Ո՛վ Քրիստոս, դու երջանիկ ես ինձանից նրանով, որ ընդամենը մի քանի ժամ մնացիր խաչին գամված և մեռնելիս էլ հետդ տարար աջ ու ձախ կողմերդ խաչված երկու ավազակներին։ Սովետական կառավարությունը ինձ սա 40 տարի խաչի վրա է պահում և իմ երկու կողմերում չի խաչել Լենինին ու Ստալինին։ Հետո դու իբրև հավատացյալ պոռացիր Աստծուն, որ քո հոգին շուտ առնի, ես որպես անհավատ ամաչում եմ Աստծուն դիմել, որ հոգիս առնի…

Լեռ Կամսար, 1958 թ.      

 Տառապանքիդ՝ ապաշխարանք, պապ…

Պահն է արդեն հայտնության…

Ժամն է հասել դատաստանի։

Ազատության արևը վերջապես ծագեց և մեր խավարամած երկրի վրա, և հիմա ամեն ինչ կերևա իր իրական արժեքով ու կերպարանքով։

«Երբ հաստատվեցին սոցիալիստական կարգեր, մարդիկ միանգամից ապշեցին, հետո նրանց դեմքին համակեց մի ընդհանուր տխրություն, տխրությունը փոխվեց թախծի, ապա կսկիծի ու սարսափի մեջ քարացավ»։

Իբրև մարդ ապրելու հնար չկար։

Քո կյանքի նավն էլ բոլշևիկյան խութին զարնվեցավ ու ավիրվեց, պա՛պ։

Մեր պատմության այս ամոթալի ոլորանում դժվար, շատ դժվար էր բողոքի կամ քննադատության ձայն հանել։ Չափազանց մեծ արիության էր պետք սոցիալիզմ ոռնացող ամբոխում ասել ոչ։

«Այն ժամանակ, երբ ողջ Սովետական Միությունում մարդիկ անգամ չէին համարձակվում տնքալ՝ վախենալով, որ կառավարությունը այդ կարող էր դժգոհության նշան համարել իր ռեժիմի դեմ՝ ես դուրս եկա ու հրապարակով հայտարարաեցի. «Թուրք կառավարությունը լավ է ձեր կառավարությունից»…

Դրանից հետո, ճիշտ է ես 20 տարվա տաժանակրության դատապարտվեցի ու բևեռ քշվեցի, բայց բևեռային տարածությունն էլ շատ քիչ է արգելելու համար, որ ես իմ նողկանքը չարտահայտեմ բոլշևիկյան կառավարությանը։ Շատ ափսոս, որ բևեռով վերջանում է աշխարհի սահմանը։ Ինձ տիեզերքի անհունությունն է պետք, որ անվերջ իմ գարշանքը հայտնեմ այդ կառավարությանը ու քշվեմ հեռավոր աքսորի…»:                   

Բանտն ու աքսորն էլ քեզ չկոտրեցին և չլռեցրին, պա՛պ։Ինչքան ծեծեցին այնքան ըմբոստացար, ինչքան տանջեցին՝ այնքան իմաստնացար։ Այդ ժամ որոշեցին  կենդանի-կենդանի զմռսել քեզ։ Այնպես խցել բերանդ, որ նույնիսկ կենդանությանդ օրոք մոռացվես։ Այրեցին գրքերդ, բռնագրավեցին գրական արխիվդ, հրամայեցին հրատարակչություններին և խմբագրություններին չտպագրել և մահվան սպառանալիքի տակ արգելեցին գրել։ Հետո պաշտոնապես հայտարարեցին քո գրական վաստակը արատավոր՝ արժանի կոշկակարի աղբարկղին։

Երկար ժամանակով կտրվեց կապը ընթերցողի հետ։ Իմ սերնդի մարդիկ արդեն չգիտեին քո անունը, պա՛պ, իսկ տարեցները ասում էին, որ Լեռ Կամսարը չդիմանալով հալածանքներին 30-ական թվականներից դադարեցրել է գրական գործունեությունը։Իսկ դադարեցիր դու գրելը միայն 1965 թ. նոյեմբերի 16-ին՝ քո մահվանից մեկ շաբաթ առաջ, թողնելով այնքան անտիպներ, որ կարող են տասնյակ հատորներ կազմել։

Բոլշևիկ բռնակալներին թվում էր թե քեզ շատ հաջող լռեցրել են։Նրանք չէին ըմբռնում, որ դու չգրել չէիր կարող, դու քո ընտրությունը կատարել էիր վաղուց և անդառնալի։ Դու գրում էիր և՛ բանտում, որպես սեղան օգտագործելով ընկերոջդ կռնակը, և՛ աքսորում խոտի դեզերի տակ, և՛ քաղցած, և՛ անօթևան վիճակում թողնելով այնպիսի արժեքներ, որ պատիվ կբերեր ամեն ազգի։

Փառք ու պատիվ քո բեղուն գրչին, պա՛պ, որ գրական արխիվդ երեք անգամ ոչնչացնելուց հետո այդքան ուժ ու կորով ես ունեցել նորից ստեղծելու եզակի ու անկրկնելի էջեր մեր գրական անդաստանում։

Պա՛պ, երևի դժբախտություն է լռելյայն ստեղծագործելը, չլսելով արձագանքը քո կերտածի։

Բայց ահա այսօր եկավ և քո ժամանակը՝ վերադարձվում է քեզ քո բարի և արժանավոր անունը։ Միայն հազար-հազար ափսոս, որ քո երկերի լուսավոր ծննունդի բերկրանքը չես զգա, չես իմանա նաև ինչպես այն կընդունվի քո ժողովրդի կողմից։

Շնորհապարտ եմ քո ապրած կերպի համար, պա՛պ,

արդարության պաշտպանության պայքարի համար,

հոգու արիության համար,

ստրկամիտ չլինելու համար,

անվախ մտածողության համար,

զոհողության համար… 

«1935 թվի իմ ձերբակալության ժամանակ Չեկան ինձ մեղադրում էր ֆաշիզմի մեջ. իսկ ես ասացի՝ ես ոչ թե ֆաշիստ, այլ ֆաշիստներից դենն եմ։ Որովհետև ֆաշիստները ազգային սոցիալիստներ են, իսկ ես առհասարակ սոցիալիզմ չեմ ընդունում, լինի դա ազգային կամ ոչ ազգային։

Ես հաստատ համոզված էի, որ ինձ կգնդակահարեն։ Ի՞նչից պիտի վախենայի։ Ֆաշիզմից այն կողմ եղողներին խոմ երկո՞ւ անգամ չեն գնդակահարում…»:

Շնորհակալ եմ քեզանից, պա՛պ, որ չարատավորեցիր քեզ և անցար անբասիր այդ ապականության միջով։ Քսան տարի բանտ ու աքսոր տեսնելուց հետո, երբ Չեկան հրամայեց քեզ լրտեսել Ավետիք Իսահակյանին, Ստեփան Զորյանին, Լևոնյանին կամ հակառակ դեպքում բանտարկվել՝ դու հավաքելով քո բանտային իրերը վաղ առավոտյան ներկայացար Չեկա «պատիժդ» կրելու։

Շնորհակալ եմ նաև, որ չես փորձել հարմարվել և տուրք տալ այդ բռնակալ ժամանակին կյանքդ փրկելու համար։

«Ասացեք խնդրեմ, կվայելի՞, որ ամբողջ Սովետական Միության Գրողների քարտուղար հանդիսացող մի մարդ՝ Ֆադեևը, փոխանակ քաղաքավարի ու մարդավարի ատրճանակը քունքին դնելու ու կրակելու՝ վեր կենա, պարանը վիզը անց կացնի ու ժաժիկի տոպրակի նման առաստաղից կախվի։ Սա կուլտուրական մարդու ինքնասպանությու՞ն է։ Գործի ընթացքն այնպես է ցույց տալիս, որ սրանից հետո, սովետական գրողները ամաչելով իրենց գրածից, կամաց-կամաց իրենց կյանքին վերջ պիտի տան։

Փառք Աստծո, ես որպես գրող, կյանքումս դրական խոսք չունեմ բոլշևիկների մասին։ Այնպես որ ես ոչ պարանի պետք ունեմ, ոչ ատրճանակի։ Խիղճս հանգիստ է, ու եթե ապրելու հնարավորություն ունենայի երբեք չէի մեռնի։

…Օ՜հ, մեռնել գեթ մի օր ազատություն չտեսած, ահա սարսափելին…»:

Շնորհապարտ եմ քեզանից, պա՛պ, որ քո ճշմարտությունը չխեղվեց անարդար ժամանակի ճիրաններում։

Թո՛ղ, որ ես ու մեծ եղբայրս քո պատճառով ծնվել ենք աքսորավայրում, թող որ ունեցել ենք թշվառ մանկություն, թող որ զրկանքներ ենք կրել, բռնակալ իշխանություններին դեմ գնալու քո համառության պատճառով, թող որ ապահով կեցություն չես կտակել…

Փոխարենը տվել ես ավելին՝ լիարժեք մարդ զգալու և հպարտ քայլելու իրավունք այս մեղավոր աշխարհում։

Շնորհակալություն քեզ, պա՛պ։                      

Վանուհի Թովմասյան

զ- Ռահվիրա այլախոհը՝ իր ոսոխի կործանումէն քսան տարի ետք

Այսօր, նախկին վարչակարգի անկումէն քսան տարի ետք, անկախ պետականութեան երրորդ տասնամեակի սեմին, Լեռ Կամսար կը ներկայանայ իբր խորհրդային ո՛ղջ ժամանակաշրջանի մնայուն, բացարձա՛կ այլախոհը, բացառիկ դէմք՝ հաւանօրէն համամիութենական չափերով[1]։ Եւ որ արմատական հակադրումով անընդհատ հակադրուեցաւ համայնավար գաղափարախօսութեան եւ խորհրդային վարչակարգին ու «արժէքներուն», սկսած 1918ի իր հակա-լենինեան մարգարէաշունչ «ֆելիետոնէն»՝ մինչեւ մահը, երեւութական սառցահալի մը տարիները։ Իր կտակ-բաղձանքը, արտայայտուած քանի մը տարի աւելի կանուխ, բաւական պերճախօս է ինքնին. 

«Ես խնդրում եմ ձեզ ինձ թաղելիս բերանքսիվայր դնել հողը... որ այս կառավարութեան երեսը չտեսնեմ։

Մի երկմտէք, երբեւէ ռեժիմը փոխուելիս, անգամ եթէ ամբողջովին փտած էլ լինեմ՝ դարձեալ շուռ պիտի գամ մէջքիս վրայ...» [2]։

Հաւատքի ժայռային ամրութեամբ մահը զանցող այս կտակը, եթէ՝ ընդհանրապէս ըսած՝ արտայայտութիւն է զօրեղ անհատականութեան մը, այսօր միանգամայն կը հնչէ իբր պատգամ ու երաշխիք՝ Լեռ Կամսարի հոգեւոր կենդանութեան, ներկայութեան մեր միջեւ։

Սակայն...

Սակայն պէտք չէ մոռնանք, միւս կողմէ, որ Լեռ Կամսարի ճանաչումն ու արժեւորումը կը մնան մասնակի։ Եւ որ ան տակաւին կը գտնուի ամբողջական վերականգնումի նախասենեակը՝ սպասումի մէջ։

Պարզ ու անկեղծ խօսինք։ Մեծ երգիծաբանը այսօր չէ գտած ճանաչում՝ իր լիարժէք դիմագիծով ու արժէքով։ Տիրող մտայնութեան ու արժեհամակարգին համար՝ ան «ընդունուած է», ինչպէս ընդունուած են, կամ հանդուրժուած, գրական-մշակութային որոշ այլ գործիչներ։ Իր անտիպներու հրատարակութիւնը կը կատարուի... շնորհիւ կտակակատար հարազատներու եւ մեկենաս բարեկամներու ճիգերուն։ Ճիշդ է, մամուլի որոշ օրգաններ յատուկ համակրանքով իրենց սիւնակները բացած եղան իր նշխարներուն առջեւ։ Ճիշդ է նաեւ, որ մրցանակներ ու շնորհանդէսներ եկան՝ ուշացած ճանաչում ու յարգանք մատուցանելու (Թէքէեան մրցանակ՝ «Մահապուրծ օրագիր»ին, կամ Գրողներու միութեան նախաձեռնած շնորհանդէսը՝ հետեւող «Սոցիալիզմի Սահարան» հատորին), ինչ որ յուսալի քայլ մըն է դէպի աւելի արդար ու ամբողջական պարտահատուցում։ Բայց ասիկա օրինաչափ երեւոյթ չէ։ Օրինաչափ կը մնայ՝ մասնակի ճանաչումը, որ չի դադրիր նաեւ ըլլալէ անտեսում։ Օրինաչափ՝ բացակայութիւնը դասագիրքերէ ու «պաշտօնական» գրական ժողովածուներէ, գրականութեան պատմութիւններէ...։

Այս բոլորը՝ ո՞չ արդեօք, որովհետեւ խիզախ երգիծաբանին կրած հալածանքներուն լրիւ բացայայտումը, անոնց առթիւ իր գրած էջերը կրնան քօղազերծել մօտ անցեալի եւ որոշ «սրբութիւններու» առնչուած ամօթալի փաստեր...

Խօսելով նոյն հալածանքներուն մասին, նոյնքան ամօթալի՝ որքան այդ փաստերը, չքմեղանքի փաստարկումներն են, սկսած սառցահալի տարիներէն ու շարունակուած վերջին քսանամեակին, թէ՝ «ժամանակները» կը պարտադրէին այդպիսի վերաբերում, թէ՝ Լեռ Կամսար ու այլ հալածուածներ «ժամանակի զոհեր» էին...։

Բայց չէ՞ որ երգիծաբանը կանխաւ խարանած է այդպիսի դիմակաւորներ, խլած անոնցմէ՝ իրենց ամօթը ծածկող թզենիի ողորմելի տերեւը.

«Հայաստանի կոմկուսի քարտուղար Սուրէն Թովմասեանը քսաներորդ համագումարին յայտարարեց, որ Բերիան ամբողջ քսան տարի Հայաստանը աւերեց եւ բնակչութիւնը բանտերում ու աքսորներում կոտորեց։

Հարցնում եմ. այս ամբողջ աւերածութիւնը ո՞ւմ ձեռքով կատարուեց։

Պատասխանում եմ՝ հայի։

Կացինը հայի ձեռքն էր, նա մատնանշում էր, հայը գլուխը թռցնում։

Ու այդ կոտորածը, չնայած որ հիմա Բերիան չկայ՝ չի դադարում։

- Ինչո՞ւ։

- Որովհետեւ քսան տարի կոտորող ձեռքը ամենապակասը մի տասը տարի էլ պիտի կոտորի... իներցիայով» [3]։

«Ժամանակին» ապաւինող քողածածուկներուն ուղղելով խօսքը, Լեռ Կամսարի քաջարի ժառանգորդ-կտակակատարն ալ հարց պիտի տայ իր կարգին. «Ո՞րն է “ժամանակն է մեղաւոր”. բա՞ խիղճը, մարդ Աստծոյ, ամենասովորական մարդկային խի՞ղճը... Տականքը միշտ տականք է, ժամանակը ի՞նչ հող տայ գլխին...» [4]։

Հաստատումը անվիճելի է՝ բարոյական իր հիմերով եւ իր ընդհանրութեան մէջ։ Բայց հարկ է աւելցնել.- Չկա՞ն որոշ ժամանակներ՝ աւելի «ատակ» տականք ու ապականութիւն ծնելու, քան ուրիշներ։ Եւ եթէ այդպիսի ժամանակներ ապրեցաւ հայրենի երկիրը (կամսարեան ո՛ղջ գործը՝ վկայ...), որքա՞ն ատեն կը պահանջէ ապականութեան ամպը՝ լրիւ ցրուելու համար մեր երկինքէն...։ Ու ամբողջական հալածանքի տասնամեակներէ ետք՝ որքա՞ն կրնայ տեւել կրաւորակա՛ն հալածանքի, լռութեան դաւակցակա՛ն հալածանքի ամպը, դարձեալ... իներցիայով։

Պէտք կա՞յ հոս յիշեցնելու, տակաւին, որ երեւոյթը ախտանիշերու ամբողջ խումբի մը՝ սինդրոմի մը կը յղուի. ամբողջ ոլորտի մը՝ կէս-ճանաչուած, կէս-անգիտացուած պատմական փաստերու եւ անոնց առնչուող մարդկային ու ընկերա-քաղաքական արժէքներու։ Վերաբերում, որուն ենթակայ կը մնան՝ այս դժուարահաճ Դիոգինէսին հետ ու նման, իր այնքան սիրած, յարգած Վանայ «Արամ իշխանէն» սկսեալ՝ մինչեւ իր գուրգուրացած դասական ուղղագրութիւնը [5], ու մինչեւ (թէկուզ դեռ անչափահաս) ժողովրդավարութեան յիշատակը Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան, ուր օր ցերեկով, մամուլի սիւնակներէն կրնար խարանել Քաջազնունիներ ...։ Ժամանակներ, որոնց թերեւս կարօտնար նոյնիսկ այսօ՛ր, եթէ ապրէր մեր ներկան...։ Խորհրդային վարչակարգին շեշտօրէն հակադրուած եւ օրին հալածուած արժէքներ, որոնք այսօր, խորհրդայի՛ն շատ «արժէք»ներու մերժումէն ետք, կը շարունակեն իրենց կարգին... մերժուած մնալ - նոյն իներցիայով։ Ինչպէս՝ վարչակարգի օրով աճեցուած եւ կամսարեան գործին մէջ խարանուած որոշ ախտեր, երեւի, դեռ ատեն մը քաղաքացիական իրաւունքով պիտի վերապրին մեր մէջ - միշտ նոյն իներցիայով...

Լեռ Կամսարի դասումը՝ ներկայի պայմաններո՛վ իսկ «դժուար մարսելի» փաստերու եւ արժէքներու շարքին, չէ՛ բնաւ յարակարծիք, պարադոքս։ Այլ պարզ ապացոյցը, շատ հասկնալի ու յարիր, Լեռ Կամսարի գործին ե՛ւ քաղաքական արմատականութեան, ե՛ւ աւելի անդին՝ անոր մարդկային-բարոյական խոր նշանակութեան։

Կու գա՞յ պահը, երբ ազգովին կը հաւաստենք, կ՛ամրագրենք, որ քաղաքական երգիծանքի, իմաստութեան եւ մարդկայնութեան ախոյեան Յակոբ Պարոնեանէն ետք, յիսնամեակ մը հեռաւորութեամբ, մեր ժողովուրդի ծոցէն ծնած է ու ստեղծագործած՝ քաղաքական ու քաղաքացիական նոյն խիզախութեան, միանգամայն նոյն ողջախոհութեան տէր եւ նոյնքա՛ն հանճարեղ երգիծաբան, բնիկ վանեցի, ապա Երեւան, եւ վերջապէս՝ սիբիրական թէ բասարգեչարեան աքսորավայրեր ապրած Արամ Թոմաղեանը կամ Թովմասեանը, աւելի ծանօթ՝ Լեռ Կամսար գրչանունով։

Ամրագրում՝ որ, հպանցիկ արժեւորումներէ անդին, հանգամանօրէն պիտի վերահաստատէ զայն մեր գրականութեան մեծերու պանթէոնին մէջ, իր հոգեհօր-հոգեղբօր կողքին, անոր հաւասար։ Իր անդրիին տակ փորագրելով նո՛յն Պարոնեանի հուսկ պատգամը, որ լրիւ կը պատշաճի իրեն եւս. «Պիտի հալածուիմ, պիտի ծեծուիմ։ Վնաս չունի. Սոկրատ ալ հալածուեցաւ։ Ապագայ սերունդը պիտի անմահացնէ իմ անունս»։  

Հոկտեմբեր, 2011

Աթէնք

«ՎԷՄ», թիվ 4(36)

VEM Pan-Armenian Journal

Յարութիւն  Քիւրքճեան