Տեսողական խաբկանքի հեղինակը

Տանը գրեթե կահույք չկար: Բայց Գևորգը ստեղծում էր այդ կահույքի պատրանքը: Նա սենյակի պատերին նկարում էր պահարաններ և դարակներ ու մոլորության մեջ գցում հյուրերին: Բայց ամենից վիրտուոզը նրա նկարած գամերն էին: Դրանք այնքան բնական էին, որ տուն մտնողը գլխարկը կամ վերարկուն փորձում էր կախել դրանցից: Եվ զարմանում, թե ինչու վայր ընկան: Շուտով նրա համբավը տարածվեց գյուղաքաղաքով մեկ: Եվ եկավ առաջին վարձատրության երանելի օրը:

Սկզբնական շրջանում վարձատրողները գավառական քաղաքի խանութպաններն ու արհեստավորներն էին, ովքեր Գևորգին պատվիրում էին իրենց գործատեղիների գովազդային ցուցանակները: Ամենաերջանիկ օրը երեխայի համար առաջին հոնորարի օրն էր: Նրանք շատ խեղճ էին ապրում, և տասնչորս տարեկան պատանու համար ընտանիքին նյութապես օգտակար լինելը իսկապես մեծ բան էր: Նա, կարծես, անմիջապես մեծացավ: Հաջորդ ամենաբերկրալի օրը զարմիկից ստացած նվերն էր` տասներկու գույնով ջրաներկերի տուփը: Հիմա արդեն ներկեր ուներ, բայց վրձին չուներ:

Ի՞նչ անել, երբ չկա վրձին

Եվ Գևորգը որոշեց անելիքը` նա վերցրեց մկրատը և մոտեցավ եղբորը: Ընդամենը մի փունջ մազ, ի՛նչ մեծ բան է որ: Եղբայրը համաձայնեց: Թե ինչու վրձին պատրաստելու համար Գևորգը իր սեփական գլխից չօգտվեց, պարզ չէ: Գուցե ափսոսեց, գուցե դա իր հերթական տղայական չարությունն էր, կամ էլ պարզապես մտածեց, որ եղբայրը ևս պիտի ներդրում ունենա ընտանիքի նյութական աջակցության մեջ:  Ինքը ներդնում էր իր շնորհքը, եղբայրը` այդ շնորհքի դրսևորման համար անհրաժեշտ գործիքը` վրձինը, որ փաստորեն աճում էր գլխին: Մի խոսքով՝ այդ վրձինը և ներկերը կանխորոշեցին Գևորգի ապագան: Դրանցով պատշգամբի պատին նա նկարեց   պաննոյի նման մի ծավալուն գործ` ալեկոծված ծով և ալիքների մեջ լողացող հեքիաթային մի էակ: Գևորգը այդ նկարը կոչեց «Սիրեն աղջիկը»: Հետաքրքիր է, որ նրան ընդհանրապես հրապուրում և գրավում էին առասպելական թեմաները: Դրանցից նա ոգեշնչվում էր: Գևորգը մինչ այս պատշգամբային պաննոն արդեն առասպելական կերպարներ նկարելու փորձ ուներ: Փորձադաշտը հոր տետրակն էր, որտեղ պարոն Զաքարեն իր համար բանաստեղծություններ էր գրմրում: Ահա այդ տետրակի ազատ մասերում իր մտքի և ձեռքի թռիչքին բացարձակ ազատություն էր տալիս որդին: Հոր գրական փորձերն ամբողջանում էին տղայի նկարչությամբ: Գևորգը դպրոց հաճախելու առաջին իսկ օրը պատուհանից փախավ տուն` նկարելու: Հետո նա դա կանի անընդհատ և վերջապես կվտարվի դպրոցից և ավելի կտարվի նկարչությամբ: Դա սկիզբն էր մեծ ճանապարհի: Սկիզբը հռչակի և հայկական գեղանկարչության համար նոր խոսքի: Կարճ ասած` սկիզբն էր Գևորգ Բաշինջաղյան արվեստագետի: Իսկ նրա կյանքը սկսվել էր 1857-ի սեպտեմբերի տասնվեցին Սղնախում: Սղնախը մի փոքրիկ գավառական քաղաք է Վրաստանում:

Հայրը՝ Զաքարեն

Հայրը մի անհաջող կոմերսանտ էր, գործով հաճախ լինում էր Պարսկաստանում, բայց գրեթե միշտ փողերը կորցրած վերադառնում էր տուն: Եվ, ի հակակշիռ չստացված բիզնեսին, իրեն տալիս էր ոտանավորչությանը: Դա ինքնաարտահայտման և ինքնամխիթարման միջոց էր: Բարեբախտաբար, իր ոտանավորները չէր փաթաթում ուրիշների վզին և հավակնություն չուներ ամենևին պոետ կոչվելու: Գրում էր իր համար: Մի օր էլ պարտքերի դիմաց առգրավեցին նրանց աղքատիկ տունն ու տան եղած-չեղածը: Բաշինջաղյանների մեծ ընտանիքը` կազմված վեց հոգուց` չորս երեխա և ծնողներ, հայտնվեց փողոցում, այնտեղից էլ մի փոքրիկ, դատարկ սենյակում, որը շուտով լցվեց Գևորգի նկարած կահ-կարասիով: Գևորգի կամ, ինչպես երբեմն կոչում էին նրան, Եգորի կրտսեր եղբայրը` Սերգեյը, իր օրագրում գրում է. «Ո՞վ է ինձ դաստիարակել եւ մեծացրել: Որքան ես յիշում եմ` կարծես` ոչ ոք: Քաղցը և ցուրտն էին իմ դաստիարակները»: Թեև սա Գևորգի եղբոր մասնավոր հիշողությունն էր մանկությունից և պատանեկությունից, բայց այն ընդհանրական էր  Բաշինջաղյանների բոլոր չորս երեխաների համար: 

Մայրը՝ Գայանեն

Այս կինը օրն ի բուն աշխատում էր: Նա գրագետ կին էր և Սղնախի դպրոցում դասավանդում էր հայերեն, վրացերեն և ռուսերեն, նաև մասնավոր դասեր էր տալիս և կարուձև անում: Ամուսինը մահացել էր՝ մեծացնելով երեխաների հանդեպ իր պարտավորությունը: Շատ հետաքրքիր կին էր Գայանեն: Նա ուժեղ էր իր երկու հզոր որակներով` բարի էր և ուրախ՝ չնայած նյութական անձկությանը: Այդպես էլ մեծացրեց իր զավակներին: Այդպես էլ հարաբերվեց իր աշակերտների հետ: Նա շատ ազատ հայացքներ ուներ երեխաների դաստիարակության և կրթության հարցերում: Մասնավոր դասերին զուգահեռ հաճախ կազմակերպում էր զանազան մրցույթներ՝  աշակերտներին զվարճացնելու և միմյանց հետ ընկերացնելու համար: Այդ մրցույթներին մասնակցում էին նաև իր երեխաները: Օրինակ` իրենց տան շուրջ կազմակերպում էր վազքի մրցույթ կամ փոքրիկ երգեհոնի՝ շարմանկայի նվագի տակ, երեխաները ցուցադրում էին իրենց մարմնամարզական հմտությունները: Իսկ որպես մրցանակ ծառայում էր սերկևիլի ծառը, որից պոկվում էին բուրավետ պտուղները և հանդիսավորությամբ տրվում հաղթողներին: Իր չորս տղաների համար մայրն ամենալավ ընկերն էր: Անգամ որդիները նրան անունով էին կոչում` Գայանե: Այսպես թերևս կշարունակվեր նրանց կյանքը Սղնախում` Ալազանի դաշտավայրի հարևանությամբ, պատերին նկարված պահարաններով և/կամ բնության տեսարաններով, մոր մասնավոր դասերով և  ուրախ մրցույթներով, եթե մի օր Թիֆլիսից գավառական այս քաղաք չգար նահանգապետ պարոն Օրլովսկին:

Գավառապետի տիկինը որպես մի պահապան հրեշտակ

Սղնախի գավառապետի կինը, իսկ այն ժամանակվա գավառապետը իշխանական տոհմի ներկայացուցիչ պարոն Չելոքաևն Էր, Օրլովսկուն տեղեկացնում է այն մասին, որ իրենց հարևանությամբ ապրում է հազիվ ծայրը ծայրին հասցնող մի ընտանիք: Եվ այդ ընտանիքում մեծանում է մի շատ շնորհալի, նկարչական ձիրքով օժտված պատանի՝ Գևորգ անունով: Տիկինը նահանգապետին ցույց է տալիս նաև Գևորգի գործերից: Դրանք  մեծ տպավորություն են գործում Օրլովսկու վրա: Ի միջի այլոց, Գևորգը և գավառապետ Չելոքաևի որդին   մտերիմ ընկերն էին, չնայած դասակարգային տարբերությանը: Մի խոսքով` շնորհիվ գավառապետի և նրա տիկնոջ, Թիֆլիսի նահանգապետ Օրլովսկին անձամբ հոգաց, որ Սղնախցի շնորհալի պատանին ընդունվի Թիֆլիսի նկարչական դպրոց, այն էլ անվճար: Գևորգի բախտը բերում էր: Նա իր մեծ կյանքի արշալույսին հանդիպում էր կարգին մարդկանց՝ տաղանդը գնահատող և տաղանդին աջակցողների: Նահանգապետ Օրլովսկու մահից հետո այդ պաշտոնում նշանակվեց Սղնախի նախկին գավառապետ Չելոքաևը: Այնպես որ, Օրլովսկու մահը չխափանեց Գևորգի՝ անվճար ուսումնառության մասին հույսերը: Ավելին, Թիֆլիսում նա իջևանեց հենց նույն նահանգապետի տանը և ոչ մի հոգս չունեցավ շնորհիվ տեր և տիկին Չելոքաևների:

Բայց ուսումից հետո ընտանիքը Սղնախից տեղափոխեց իր մոտ՝ Թիֆլիս: Եվ սկսվեց կենցաղի հաղթահարման փուլը: Եթե Սղնախում դա հիմնականում անում էր մայրը, հիմա իր ուսերին էր ամբողջ ծանրությունը: Նա արդեն տղամարդ էր դարձել և պարտավոր էր հոգալ ոչ միայն իր կեցության հարցերը: Եվ Գևորգը իրեն նետեց այս ու այն կողմ` դրամ վաստակելու համար: Որպես գրագիր մտավ Թիֆլիսի դատարան: Մի օր էլ հասկացավ, որ կարող է դրամ վաստակել իր տաղանդով: Նա դեռ թերահավատ էր իր ուժերի հանդեպ և չէր համարում, որ Թիֆլիսի նկարչական դպրոցում ուսանած լինելը իրեն իրավունք է տալիս նկարիչ կոչվել: Նա շատ ազնիվ էր իր մասնագիտության և ընտրած ճանապարհի նկատմամբ: Այդ իսկ պատճառով, փող վաստակելու համար, նա,  թեև դիմեց իր մասնագիտությանը, բայց առանց հավակնությունների: Պարզապես սկսեց ընդօրինակել մեծ նկարիչների գործերը: Դրա պահանջարկը կար: Բայց Գևորգը երբեք դա չհամարեց արվեստ: Այդ գործը նրան անհրաժեշտ էր ձեռքը բացելու և փող վաստակելու համար, ճանաչելու գեղանկարչության վարպետների կատարողական գաղտնիքները, նկարչական տարբեր դպրոցների առանձնահատկությունները զգալու իր շարժած վրձնի տակ: Ի միջի այլոց, շատ-շատ տարիներ անց 1910-11թթ. իր աշակերտուհուն` Թումաս-Փարադովային, նա արգելեց կրկնօրինակումներ անել: Այս մասին իր փոքրիկ անտիպ հուշերում պատմում է Փարադովան: Գուցե դրա մեջ տեսնելով երևակայության թռիչքը սանձող մի բան, նաև հեշտ փող աշխատելու գայթակղություն: Գևորգը նաև սկսեց դեկորներ պատրաստել Թիֆլիսի լուսանկարչատների համար: Սա վատ դպրոց չէր: Բայց վաստակը հազիվ բավարարում էր Թիֆլիսի արևելյան մասում վարձված փոքրիկ գետնահարկ բնակարանի ամսական երեք ռուբլի վարձը մուծելուն, նկարչական պիտույքներ առնելուն և չորս հոգով ապրելուն: «Կարգին ուտում էինք շաբաթը մեկ անգամ, երբ մեր զարմիկը` Սանդրոն, խորովածի միս էր առնում, շատ կանաչեղէն, մի կտոր պանիր, մի քանի վրացական հաց և մէկ շիշ գինի: Միւս օրերին կարծես պահքի մէջ լինէինք: Հաւկիթի և կաթի մասին պատկերացում չունէինք»: Տղաների համար ամենաերջանիկն այն օրերն էին, երբ Գայանեն` նրանց մայրը, հինգ կոպեկ էր տալիս «Ջվարիս մամիս պուրի» սպիտակ հաց գնելու:

Քաղցր համ, գույնզգույն «ապակիներ»

Փոքր եղբայրը՝ Սերգեյը, հիվանդ էր: Գևորգը նրան ուրախացնելու համար մի թաթարից գնում է գույնզգույն կլոր կոնֆետներ և բերում տուն: Դա այնքան մեծ  և արտասովոր իրադարձություն էր, որ երեխան պարզապես երջանկությունից ապաքինվում է: Եվ անկեղծորեն սպասում հաջորդ հիվանդանալուն:

1879-ին, հետ գցած փողերով, Գևորգը մեկնում է Պետերբուրգ` Գեղարվեստի ակադեմիա մտնելու համար: Պերեդվիժնիկները մեծ տպավորություն են գործում նրա վրա: Ռեպինի, Մյասոեդովի և այլոց աշխատանքները և կերպարվեստ բերած շունչը ոգևորում է Բաշինջաղյանին: Բայց դասերից բացի, ոչինչ Պետերբուրգում նրան չէր հրապուրում: Մանավանդ կլիման և երկարաշունչ ձմեռները շատ էին ընկճում արևին, լույսին, ջերմությանը, լեռներին սովոր Գևորգին: Նա արդեն վերջնականապես կատարել էր իր ընտրությունը հօգուտ բնապատկերային նկարչության և հասկանալի է, թե ինչու էր այդքան նեղվում հյուսիսային անկիրք տարածություններից և ձմեռներից: Հետագայում «Նկարչի կյանքից» հուշագրության մեջ նա կգրի այդ մասին: Պետերբուրգի Ակադեմիայում նա հմտացավ բնությունը կտավի վրա վերարտադրելու գաղտնիքներին, սիրեց ռեալիզմը արվեստի մեջ: Իսկ ռեալիզմը ոչ միայն իրականության չորությունն էր, այլև իրականության քնքշությունը և «տարօրինակությունը», որ ստեղծում ես հենց ինքդ: Քայլ անել կյանքին ընդառաջ, չսպասելով մինչև կյանքը ինչ-որ հմայիչ բան կառաջարկի: Այսպես էր մտածում նկարիչը: Մի տեսակ խաղ էր անում իր կյանքի հետ, ինչպես խաղ էր անում լույսի ու ստվերի հետ, գույնի և երանգի հետ: Այդ խաղը նրան ուրախացնում և զվարթացնում էր: Այդպես նա շատ անգամ խաղաց իր տան տիրուհու հոգու հետ, որին առանձնապես չէր սիրում։  Փնթփնթան կին էր: Եվ մի անգամ ձևացրեց, թե ինքնասպան է եղել:

Լուսանկարները՝ Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի արխիվից

շարունակություն