել էր նամակ ուղարկել բրիտանական կառավարություն: Ինչպե՞ս այն պետք է դուրս հանվեր բանտից: Սա մի մեծ հարց էր, որ պետք է շուտափույթ լուծում գտներ: Եվ այն գտնվեց: Անգամ լուծման 2 տարբերակ: Եվ այսպես, առաջին՝ բանտի խոհարարը հայ ամբաստանյալ էր՝ Գրիգոր անունով: Այստեղ նա հայտնի էր Գուգուր անվամբ: Գուգուրն արգելափակվել էր այն բանից հետո, երբ մի հայուհու պատվի վրա բռնացող ինչ-որ թուրք էր սպանել: Նա ամենևին չէր զղջում իր արածի համար՝ այն համարելով տղամարդկային և հայրենասիրական: Գուգուրը երբեմն բանտարկյալների համար միջով քէօֆթէ էր պատրաստում: Դա զեյթունցիների ամենից սիրելի ուտելիքն էր: Բյուրատը մետաքսե բարակ պապիրուսի թերթերի վրա ֆրանսերենով գրում է տեղեկագրեր՝ նկարագրելով զեյթունցիների վիճակը, փաթաթում մոմլաթի մեջ, տեղավորում քէօֆթէի մեջ, ուղարկում տուն՝ կնոջը: Եվդոքսիան էլ դրանք հանում էր և տանում Նիկողոս Տեր Մարգարյանին՝ հյուպատոսի թարգմանին, սա էլ հանձնում էր հյուպատոսին, վերջինս բանտից դուրս եկած տեղեկագիրը դիվանագիտական խողովակով ուղարկում էր Գլադստոնին: Այսպես Զեյթունի իրավիճակի, բանտարկյալների և Համիդի ոճիրների մասին ոչ պաշտոնական միջոցներով տեղեկանում է Մեծն Բրիտանիոյ կառավարությունը: Հետաքրքրականն այն է, որ լորդ Գլադստոնը պատասխանում է Բյուրատին՝ նրան հուսադրելով, թե կհոգա քաղբանտարկյալների հարցը: Եվ չի ստում: Գլադստոնը ստեղծում է Անգլո-հայկական ընկերակցություն ևբրիտանական հասարակության շրջանում տարածում հայանպաստ տրամադրություն: 1895-ին Թուրքիայում Թագավորության դեսպանի միջոցով նա ճնշում է գործադրում Համիդի վրա: Արդյունքում՝ համաներում է շնորհվում զեյթունցի քաղբանտարկյալներին: Իսկ թե ինչպես էին լորդի պատասխան նամակները հանձնվում Բյուրատին, կպատմի Վաղինակը՝ Բյուրատի մեծը, հետագայում Տիտանիկի հայ ուղևորը:

Գաղտնի գործողություն․ «ուֆֆ, ուֆֆ»

Վաղինակը դառնում է բանտ-հյուպատոսություն գաղտնի կապի երկրորդ միջոցը, առաջինը, ինչպես հասկացանք, Զեյթունի միջով քէօֆթէն էր: Եվ այսպես, հիշում է Վաղինակը՝ այն ժամանակ հազիվ 9 տարեկան:  «Մայրս ինձ վարժեցրել էր, երբ հօրս տեսութեան էինք գնում, ասում էի նրան. «Պապա, փորս ուֆֆ կ’ըլլայ»: Հայրս հասկանում էր եւ, ինձ զուգարան տանելով ու փորիս վրայ կապուած գրութիւնները վերցնելով՝ նոր տեղեկագրեր էր զետեղում փորիս»:

Բայց շուտով մի հայի մատնությամբ Բյուրատի խցում հայտնաբերվում են վարչապետ Գլադստոնի պատասխան նամակները: Բյուրատին մեկ ամիս էր մնում բանտից դուրս գալու համար: Նրա ժամկետը երկարացնում են ևս 5 տարով: Բայց վարչապետի ջանքերով ձեռք բերված համաներումը տարածվում է նաև Սմբատ Բյուրատի վրա: Սկսվում է նրա կյանքի նոր փուլը:

Շարունակելի