սկիզբը

Յարալէզները կը լզէին եւ Գեղեցիկը պիտի արթննար, բայց ան այլեւս պիտի չելլէ ոտքի ...

Տարագրվելով՝ Շահնուրին թվաց, թե Պոլսում է թողնում նաև 1915 թվականը: Փարիզ հասավ, ազատ ապրելու, շնչելու և ստեղծագործելու, բայց շատ շուտով զգաց, որ իր հետ Ֆրանսիա է բերել այն, ինչն իրեն մարդկայնորեն խանգարում և տանջում էր թուրքական հպատակության մեջ՝ չարաբաստիկ 15 թիվը և հայի ծռված ճակատագիրը: Դա ողբերգություն էր: Ապրելու համար, Փարիզի մեծ պողոտաներում, նա սկսեց լուսանկարչություն անել: Իր սարքի ոսպնյակի ետևում   ամեն բան շրջված էր երևում, բայց  աշխարհն իրականու՛մ էր այդպիսին՝ գլխիվայր եղած: Նա սովորեց retouch-ի գործը` լուսանկարները գեղեցկացնելու համար: Վստահաբար շատ կուզենար  հայության կյանքում՝ թե՛ անցյալի, թե՛ ներկայի մեջ, հիմնովին շտկումներ անել: Կուզեր փոխել շատ բան: Եվ մանավանդ՝ անցյալից բարձր կանգնել, ինչպես ասում էր իր հանճարեղ  «Նահանջը առանց  երգի» վեպի Պետրոս անունով տարագիր հայը. «…. անցյալէս բարձր» լինել: Այս փափագը անձնապես Շահնուրի փափագն էր: Եվ անցյալից բարձր լինելու համար էր, որ 1923-ին հասավ Փարիզ` դառնալու մեկը գաղթական հայերից: Բայց և բացառիկ դեմքը հայ գրականության համար:  

 Փարիզը

Առաջին հայերից մեկը, ում  նա հանդիպեց օտարության մեջ և մտերմացավ գրավաճառ Կյումուշյանն էր: Կաղանդին Շահնուրը նրանից նվեր ստացավ Գյոթեի ու Շիլլերի հատորները: Դա շատ հաճելի նվեր էր: Այս գրքերի հիշատակումը մեկ անգամ ևս կհայտնվի Շահնուրի պատմության մեջ: Եվ այսպես՝ նա արվեստների քաղաքում է՝ նոր ուղղությունների և «իզմերի» ծնունդի ականատեսը և կրկին կյանքի երկու բևեռային ընկալումների խաչմերուկում: Նա հայտնվեց արվեստի ֆրանսական գերիրապաշտության մեջ, բայց չտրվեց դրան: Շահնուրը չէր ընդունում անգիտակցական կամ ենթագիտակցական մղումներով ստեղծված արվեստը: Նա վստահ էր, որ գրականությունը գիտակցության հսկողության տակ պետք է լինի: Շահնուրի մեծագույն առավելությունն այն էր, որ նա համարձակորեն մտավ համաշխարհային արվեստի հորձանուտի մեջ, բացվեց նոր, ժամանակակից եվրոպական որակների,  ճաշակի և մտքի առջև և իր պրիսմակով  անցկացրեց այդ ամենը: Քննադատաբար մոտեցավ շատ բաների, բայց և ընդունեց շատ բան: Ճանաչեց  նորը և չվախեցավ կորցնել իր հայկականությունը: Սովորեց նաև Փարիզի համալսարանի գրական բաժնում: Դա մի կարևոր դպրոց էր: Փարիզը նրան օգնեց  ընկնել ժամանակի կշռույթի մեջ: Իսկ ինչ էր պահանջում այդ կշռույթը Փարիզի հայ տղաքից, որ  ապրեցին մինչև-ը և հետո-ն՝ հիշել-մոռանալ, հիշել-անցնել առաջ, գուցե  ձևավորել նո՞րը՝ տարանջատվել հնից: Ի՞նչը ջատագովել: Հակազդե՞լ ինքնության կորստյան վտանգին: Եվ ամենից մեծ հարցը՝ ինչպես հաղթահարել անասելի Կարոտը: Ինչ էլ որոշեին, նրանք էին լինելու  մի նոր հասկացության հիմնադիրները, որ կոչվելու էր Սփյուռք: «Մենք գաղթական ենք, գաղթական չըլլալով հանդերձ: Մենք Սփիւուռք ենք: Գաղթականը կը գաղթէ, Սփիւռքը՝ ոչ: Հոս է մեր ազգային վէրքը, որ կը կոտտայ»:

«Հարդ գող» գրական խմբակը, բայց առավելապես «Մենք»-ի շարժումը հենց ուզում էր տալ այս հարցերի պատասխանը: Փառահեղ երիտասարդների մի խումբ՝ Վազգեն Շուշանյան, Նիկողոս Սարաֆյան, Որբունի, Նշան Պեշիկթաշլյան, Ռաֆայել Զարդարյան, Հարություն Ֆրենկյան, Բյուզանդ Թոփալյան, Շահան Շահնուր, Շավարշ Նարդունի և ուրիշներ կոչված էին ձևավորելու գրական Սփյուռքը՝ կարգին չիմանալով թե դա ինչ է, բայց բնազդորեն, թե ջահելական հախուռնությամբ, փորձելով ընդդիմանալ «Դուք»-ին՝ նրանց, որոնք արդեն ասպարեզում էին մինչև 15-ը: 

Ձեղնահարկում ծնվածը

«Այս տղան պիտի ըլլայ մէկը»,- անայլայլ վստահությամբ ասել էր Վահան Թեքեյանը դեռ Պերպերյան վարժարանի  սան Շահան Քերեսթեճյանի համար, երբ վերջինս ավարտական հանդեսին կարդաց իր «Լացի գիշերը» արձակ գործը: Գալիս էր ժամանակը կյանքի կոչելու մեծ ուսուցչի  մարգարեությունը: Շահանը  բնակվում էր Լյուքսենբուրգյան  այգու հարևանությամբ: 1927-ի Նոյեմբերից 1929-ի Հունվարը,  Մոմպառնասի Պրեա փողոցի «Ամերիքեան հօթել» կոչվող   թիվ 15 շենքի ձեղնահարկում, 26 ամյա Շահնուրը գրեց հանճարեղ «Նահանջը առանց երգի» վեպը: Միանգամայն նոր խոսք, նոր շունչ, բացարձակ անկեղծություն և իրատեսություն: Եվ ոչ մի կաթիլ սուտ հայրենասիրություն և գրական կեղծ «պարկեշտություն»: Բաց, ազնիվ, ճշմարիտ, իմաստուն և զգացական մի գործ: Շատ բարդ իրավիճակում հայտնված հերոսներ, հայկական հոգեկերտվածքի և ֆրանսական իրականության, անցյալի և ներկայի բախում, բայց և  կանխատեսելի  բախում ապագայի հետ՝ ազգային դիմազերծման  վախ: 1933-ին Շահանը գրեց Սիմոն Վրացյանին՝ «...Կը խորհիմ որ «Նահանջը» կ’երթայ կը կապուի իր խորքով հետեւեալ երրորդութեանը-Tourgeneff-'' Pères et enfants'', Thomas Hardy –''Jude l’obscur'', Flaubert-''L’Education Sentimentale''(Տուրգենև՝ «Հայրեր և որդիներ», Թոմաս Հարդի՝ «Աննկատելի Ջուդը», Ֆլոբեր՝ «Զգացմունքների դաստիարակություն»):

 1929թ. Հոկտեմբերին Պոլսի Սկյուտարի իրենց տան հասցեից Շահնուրը նամակ ստացավ: Գրում էր քույրը: Հերմինեն նկարագրում էր, թե ինչպես Սեպտեմբեր 24-ին, նրանք ընտանիքով նստած էին ճաշի, երբ փոստատարը փարիզյան հասցեով մի ծրար բերեց:

«Ալ ո՞վ ճաշի սեղանին կը մոտենար, որ, Շահս, պատառ մը բան չէինք կրնար ուտել այլեւս: Քու ձեռքով կապած բարակ չուանը հիմա ես կը բանայի: Տեսայ թէ գիրք մըն էր մէջինը որ կարծես  դէմքիս կը խնդար, խօսիլ կ’ուզէր հետերնիս: Կարդացինք կափարիչին վրայ Շահան Շահնուր ստորագրութիւնը: Ալ սկսայ թերթել շուտով-շուտով, դարձունել ուրախութեամբ և յուզումէս չկարենալ համբերել: ...Կ’ուզեի շուտ մը լափել զայն: Թէեւ տեքոլթէ գրուած էր,- բայց միեւնոյն ատեն շատ բարձր գրիչ մըն էիր շարժած»:  «Տեքոլթէ» ասելով՝ Հերմինեն նկատի ուներ բաց  տեսարանները:

Ցնցում «Նահանջ»ից

«Շահան «Նահանջ»ին մէջ մարգարէ մըն է»,- գրեց  գրող, հրապարակագիր, Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի ղեկավարներից Գևորգ Աճեմյանը: «Իր լոյս տեսած օրերուն ես չվարանեցայ այդ գրքին մէջ տեսնելու իր սերունդին անդրանիկ կատարեալ վէպը...»,- խոստովանեց Հակոբ Օշականը: «Նեխած ճահճի ծաղիկ», «աղբանոցային գրականություն... »՝ արձագանքեցին սովետական Հայաստանի կուսակցական գրողները: Սփյուռքի գրականագետներից  ոմանք նույնպես վերապահում ունեին Շահնուրի գրականության նկատմամբ: Նրան քննադատում էին  երկու, այսպես ասած, մեղանչումների. մեկ՝ գրականության մեջ էրոտիզմ բերելու, երկրորդ՝ ազգային արժեքների նկատմամբ ունեցած իբր անպարկեշտ  և  անարդար վերաբերմունքի համար: Բայց Շահնուրը ընդամենը ասում էր ճշմարտությունը: 

«Դիւուրին գործ է ամէն տեղ վարդաջուր թափել եւ ամէնուն առջեւ խունկ ծխել, բայց թող ներուի ըսել թէ ատոր մեջ չէ որ կը տեսնէնք ազգային ոգոյն ամէնէն պայծառ բոցը»,-ի պաշտպանություն, գրեց Շահնուրի լավագույն ընկեր, գրող Գեղամ Ֆեներճյանը: 

Նրան քարկոծեցին «Նահանջ»-ից» սկսած մինչև նրա հոյակապ պատմվածքներն ու հոդվածները՝ «Ավագ ուրբաթից» մինչև «Ազատն Կոմիտաս» և «Պույնուզլըները» ...  այսպիսի տողերի համար՝ «...Մեղայ հայուն վատութեանը համար, մեղայ հայուն փերեզակութեանը համար, մեղայ հայուն անբուժելի կարճատեսութեանը համար: Բայց մանաւանդ, ո՜վ Տէր, մեղա՜յ, բիւր անգամ մեղայ մեր պառաւութեանը համար: Մեր արիւնը հին է, ծեր է եւ պառաւած: Աւիշ, աւիշ պէտք էր մեզի, մեզի պէտք էր վառօդ երակներու մէջ, որպէսզի մեր դռնապանները մեզմէ վախնային: Մենք երբեւիցէ մէկը  չխածինք, մէկը չզգետնեցինք, մենք օր մը օրանց մէկուն  չյաղթեցինք որպէսզի մեզ յարգէին ծածկուած սարսափով»: Կամ ՝ «Հայը ունի լաւ նկարիչներ,  բայց ոչ նկարչութիւն, Հայը ունի լաւ դերասաններ, բայց ոչ թատերգութիւն, յոգնիլ չգիտցող  ճամփորդներ, բնաւ նաւապետ…»: Ճի՞շտ է, կամ՝ ոչ, Շահնուրը:   

«Կը խորհիմ, որ մեր աշխարհը բան մը պիտի չկորսնցնէ, եթէ  իր երեսէն հայը անհետանայ վերջնական չքացումով: Բայց ան բան մը պիտի շահի անկասկած, եթէ հայը արդիւնաւորէ, անգամ մը  եւս, իր հանճարին թաքուն ուժերը: Ի՞նչ ենք ի վերջոյ  այսօր, մեր գաղթականութեան  սա հազար ինը հարիւր երեսունեւհինգ թուականին, եթէ  ոչ թշուառ եւ խոցոտ թափառականութիւն մը, նշաւակ՝ քաղաքական կարեկցութեան, եթէ ոչ արհամարհանքի: Ի՞նչ ենք այսօր, եթէ ոչ եղերականօրէն սնանկ այլ հաւակնոտ այլանդակութիւն մը, որ քարշ կու տայ  իր քէներն ու անբուժելի վէրքերը…: Եւ եթէ պատահի որ հայ ժողովրդի ընդերքէն փայլատակէ  ինչ-որ ստեղծագործ ուժ մը, կասկած չկայ, որ նոր գեղեցկութիւն մը աւելցած պիտի ըլլայ աշխարհի գեղեցկութիւններուն վրայ: Եւ այդ գեղեցկութիւնը չի կրնար չյայտնուիլ: Այն պարզ իրողութիւնը, թէ հայը կրցեր է դիմադրել դարերու խորտակիչ  ճնշումին, ինքնին արդէն  յաղթանակ մըն է: Նոր յաղթանակը պիտի գայ այսօր եւս, քանի որ անցեալի մէջ ան մեզ շնորհուած է բազմիցս, եւ մենք այսօր  կրնանք թուել անոնցմէ չորսը-Սուրբ Մեսրոպ, Կոմիտաս, Կաթողիկէ և Անդրանիկ»:  

Շահնուրը  ճի՞շտ է, կամ ՝ ոչ ասելով, թե անհատ-ընտանիք-ազգ-մարդկություն շղթայի մեջ  «Հայը անշարժացած է երկրորդ հանգրուանին վրայ ու չէ հասած ազգութեան աստիճանին: Այսօր կան տարանջատ ընտանիքներ, բայց չկայ ազգն հայոց: Հայ պետականութեան կործանումը նման է ջերմաչափի ջախջախումին, որով նաև սնդիկի կոտորակումին: Հայ ընտանիքը սնդիկի այն ամրակուռ մետաղյայ գնդիկն է, որ կցրվուի խոլաբար: Ինքն իր վրայ գոց՝ ան կը մնայ այլամերժ եւ բացառիկ ուժով կը դիմադրէ թուրքին, որ կը կոչէ «այլազգի»: Ընտանիքի գաղափարին միսթիքը չի կրնար սակայն փոխարինել ազգային զգացումին միսթիքին: …Այսօր, մեր գաղթականութեան ներկայ վիճակին մէջ, Կոմիտասն է միայն, որ ընտանեկան հանգրուանէն բարձրացած է ազգայինին: Հոդ է իր մեծութիւնը: Կը բաւէ ըսել-«Սիրտս նման է էն փլած տներ» որպէսզի հայը հասկնայ  ուրիշ հայ մը»:

Նստած ձախից ՝ Թեոդիկ, Շավարշ Միսաքեան, կանգնած ձախից՝ Շ.Նարդունի, Շ.Շահնուր, Ն.Պեշիկթաշլեան, Մ.Քեպապճեան

Իսկ հայ գրականությա՞ն մասին ՝ «Հոն զգացականը կայ  լիովին, երազայինը գոյութիւն ունի միշտ, բայց զանոնք արժեցնող մի՛տքն է, որ կը տկարանայ  յաճախ»: Դժվար է փոխել հրաշքի սպասումի խեղճ, տկար, ոչինչ անելով՝ արդյունք ստանալու մեր ծույլ երազանքը՝  «... կարենալ կոճակի մը վրայ կոխել եւ մէկ անգամէն կործանել Թուրքիան: Յետոյ կոխել ուրիշ կոճակի մը վրայ եւ կառուցանել հրաշալի Հայաստան»:

«Պույնուզլըները»

 Իսկ Շահնուրի «Պույնուզլըները» ուղղակի դարձավ գրողին ջախջախելու  մեծ առիթ: Շահանը մեղադրվեց այլասեռությունը գրականություն բերելու համար: «Մենքը» վերջնականապես պառակտվեց: Գրական շրջանակներին դուր չեկավ, թե ինչպես են, Շահնուրի գրչի տակ, ցեղասպանություն տեսած լեգիոներական հայ երիտասարդները, վրեժ  լուծում թուրքից. Հանդիպում են թուրք քույր և եղբոր: Ստիպում է եղբորը բռնաբարել սեփական քրոջը: «...եթէ զաւակ մը ծնի, գիտե՞ս անունը  ինչ պէտք է դնես: Վրէ՜ժ, Վրէ՜ժ պէտք է դնես»: Քննադատողները բողոքեցին վրեժի այդ ձևի դեմ է: Բայց, կարծեմ թե,  Շահնուրը այս գործը գրել էր ուրիշ մի կարևոր բան արձանագրելու համար. թուրք եղբորը դուր է գալիս այն, ինչ իրեն ստիպել էին անել հայերը: Եվ, այդ օրվանից սկսած, նա անընդհատ հետապնդում և բռնաբարում էր քրոջը: Անփոփոխ  թրքական էություն: 1933-ից՝ փառահեղ «Յարալեզներու դավաճանութիւնը»-ից հետո , Շահնուրը դադարեց հայերեն գրել: 

Արմեն Լյուբենը

Ֆրանսերենը դարձավ ստեղծագործելու լեզուն: Գրեց  բանաստեղծություններ: Նկարչուհի  Մադլեն Տյունես Ֆոլենը, շատ բարձր գնահատեց Շահնուրի՝  Արմեն Լյուբեն ստորագրությամբ ֆրանսերեն ստեղծագործությունները և ուղղակի «նետեց» նրան բուն ֆրանսական գրական շրջանակից ներս: Արմեն Լյուբեն հայտնվեց ժամանակակից ֆրանսական պոետների կողքին: Նրան սպասում էին այդ երկրի գրական պատկառելի մրցանակները: Մադլենը կարծես երկնքից ընկած մանանա էր գաղթական հայի համար: Հռչակավոր նկարիչ Մորիս Դենիի դուստրը և փաստաբան ու բանաստեղծ Ժան Ֆոլենի կինը անծանոթ Փարիզում, միայնակ և կենցաղային առումով չհամակերպված գրողի համար,  դարձավ քույր, ընկեր, թիկունք և հույս: 1941-ի Կաղանդին Մադլենը Շահնուրին նվիրեց Շիլլերի և Գյոթեի հատորները: Այն նույն գրքերը, որ մոտ 20 տարի առաջ ստացել էր  գրավաճառ Կյումուշյանից: Գրեթե քառասնամյա կյանքի ընթացքում միայն երկու անգամ նվեր ստանալ, այն էլ «զարմանալիօրէն  միեւնոյն գրքերը»: Շահնուրը հարմարավետորեն տեղավորվում էր  ֆրանսական գրական կյանքում, բայց կյանքը շարունակում էր մեծ անհաջողություններ մատուցել նրան:

շարունակություն