Հարցազրույց մշակութաբան Հրաչ Բայադյանի հետ

Ինչպե՞ս կբնութագրեք Հայաստանում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների տարածման եւ օգտագործման ներկա ընթացքը: Ուրիշ երկրների համեմատությամբ ի՞նչ տեղ է զբաղեցնում պետությունն այդ գործընթացի զարգացման մեջ: Ի՞նչ գործոններ են նպաստում կամ, ընդհակառակը, խոչընդոտում այդ ոլորտի զարգացմանը: Ի՞նչ մասնակցություն ունի պետությունը դրանում:

Կարելի է սկսել այն տխուր փաստից, որ ըստ Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի գնահատականների` վերջին տարիներին Հայաստանի դիրքը տեղեկատվական եւ հաղորդակցական տեխնոլոգիաների (ՏՀՏ) տարածման եւ օգտագործման ասպարեզում հետեւողական անկում է ապրում: Կառավարության կազմում կան այս ոլորտով զբաղվող կառույցներ, բայց դրանց բանիմացությունն ու մտահոգությունները լավագույն դեպքում սահմանափակվում են տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արդյունաբերությամբ: Ժամանակ առ ժամանակ ընդունվում են հայեցակարգային փաստաթղթեր, որոնք սակայն ոչ մի գործնական նշանակություն չեն ունենում: Վերջին այդպիսի փաստաթուղթը` Հայաստանում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման եւ տեղեկատվական հասարակության կառուցման մասին հայեցակարգը, էկոնոմիկայի նախարարությունը հրապարակ հանեց 2008 թվականին, եւ այսօր ոչ ոք այդ փաստաթղթի մասին չի հիշում:

Շատ է խոսվում գիտելիքի վրա հիմնված տնտեսության ստեղծման մասին, եւ հասկանալի է, որ ՏՀՏ-ն այստեղ էական նշանակություն ունեն: Բայց այս ուղղությամբ զարգացումը պահանջում է պետական լուրջ մասնակցություն` ոչ միայն պատշաճ ռազմավարությունների մշակման, այլեւ դրանց իրականացման համար անհրաժեշտ մեծածավալ եւ տեւական ժամանակ շահույթ չխոստացող ներդրումների տեսքով:

Մյուս կողմից` արդար մրցակցության բացակայության, լայնորեն տարածված կոռուպցիայի եւ հովանավորչության պայմաններում տնտեսությունը եւ բիզնեսը մեծ հաշվով շահագրգռված չեն նոր տեխնոլոգիաների ներդրմամբ: Ավելին, դրանց յուրացումը եւ օգտագործումը կապված է հավելյալ ծախսերի հետ, քանի որ նոր տեխնոլոգիաների ներդրումը, ի թիվս այլ բաների, պահանջում է գտնել նաեւ բարձր որակավորում ունեցող մասնագետներ, որոնց բնականաբար պետք է վճարել զգալիորեն բարձր աշխատավարձեր: Ահա պատճառներից մեկը, թե ինչու արտասահմանում լավ կրթություն ստացած եւ Հայաստան վերադարձած մասնագետները հաճախ չեն կարողանում այստեղ համապատասխան աշխատանք գտնել:

ՏՀՏ-ի տարածման եւ օգտագործման խոչընդոտներից մեկը, հակառակ վերջին տարիներին նկատվող դրական միտումներին, համակարգիչների եւ ինտերնետային ծառայությունների բարձր գներն են: Հանգամանք, որի նշանակությունն ավելի է ընդգծվում երկրում առկա աղքատության բարձր մակարդակի պայմաններում:

Հայաստանի ո՞ր ոլորտներում են (կառավարում, կրթություն, տնտեսություն, ԶԼՄ) առավել մեծ չափով ներդրված տեղեկատվական տեխնոլոգիաները: Կա՞ն ինչ-որ ակնառու նվաճումներ:

Արդեն մոտ մեկուկես տասնամյակ Հայաստանում իրականացվում են ՏՀՏ-ին վերաբերող զանազան նախագծեր կառավարման, կրթության, առողջապահության եւ այլ ոլորտներում: Ակնառու նվաճումների մասին չեմ լսել: Իմ կարծիքով, այդ աշխատանքների ցածր արդյունավետության պատճառներից մեկն այն է, որ նախագծերն իրականացնող տարբեր, առավելապես` միջազգային եւ արտասահմանյան կազմակերպությունների ջանքերն այդպես էլ մնացին չհամակարգված: Մյուս կողմից` հաջողությունների մասին դժվար է խոսել նաեւ այն պատճառով, որ ընդարձակ եւ երկարատեւ նախագծերի արդյունավետությունը գնահատելու համար պահանջում են համապատասխան հետազոտություններ:  Իսկ այդպիսի հետազոտություններ, տարբեր պատճառներով, Հայաստանում չեն կատարվել:

Հայաստանի նվաճումներն առաջին հերթին կապված են տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, հատկապես ծրագրային ապահովման արդյունաբերության հետ, որն ավելի քան տասը տարի առաջ հայտարարվել է երկրի տնտեսության գերակա ճյուղ: Կարելի է հիշատակել ամենամյա DigiTech ցուցահանդեսը, որի հեղինակությունը տարեցտարի աճում է: Ցուցահանդեսն ուղեկցվում է ամբողջ տարվա ընթացքում իրականացվող տարաբնույթ նախաձեռնություններով, որոնք նպատակ ունեն խթանել նորագույն տեխնոլոգիաների ներդրումը բիզնեսի, տնտեսության եւ այլ բնագավառներում: Այդուհանդերձ, դեռ վաղ է խոսել Հայաստանում ՏՀՏ-ի տարածման եւ օգտագործման վրա այս ամենի ունեցած շոշափելի ազդեցության մասին:

Մարդկանց առօրյա կյանքում ի՞նչ տեղ են զբաղեցնում տեղեկատվական տեխնոլոգիաները (օնլայն առեւտուր եւ այլ ծառայություններ, հաղորդակցության եւ ժամանցի ձեւեր): Հայաստանում հասարակության սոցիալական բեւեռվածության պայմաններում ինչպե՞ս են հասարակության տարբեր խավերը (տարիքային տարբեր խմբերի ներկայացուցիչները, գյուղական եւ քաղաքային բնակչությունը) օգտվում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հնարավորություններից:

Վերջին տարիների ընթացքում բավական բան փոխվել է բնակչության տարբեր խավերի համար ինտերնետային ծառայությունների մատչելիության բարելավման առումով. օնլայն առեւտուր եւ վճարումներ, հարաբերություններ կառավարման (տեղական, քաղաքային եւ հանրապետական) մարմինների հետ, կրթական, առողջապահական եւ ժամանցային ծառայություններ: Բայց ինչպես նշեցի, բարձր գները շարունակում են մնալ տեխնոլոգիաների տարածման եւ օգտագործման կարեւոր խոչընդոտ: Խոսքը հատկապես բարձրորակ ինտերնետային ծառայությունների մասին է, որ մատչելի են բնակչության բացարձակ փոքրամասնությանը:

Մեծ է բեւեռացվածությունը Երեւանի եւ մարզերի միջեւ: Դժվար չէ նկատել, որ զգալի տարբերություններ կան նույնիսկ Երեւանի կենտրոնի եւ ծայրամասերի միջեւ: Այսօր քաղաքի կենտրոնում արդեն գրեթե չկան ինտերնետ ակումբներ (ինտերնետը շատերին մատչելի է տներում եւ աշխատավայրերում), բայց ծայրամասերում դրանց թիվն աճում է: Սա, մի կողմից, կարող է համարվել լավ նշան, քանի որ խոսում է ինտերնետի շարունակվող տարածման մասին բնակչության նվազ ապահովված խավերի շրջանում, բայց մյուս կողմից սա հուշում է բեւեռացվածության նվազ ակնհայտ ձեւերի առաջացման մասին:

Այսօր բնակչության տարբեր խավերն ու խմբերն իրարից տարբերվում են ոչ միայն որպես ինտերնետ ունեցողներ եւ չունեցողնր, այլեւ նրանով, թե ինչպիսի ինտերնետ ունեն: Տեխնոլոգիական վերնախավը աստիճանաբար տեղափոխվում է վիրտուալ իրականության` բնակչության մեծամասնության համար անմատչելի վերին մակարդակներ:

Բնականաբար, այս տեխնոլոգիաների յուրացման առաջամարտիկները երիտասարդներն են: Բայց երիտասարդների ջախջախիչ մեծամասնությունն իր տեխնոլոգիական քաղցը հագեցնում է բջջային հեռախոսով եւ ՙՕդնոկլասնիկի՚-ի նման դյուրամարս ժամանցային ծառայություններով:

Ի՞նչ կասեք ինտերնետում հայոց լեզվով առկա պաշարների մասին:  Ի՞նչ սոցիալական եւ քաղաքական դեր կարող են խաղալ սոցիալական ցանցերի վիրտուալ համայնքները:

Այս ասպարեզում նույնպես կարելի է արձանագրել աստիճանական բարելավում: Կարելի է նշել ավանդական մշակութային բովանդակության թվանշացման եւ ինտերնետից օգտվողներին մատչելի դարձնելու հաջող ծրագրերի մասին: Սա վերաբերում է ինչպես հայ հին եւ նոր գրականությանը, այնպես էլ տեսողական մշակույթի տարբեր տիրույթներին (ճարտարապետություն, գեղանկարչություն եւ այլն):

Այդուհանդերձ, վիճակը շատ հեռու է գոհացուցիչ լինելուց: Հատկապես մեծ է կրթական բնույթ ունեցող բովանդակության կարիքը: Կան նաեւ տեխնոլոգիական բնույթի դժվարություններ: Օրինակ` անհնար է գտնել օտար լեզուներից հայերենի եւ հայերենից օտար լեզուների թարգմանող որակյալ ծրագրեր:

Հայաստանում սոցիալական ցանցերի ակտիվ յուրացման շրջանի սկիզբը կապված էր 2008 թվականի նախագահական ընտրություններին ուղեկցող սոցիալական շարժման հետ: Կարծում եմ, որ այսօր դրանց քաղաքական նշանակությունը շատ փոքր է: Որպես սոցիալական նշանակության օրինակ` կարելի է հիշել անցյալ տարվա պայքարը, որ հասարակության մի հատվածը մղում էր Երեւանի կենտրոնում գտնվող բացօթյա կինոդահլիճի համար, որի տեղում նախատեսված էր կառուցել եկեղեցի: Հիմնական իրադարձությունները ծավալվում էին Facebook-ում, եւ գիտենք, որ, ի վերջո, իշխանությունները եւ եկեղեցականները նահանջեցին:

Իհարկե, այս հանրույթները կարող էին դառնալ ժամանակակից գաղափարները, գլոբալ մշակութային զարգացումները հայաստանյան հասարակությանը հասցնող միջնորդ, բայց առայժմ նման բան չի նկատվում: Նոր տեխնոլոգիաներն անհրաժեշտաբար չեն նշանակում նոր գաղափարներ եւ նոր մտածողություն: