Հայաստանի քրեակատարողական հիմնարկներում անազատության մեջ պահվում է հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող 261 անձ: Սակայն, Առողջապահության նախարարության «Քրեակատարողական բժշկության կենտրոն» ՊՈԱԿ-ը հաշվառում չի վարում, թե նրանցից քանիսն են կալանավորված անձ, քանիսը՝ դատապարտյալ: Սա վկայում է այն մասին, որ ազատազրկման վայրերում պատշաճ ուշադրություն չի դարձվում մարդկանց հոգեկան առողջությանը, որը հետագայում դրսևորվում է նաև ինքնավնասումների կամ ինքնասպանությունների տեսքով:

2025թ. հուլիսի 30-ի դրությամբ  Հայաստանում գործող 10 քրեակատարողական հիմնարկներից միայն «Դատապարտյալների հիվանդանոց» ՔԿՀ-ում հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձիք չեն պահվել:

Հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող ամենաշատ անձինք պահվում են «Արմավիր» քրեակատարողական հիմնարկում՝ 98 հոգի, հետո՝ «Նուբարաշենում»՝ 75 հոգի: Կանանց և անչափահասների համար նախատեսված «Աբովյան» ՔԿՀ-ում հոգեկան առողջության խնդիր ունեցող 10 ազատազրկված է պահվում:

«Քրեակատարողական բժշկության կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի տնօրեն Կամո Մանուկյանը «Հետքի» հարցմանն ի պատասխան տեղեկացրել է, որ հոգեկան առողջության խնդիր ունեցող 261 ազատազրկվածից հոգեմետ դեղեր ստանում է 180-ը:

Հետաքրքրվել էինք նաև, թե քրեակատարողական հիմնարկներում անազատության մեջ պահվող և հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցողներից քանի՞սն ունեն հաշմանդամության խումբ։ ՊՈԱԿ-ից հայտնել են, որ առանձին հաշվետվություն հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցողների հաշմանդամության վերաբերյալ չի վարվում: ՔԿՀ-ներում առաջին անգամ հոգեկան առողջության խնդիրներ արձանագրված անձանց վերաբերյալ ևս հաշվետվություն չկա:

Քրեակատարողական հիմնարկներում հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց նկատմամբ պատշաճ և համակարգային մոտեցում չի ցուցաբերվում: Գրել էինք, որ ՔԿՀ-ներում ավելացել է ինքնավնասում կատարած անձանց թիվը: Ինքնավնասման դեպքերը ևս աճել են:

• ՔԿՀ-ներում ինքնավնասման դեպքերը 30%-ով ավելացել են

Օրինակ՝ տարիներ շարունակ վիճակագրություն չի վարվել, թե ինքնավնասում կատարած անձանցից քանիսն են եղել կալանավորված, քանիսը՝ դատապարտյալ և ինչ տարիքային խմբում են եղել: Ինքնավնասման հիմնական պատճառներից նշվում են առաջադրված մեղադրանքը չընդունելը, քրեական գործերը վերաբացելը, պահման պայմանները և այլն: Մինչդեռ դրա հիմքում ընկած են նաև հոգեկան առողջությանը վերաբերող գործոնները, որին պատշաճ արձագանք չի տրվում:

Այս համատեքստում մտահոգիչ են նաև ինքնասպանության դեպքերը: Մասնավորապես՝ քրեակատարողական հիմնարկներում 2025թ. 5 ամսվա ընթացքում (մայիսի 19-ի դրությամբ) մահացել է 13 դատապարտյալ և կալանավորված անձ: Նրանցից 5-ն, ըստ պաշտոնական վարկածի, ինքնասպան է եղել: Ինքնասպան եղած անձանցից երկուսը պահվել են միայնակ, և նրանց հետ այլ անձ չի եղել, իսկ ինքնասպանության գործիքը եղել է պարանը կամ սավանը:

• Մահվան դեպքերի և կալանավորների թվի աճ. ՔԿՀ-ները շարունակում են գերբեռնվել

Ըստ Արդարադատության նախարարության տվյալների՝ 2024թ. ընթացքում ազատությունից զրկված անձանց կողմից ինքնավ­նասման 625 դեպքից 126-ի պատճառը եղել է  «նյարդային լարվածության, հոգեկան անկայուն, անհավասարակշիռ հոգեվիճակում գտնվելը»։ Ինքնավ­նասման այլ պատճառներ են նշվել «կյանքին վնաս հասցնելու ցանկությունը» կամ «սատանան է դրդել», որոնք փաստացի չեն դիտարկվել անձի հոգեկան վիճակի անկայունության կամ հոգեկան առողջության խնդիրների համատեքստում:

2025թ. մայիսի 7-ին լրագրողների հետ ճեպազրույցում Արդարադատության նախարար Սրբուհի Գալյանը հայտարարել է, որ ՔԿՀ-ներում արձանագրվող մահվան դեպքերի կանխարգելման նպատակով նախատեսում են տեսախցիկներ տեղադրել այն խցերում, որտեղ պահվում են հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձինք։ «Ցավոք, որոշ դեպքերում ունենք ինքնասպանություններ, որոնք գրեթե բոլորն առնչվում են հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց։ Նրանք նախկինում ունեցել են ինքնավնասման դրսևորումներ։ Չնայած բոլոր ջանքերին՝ երբեմն մեզ չի հաջողվում կանխել ճակատագրական հետևանքը։ Այժմ ուսումնասիրում ենք միջազգային փորձը, և նմանատիպ հակվածություն ունեցող անձանց խցերում նախատեսվում է տեղադրել տեսախցիկներ»,- ասել է Արդարադատության նախարարը։

Քրեակատարողական հիմնարկներում և մարմիններում հասարակական վերահսկողություն իրականացնող դիտորդների խումբն ահազանգեր է ստանում, որ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձինք պատշաճ բուժօգնություն չեն ստանում:

Խմբի անդամ Շուշան Խնկոյանը «Հետքի» հետ զրույցում ասաց, որ քրեակատարողական հիմնարկներից ստացված ահազանգերի մեծ մասը կապված է պատշաճ բուժօգնություն չստանալու դեպքերի հետ, որոնց մեջ են նաև հոգեկան առողջություն խնդիրներ ունեցող անձանց ահազանգերը:

«Հաշվի չեն առնվում իրենց խորքային խնդիրները, բոլոր դեպքերում միանման մոտեցում է ցուցաբերվում՝ տրամադրելով միանման հանգստացնող, ցավազրկող դեղեր: Ավելի շատ տարածված է «Դիազեպամ» դեղը, որոշ դեպքերում տրվում է  նաև «Լորազեպամ» դեղը: Հոգեկան առողջության խնդիրները տարբեր են, յուրահատկությունները հաշվի չեն առնվում, անհատական մոտեցում չկա: Քանի որ բուժումն էլ պատշաճ չի իրականացվում, հանգեցնում է սրացումների, ինչը կարող է ավարտվել ինքնավնասումներով կամ ինքնասպանություններով»,- ասում է Շուշան Խնկոյանը:

Դիտորդական մարմնի անդամի խոսքերով՝ այս տարի ՔԿՀ-ներում գրանցվել է մահվան մեծ թիվ, և ինքնասպանության դիմած անձանց մեջ եղել են նաև հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցողներ:

«Եղել է դեպք՝ գնացել ենք քրեակատարողական հիմնարկ, ղեկավար կազմն ասել է, որ անձն ունի հոգեկան առողջության խնդիր, ի՞նչ անեն այդ անձի հետ: Ինքնավնասումների է դիմել, հիմնարկի աշխատակիցները կանխել են և այլն, բայց ի վերջո, լուծում չեն գնում: Սա խնդիր է նաև հիմնարկի համար, անվտանգության տեսանկյունից վտանգ կա նաև այլոց համար»,- ասում է Շ. Խնկոյանը:

Նրա փոխանցմամբ՝ 2025թ. հուլիսի 22-ին, խմբի անդամները հանդիպել են Առողջապահության նախարարության ներկայացուցիչների հետ և քննարկել են  ՔԿՀ-ներում պահվող հոգեկան առողջություն ունեցող անձանց իրավունքներին վերաբերող հարցեր: Մասնավորապես՝ հարց է բարձրացվել, թե ինչու այդ անձանց չեն տեղափոխում մասնագիտացված բժշկական հաստատություններ և այլն: Նախարարությունից տեղեկացրել են, որ կա օրենսդրական կարգավորումների խնդիր, և այդ ուղղությամբ աշխատում են:

Շուշան Խնկոյանի փոխանցմամբ՝ ՔԿՀ-ներում նույն խցում պահվում են և՛ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձինք, և՛ նման խնդիրներ չունեցողներ: Դիտորդական խմբի անդամն ասում է, որ հարցի լուծումը միայն մասնագիտացված հաստատություններ տեղափոխելու մեջ չէ, պետք է տեղում ստանան պատշաճ բուժօգնություն:

«Պարզել ենք, որ հոգեբույժը շաբաթվա մեջ 2 օր պետք է գտնվի քրեակատարողական հիմնարկում, մեկ օր է լինում, այն էլ՝ մի քանի ժամով: Բնականաբար, էլ ինչի մասին է խոսքը, ինչ ուշադություն պետք է դարձնի: Ընդամենը փաստաթղթավորումն են ապահովում՝ տեսել է, ընդունել է, դեղորայք է նշանակել ու վերջ: Այստեղ համագործակցություն պետք է լինի նաև հոգեբանների հետ: Դեպք ենք արձանագրել, երբ անձի հետ հոգեբանական աշխատանք  տարվել է միայն ինքնավնասումից հետո, բայց դա ինչքանով է արդյունավետ եղել՝ չենք կարող ասել: Այս տարի գարնանը, երբ «Նուբարաշենում» անձը ինքնասպանություն էր գործել, 3 անգամ ինքնավնասում էր կատարել, այսինքն՝ այստեղ ռիսկի գործոնը մեծ էր, պետք է կառավարել այդ ռիսկը, ինչը նշանակում է, որ թերի աշխատանք է կատարվել»,- ասում է Շուշան Խնկոյանը:

Շ. Խնկոյանը նշեց, որ մենք խոսում ենք միայն գրանցված հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող  անձանց մասին, մինչդեռ քիչ չեն դեպքերը, երբ անձինք ունեն հոգեկան առողջության խնդիրներ, որոնք ախտորոշված չեն:  Պատճառներն, ըստ  դիտորդ մարմնի ներկայացուցչի, տարբեր են: Որոշ դեպքերում անձինք չեն ցանկանում բժշկական ստուգում անցնել, որոշ դեպքերում էլ բժիշկները պատշաճ ուշադրություն չեն դարձնում:

Մարդու իրավունքների պաշտպանի՝ որպես կանխարգելման ազգային մեխանիզմի գործունեության վերաբերյալ 2024թ. զեկույցի համաձայն՝ իրավասու գերատեսչությունների կողմից ինքնասպանության իրական պատճառների վերաբերյալ պատշաճ հաշվառում և գնահատում չի իրականացվում։ Մասնավորապես, «սատանայի կողմից դրդելու», «կյանքին վնաս հասցնելու ցանկության» գործոնները հաշվառվել են որպես «այլ պատճառներ» այն պարագայում, երբ դրանք ո­ւղղակիորեն առնչվում են անձի հոգեկան առողջության վիճակին և հոգեբուժական օգնության տրամադրմանը:

«Քրեակատարողական բժշկության կենտրոն» ՊՈԱԿ-ում կալանավորված անձանց և դատապարտյալների հոգեբուժական օգնությունը և սպասարկումն իրականացվում է արտահիվանդանոցային և հիվանդանոցային ձևերով:

Կանխարգելման ազգային մեխանիզմի կողմից արձանագրվել է դեպք, երբ «Դատապարտյալների հիվանդանոց» ՔԿՀ-ում կալանավորված անձի նկատմամբ հոգեկան առողջության վիճակի վատթարացման և սոցիալական վտանգավորության վերաբերյալ հոգեբույժի եզրակացության հիման վրա զսպման միջոցի կիրառման փոխարեն անձին ուղղակի մեկուսացրել են:

Կալանավորված անձի հիվանդության պատմագրի ուսում­նասիրությունը վկայել է, որ հոգեկան առողջության խնդիր ունեցող անձը, հոգեբուժական խնդրով և բժշկական անհրաժեշտությամբ պայմանավորված, քրեակատարողական հիմ­նարկի պետի որոշմամբ պահվել է մեկուսի, որը հետապնդել է վերջինիս վարքագիծը վերահսկելու և նրա կողմից այլ ազատությունից զրկված անձանց ո­ւղղված վտանգը չեզոքացնելու նպատակ: Սա այն պարագայում, երբ օրենսդրությունը չի նախատեսում հոգեկան առողջության վիճակով (ախտանիշներով) պայմանավորված՝ կալանավորված անձին մեկուսի պահելու ընթացակարգ:

ՄԻՊ-ի գրասենյակը կալանավորված անձի հիվանդության պատմագրի և անձական գործի ուսում­նասիրություններից պարզել է, որ թեև անձը հրաժարվել է դեղորայքային բուժումից, այնո­ւամենայնիվ, «Դատապարտյալների հիվանդանոց» ստորաբաժանման բուժանձնակազմի կողմից կատարվել է բժշկական միջամտություն՝ «Մոդիտեն-դեպո» դեղամիջոցի ներարկումեր: Մինչդեռ «Հոգեկան առողջության խնդիր ունեցող անձին հանդարտեցման նպատակով տրամադրվող դեղերի ցանկը սահմանելու մասին» ՀՀ առողջապահության նախարարի 2021թ. հունվարի 27-ի թիվ 04-Ն հրամանի հավելվածով նշված դեղամիջոցը չի հանդիսանում դեղորայքային հանդարտեցման միջոց:

Ինֆոգրաֆիկան՝ Արեն Նազարյանի