սկիզբը

Անախորժ դիպվածներ Բաքվի ցուցահանդեսին

Բաքվում կազմակերպված ցուցահանդեսին բուրժուաների վարքը հունից հանել էր Բաշինջաղյանին  այն աստիճան, որ մտքով անց էր կացրել թողնել նկարչությունը: Եվ այդպես էլ կաներ, եթե իրապես հափշտակուած չլիներ «գեղարուեստի բարձր սիրով...»: 

Դերասան Արմեն Արմենյանը, կիսելով Բաշինջաղյանի վրդովմունքը, այդ անկիրթ բուրժուաների հասցեին ասել է. «Նրանք դեռ չեն ըմբռնել, որ իրենց կերած սուկիի խորովածի, իրենց խմած Կախէթի գինիի չափ անհրաժեշտ է նաև ճաշակել նուրբ գեղարուեստական ճաշակ, որ ինչպէս  գիտութիւնը, գրականութիւնը, ինչպէս երաժշտութիւնը, թատրոնը, նոյնքան և նկարչութիւնը անբաժան մասն են կազմում այն սննդի, որ անհրաժեշտ է մարդուն զանազանվելու համար…. անբան անասունից»: Վերջապես ի՞նչ էր պատահել:

«Անցեալ տարի Բաքուի ժողովարանում իմ պատկերների ցուցահանդէսն էր, միւս ազատ մասը ժողովարանի ակումբանոցի դահլիճն էր, ուր բաքուեցիները հաւաքվում էին թուղթ խաղալու համար: Մուտքը մեկն էր, և ի՞նչ եք կարծում. նրանք իմ պատկերների մօտից անցնելով, մտնում էին ակումբանոցի դահլիճը թուղթ խաղալու, առանց ուշադրութեան արժանացնելու ուրիշ քաղաքից եկած հայ գեղարուեստագէտի պատկերահանդէսը»:

Այս քաղաքում կազմակերպված ցուցահանդեսի ժամանակ ևս մի տհաճ միջադեպ է եղել: Մուսա Նաղիև անունով մի ոմն մեծահարուստ նավթարդյունաբերող մոտեցել է Բաշինջաղյանի կտավներից մեկին և հետաքրքրվել գնով: Ասել են՝ 1200 ռուբլի: «Ադա, հո ռեզերուար չի»՝ եղել է Նաղիևի արձագանքը:  

Արվեստը թող մնա առողջ մտքի սահմաններում

Բաշինջաղյանը չէր հանդուրժում գեղագիտության սահմանների աղճատումը: Հունից հանում էին նրանք, ովքեր առանց «աշխատանք թափելու, առանց գիտութեան եւ ընդուանկութիւնների   փորձում են նկարչի համբաւ ձեռք բերել, ցուցադրում են իւուրաքանչիւր ապականութիւն, որը թերեւս միմիայն իրենց է հասկանալի և օժտում են դրանք զգայացունց անուններով: Մի՞թէ նրանց ակնյայտ կոտրատուելն ու ծամածռութիւնները պէտք է ճանաչուեն որպէս արուեստ»: Այդ դեպքում, տրամաբանական հարցադրում է անում Բաշինջաղյանը, ինչո՞ւ չեն կարող դատական հոգեբույժ Լոմբրոզոյի խելազուրկ բուժառուների՝ թերապևտիկ  նպատակներով արված նկարները ևս արվեստ կոչվել: Նա մտահոգ էր, որ «եթէ ֆուտուրիզմի անուան տակ այս ապականիչ ախտը նկարչութիւնից անցնի նաեւ գրականութեան մէջ, ապա կտիրի այնպիսի քաոս, որ ֆուտուրիստ Իգոր Սեվերյանինի «Լիկյորացրէք ձեր սրտերը» կամ «Ռոկֆորացրէք անուրջները » և նման անհեթեթութիւնները մեզ պօէզիայի մարգարիտներ կթուան: Ինչպիսի վառ երեւակայութիւն էլ որ ունենայ  նկարիչը, չի լինի գեղարուեստական, եթէ առողջ մտքի սահմաններից դուրս լինի նրա ստեղծագործութիւնը»: Բաշինջաղյանը ամենևին չէր ժխտում նոր ուղղությունների իրավունքը հարափոփոխ աշխարհում: Նրա ընդվզման թիրախը միայն արվեստ կոչվելու հավակնություն ունեցող հիվանդագին, գեղագիտությունից զուրկ դրսևորումներն էին:

Կեղծ «ահազանգ»

Նահապետը՝ Ղազարոս Աղայանը, խառնել էր ամեն բան: Իբր, Գևորգը՝ Բաշինջաղյան, հինգշաբթի հրավիրում է ճաշի: Ասել է՝  «տղաներին առ արի, մի քիչ ժամանակ անցկացնէնք... Տղաները Յովհ. Թումանեանն էր, Կոմիտասը, Վրթանէս Փափազեանը և ես էինք»,- 1908թ. ուշ աշնանային մի օր տեղի ունեցած այս զավեշտալի պատմությունը հումորով հիշում է Իսահակյանը: Հինգշաբթի օրը տղաները հավաքվում են, գնում Բաշինջաղյանի տուն: Պարզվում է՝ Գևորգը տանը չի: Կինը հյուրերին ներս հրավիրելով` աղախնին ուղարկում է ամուսնուն կանչելու: Երկար ժամանակ ձայն-ձուն չի գալիս: Քաղցած Աղայանը սրտնեղում է,  Իսահակյանին ուղարկում  «հետախուզության»: Ավոն մտնում է խոհանոց. սեղանի պատրաստություն ոչ մի նշույլ, կերակուրի ոչ մի բույր: Տղաներին հայտնում է «բոթը»: «Տո, էս ինչ օյին է…»,- բողոքում է Աղայանը: «Այ մարդ, հէնց որ ճաշի անուն ես լսում, գլուխդ կորցնում ես, բա  լաւ չէս լսել՝ ճաշի ենք կանչուած, թե չայի»,- վրա է բերում Թումանյանը:

Բաշինջաղյանի արվեստանոցում

Վերջապես հայտնվում է Բաշինջաղյանը և ուղղակի «հարձակվում է» Աղայանի վրա. «Մարդ Քրիստոսի, ես քեզ ինչ ասի... ասի թէ` էս հինգշաբթի չէ, միւս հինգշաբթի: Էս հինգշաբթի ես ինքս հյուր եմ ուրիշի մօտ»: Այս միջադեպն ավարտվեց իհարկե կերուխումով: Այն տան տերերը, ովքեր նկարչին հյուր էին կանչել, իրենց սուփրա սեղանին եղած-չեղած ուտելիք-խմելիքը ուղարկեցին Գևորգենց տուն: 

Սայաթ Նովան

1912-ին «Մշակ»-ի համարներից մեկում հրապարակեց իր կոչը հայ ժողովրդին: «Այս անզուգական պօէտը մոռացուած է: Մոռացուած է այն մտքով, որ նրա ոչ մահուան  հարիւրամեակն է հարգուած, ոչ երբեւիցէ նրա հոգեհանգիստն է կատարուած, ոչ, ամօթ է խոստովանել, նրա գերեզմանի վրայ որեւէ նշան դրուած: ...Եկէք մի մահարձան, թէկուզ մի տապանաքար դնէնք նրա գերեզմանի վրայ: Հոգ չէ, թող այդ քարը լինի պարզ, էժանագին, միայն թէ լինի այդ իրագործուած ժողովրդի կոպէկներով»: Բաշինջաղյանի կոչին միացավ  Հովհ. Թումանյանը: Շուտով նկարչի նախագծով Թիֆլիսի Սուրբ Գևորգ հայկական եկեղեցու գավթում, տեղադրվեց Սայաթ Նովայի շիրմաքարը: Եվ 1914 թվականի մայիսից Թիֆլիսը գրանցեց  հիշատակի մի նոր գեղեցիկ օր՝ նվիրված հրաշալի աշուղին՝ Վարդատոնը:

Հայ Թիֆլիսի անբաժան կերպարի մայրամուտը

Կյանքը հիասքանչ էր, 5 երեխաները մեծանում էին, եղբայրները լավ գործի էին և բարեկեցիկ կյանքով էին ապրում, Աշխենն իր կողքին էր և սիրում էր ամուսնուն երես տալ իր պատրաստած «գոզինախով»: Բայց կամաց-կամաց կյանքը վերցնում էր իրենը: 

«16 Օգոստոս, 1918թ., Թիֆլիս

Սիրելի Աշխէն: Այսօր լուսադէմին եղբայրս` Վանօն վախճանուէց: Վաղը իրիկուն հոգեհանգիստն է լինելու մայդանի Սուրբ Գէորգում ու միւս օրը թաղումը Խոջիվանքի գերեզմանատանը»:

Մեկ տարի անց Գևորգ Բաշինջաղյանը հողին հանձնեց նաև իր սիրելի տիկնոջը: Դա իսկական փորձություն էր նկարչի համար: Նա սովոր չէր ապրել առանց Աշխենի: Բայց կյանքն ընթանում էր, Գևորգի ստեղծագործական ընթացքը շարունակվում:  Շատերն էին երազում սեփական հավաքածուում Բաշինջաղյան ունենալ: Նրա կտավները միշտ էլ  հարգի են եղել: Թիֆլիսի այն ժամանակվա քաղաքագլուխ Ալեքսանդր Խատիսյանը քաղաքային դումայի համար ուզում էր Բաշինջաղյան ձեռք բերել և գրավոր բանակցում էր նկարչի հետ: Արդեն ծերացած էր, բայց նույն պայծառ մարդն էր: Ուզում էր նորից Հայաստան գալ, տեսնել Արարատյան դաշտը, Երևանը, Սևանը, Արարատը, Էջմիածինը, որի մոծակները տարինե առաջ մի լավ «քրքրել էին» խեղճ մարդուն: Բայց ստամոքսի հիվանդությունը անկարելի դարձրեց ճամփորդությունը: Բժիշկ Պլետնյովը, որը հետո դարձավ Ստալինի անձնական բժիշկը և գնդակահարվեց նրա իսկ հրամանով, չկարողացավ օգնել նկարչին: 

Բաշինջաղյանի կինը 

1925-ի հոկտեմբերի 4-ին Գևորգ Բաշինջայանը արդեն չկար: 68 տարեկան էր: Նրան թաղեցին Թիֆլիսի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու բակում՝ Սայաթ Նովայի կողքին, իր իսկ նախագծած շիրմատան մեջ: Դա մի ցնցող համազգային թաղում էր: Գերմանական հյուպատոսարանը գնեց նրա արվեստանոցը, որ գտնվում էր Թիֆլիսի բարձունքին` Իզմայելովյան  փողոցում: Նորոգության ժամանակ ոչնչացրին ներքին հարդարանքը` արված մեծ նկարչի ձեռքով:

Տղաները` ստալինյան ոճրագործության զոհեր  

Իր մահից հետո, շատ չանցած,  մի ծանր, մռայլ էջ բացվեց Բաշինջաղյանի զավակների համար: Որդիներից Լևոնը  լեզվաբան էր և Մառի աշակերտը:  Հայկական զորքերի շտաբի սպա էր 1918-1919թթ.: Գուցե այդ պատճառով էլ 1936-ին աքսորվեց  և մեկ տարի անց գնդակահարվեց: Լևոնի որդին՝ Գևորգը, տիեզերական ճառագայթման մասնագետ էր, ֆիզիկոս ապրում էր  Մոսկվայում: Նկարչի որդիներից Արմենը ազգագրագետ էր, աշխատում էր Պետերբուրգում Հովսեփ Օրբելու մոտ, նույնպես ստալինյան բռնաճնշումների զոհ դարձավ՝ գնդակահարվեց 1937-ին: Նա 1 աղջիկ ուներ` Գայանեն անունով: Գևորգ Բաշինջաղյանի մյուս որդին՝ Զաքարը, տնտեսագետ-իրավաբան էր, քաղտնտեսության մասնագետ: Նրան ևս ձերբակալեցին: 7 տարի կալանավորված էր: Սկսված 2-րդ  պատերազմը խափանեց վարչակարգի՝ նրան Սիբիր աքսորելու ծրագիրը: Ապրեց  Երևանում: Դասավանդեց համալսարանում: Զաքարի դուստրը` Նաթելլան աղջկա հետ բնակվում էր Մոսկվայում: Նկարչի դուստրը՝ Արփինեն ապրեց Թիֆլիսում, մահացավ անժառանգ: Մյուս դուստրը, ում կոչել էր մոր անունով` Գայանե, ունեցավ 2 զավակ՝ Կարեն և Մարինե:

Այսպիսին է Գևորգ Բաշինջաղյանի կյանքի պատմությունը:

Լուսանկարները՝ Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի և հեղինակի անձնական արխիվից