Լեռ Կամսար

(հատված «Բանտիս օրագիրը» գրքից)

սկիզբը 

1936 թ. Մայիս

Կիրակի 20. – Մահվան կամերեն ճողոպրած  Սմբատը անանկ մանրամասներ պատմեց իրենց հոգեկան ապրումներեն, որ գիշերը ողջ քունս  չտարավ։

- Չորս ամիս, 120 օր գնդակահարության սարսափի տակ ապրեցանք, - կըսե Սմբատը։ - Ամեն առավոտ արթննալով մտովին հրժեշտ կուտայինք մեր հարազատներուն ու աշխարհին այն պայմանով, թե գիշերս պիտի սպաննվենք։ Բայց առտուն տեսնելով, որ դեռ ողջ ենք՝ նորեն կսկսեինք հրաժեշտ տալ։

Նման ապրումն ունեցեր եմ ես ասկե տարիներ առաջ, երբ Աղթամար ուսուցչության պիտի երթայի։

Ամեն առավոտ կհամբուրվեինք, կուլայինք, բարեմաղթություններ կընեինք ու նավահանգիստ կերթայինք, բայց երեկոյան նորեն փոր ու փոշման տուն կվերադառնայինք, վասնզի առագաստանավը քամիի կնայե, քամի եղավ՝ նավը բաց կթողնե նավավարն, չեղավ՝առագաստը կծալլե կնստե։ Ութ օր քամի չեղավ, ու մենք ութն անգամ իզուր տեղ համբուվեցանք, լացինք ու բարեմաղթվեցինք։

Նորեն շատ չպիտի դժգոհեի հաջողակ հողմի բացակայությանը համար, եթե ինծի ճամբու դնող հասարակությանը մեջ քանի մը երիտասարդ աղջիկներ ըլլային. բայց բոլորը ցից պեխերով հասակավոր մարդիկ ու արբունքն անցուցած պառավներ էին, որոցմե մեկուն բերնեն անանկ գարշահոտություն մը կբուրեր, որմե երկրորդ անգամ անգամ չհամբուրվելու համար պատրաստ էի անգամ ծովի վրա գնալ...ոտքով։

Երկուշաբթի 21. – Սմբատն լավ կպատմե բանտապետի մասին։ Եվ իրոք լավ մարդ է։ Միշտ կմխիթարե մեզի, թե հույսերնիդ մի կտրեք, շուտով կազատվեք կերթաք ձեր երեխաներու քով, կկազդուրվեք ու օգտակար կդառնաք ընտանիքին ու հայրենիքին։

Իր սովորությունն է այդ՝ և բացառություն չեն կրնար կազմել մահապարտները։ Չեմ կասկածեր, որ ժպիտը դեմքին մտած պիտի ըլլա Սմբատին կամերը, և ըսած.

-Հույսերնիդ մի կտրեք, շուտով կմթնե, զինված պահակները «հրացանն պատրաստ» ներս կմտնեն, ձեր ձեռները կկապեն, կդնեն ավտոն, կտանեն կսպաննեն ու ...ու ... Ա՜խ Աստված, ինչքա՜ն հարմար է, որ մարդս այս կտոր տեղը հավատացյալ ըլլա։

Բայց առանձին քաջություն է մահապարտի այս վիճակը տանելը, չէ՞։ Եվ որովհետև ես ինծի բնավ վախկոտ մարդ չեմ համարեր, կնստիմ երևակայությանս ձին, որն միշտ պատրաստ կեցած է դռանս, կմտրակեմ ու ահա մահապարտ եմ, նստած մահվան կամերան։

Ի՞նչ վնաս, գիշերը երկար, քունս ալ չի տաներ։

Ահա ներս կմտնե բանտապետը քաղցր ժպիտը դեմքին, ամեն զիջողության պատրաստ ու կհայտարարե։

- Պատրաստվի՛ր, սիրելիս, այս գիշեր մեր կամքեն անկախ՝ գնդակահարվես պիտի ...

Բայց ես դեռ մեռնելու համար պատրա՜ստ չեմ, բանտապե՛տ, ես ե՞րբ եմ ապրեր, որ իրավունք ունենանամ գիշերս մեռնելու։

- Քեզ երեք օր կարտոնեմ ապրելու։ Պատիժը կկիրառենք երեք օրեն։

Կըսե ու կհեռանա պետս։ Ներսեն դուռս կփակեմ ու կսկսեմ ապրել։ Ուրեմն, ես պիտի ապրիմ։ Ես՝ ենթակա, իսկ ապրելու համար չէ՞որ պետք են պարագաներ։ Բանտը վայելքի մեծ հարմարություններ  չունի, կընդունեմ, բայց ունի արտաքնոց. թող թույլ  տրվի ինծի ազատ, երբ կամենամ դուրս երթամ։ Կստանամ այդ արտոնությունն, հարկավ,  վասնզի բանտապետիս բարությունն սահման չունի, բայց քիչ է այդքանը։ Մարդս երջանկությանը շատ շուտ կվարժվե։

Երկրորդն օրն արդեն այլևս չէի հաճախեր պետքարան, չնայած որ դուռները կրնկի վրա բաց էին ինծի համար։

Երրորդ օրը բանտապետս ներս մտավ ու հարցուց.

- Ի՜նչ անգործ նստեր մահճիդ կմտածես. վե՛ր աշխույժ-աշխույժ ապրիր, որ մեռնիս, է՛։

- Ապրելու համար բանտը քիչ է, բանտապետ, թույլ տուր գեթ շաբաթ մը տուն երթամ։

Տվավ շաբաթ մը. իսկ ժամե մը մեռնելու դատապարտվածի համար շաբաթ մը կյանք, ինչպես գիտեք հավիտենականություն է, որու ընթացքին լայնարձակ կարելի է ծնվել, երիտասարդանալ, զառամել ու մեռնիլ            ։

Բանտի դուռնեն փողոցը ոտք դնելուն պես, կմերվիմ կյանքին անանկ սերտ, որ ըսես բանտարկված չըլլայի։ Մինչև անգամ գիտեմ, թե թրամվայներեն որը մեր փողոցը կտանե ու տոմսն ի՞նչ արժե։ Տուն հասնելուն, փոքրիկ աղջիկս «պապան եկավ» պոռալով տունը կվազե բակեն, ու մեկ ոտ կոշիկ՝ մեկը բոկոտն դուրս կվազե կինս, երեք երեխաներուս հետ, որք գիրկս թռչելու համար ծտի ձագերու պես կթրթռացունեն թևերնին...

Տունը մտնելով, պատահած աթոռին վրա կնետեմ ինքզինքս ուժասպառ ու չգիտեմ ծունկիս շարված ու կռնակս մագլցող երեխաներես, որո՞ւն համբուրեմ, որո՞ւն թողնեմ։ Դեռ լավ է, որ կիմ մը միայն ունիմ...

- Մամա՛, - կթոթվե աղջիկս, - կըսեիր գաթան թող մնա պապայի ազատվելու օրը։ Բե՛ր, է։

Մայրը իրեն կհանձնե քառանկյունի  բորբոսնած զանգված մը, որն մեկ անգամեն բերանը կխոթե, և չխեղդվելու համար պետք կզգանք հարվածել կռնակը։

Հաջորդ օր կարթննամ այնպես սովորական ինչպես առաջ։ Միայն կարասի չի մնացեր տունը։

Թեյի սեղանին, երբ բաժակն քիչ մը ավելի ձախ էր դրեր աղջիկս, մեծ եղբայրը զարկավ որքան ուժ ուներ.

- Ինչո՞ւ իմ մասիս մեջ կդնես բաժակդ։

- Աշոտի՜կ, հոգի՜ս, քո քույրն է, քիչ մը ներողամիտ... Բայց արժեք չուներ, վասնզի աղջիկս ոչ թե օգտագործեր է անոր մաս սեղանը, այլև հացի մանրուքներ է թափել՝ ահա՛ մեկ, երկու, երեք։ Ինչպե՞ս պիտի ներողամիտ ըլլար։

Շուտով միջնակ տղաս ալ կխախտե իր չեզոքությունը /վասնզի մեր տանն ալ, ինչպես Եվրոպային մեջ, խաղաղությունը միասնական է/, ու թեյասեղանը կփոխվի ռազմադաշտի, որու վրա հեղեղի նման կսկսե հոսել անմեղ մարդկանց... թեյը։

Կռիվը որդիներեն ծնողներուն կանցնի։ Կինս աղջկանս կպաշտպանե, ես՝ տղային։ Կերկարի վեճը։ Վար կնետեմ ձեռքիս պատառը և սենյակս առանձնանալով կնստիմ ճիշտ այնտեղ, ուր պիտի ըլլար գրասեղանս։ Կլսեմ. կինս իմ բարկությունս ալ տղայիս վրա կթափե։ Սիրտս կելնի։ Ալ դիմանալ անկարող եմ։ Ուղղակի կելլեմ ու բանտս կվերադառնամ մեռնելու։

Բայց, սատանա՛ն տանի, բանտն այնքան հեռու է ինկած մեր տունեն, որ մինչև հասնելս բարկությունս կիջնե ու կսկսիմ կարոտել կնկանս ալ, երեխաներուս ալ...

Կես ճամբեն կվերադառնամ, բայց տուն չեմ երթար։ Ես խոմ միայն ներկայո՞վ չեմ ապրեր՝ ունիմ մանկություն, պատանեկություն, մեղրամիս...

Կասպանդակեմ երևակայությունս ու ետ երթալով կկենամ ուղիղ մանկությանս դռան առջև։

Տուն կուգամ մանկապարտեզեն՝ մայրս հոն չէ. այգին կանցնեմ. սա օրվա այն ժամանակն է, երբ մայրս իր կուզիկ ու փոքր հասակն առած առվի մը մեջ կովի համար խոտ կքաղե։

- Մա՜, - կպոռամ՝ հեռվեն տեղն իմանալու համար։

- Ջա՜ն, - կպոռա ան իր տեղը հայտնելու համար։

Ու քովը կերթամ, կվերցնեմ իր քաղած խոտը, միասին տուն կուգանք։ Անիկա գոմը կերթա կթելու մեր «ծուռ» կովը, իսկ ես բակը իր ճամբան կպահեմ՝ խմելու համար կթոցի մազոտ, կեղտոտ, բայց տաք ու փրփրադեզ կաթը։

Մայրամուտին կերթամ այն սենյակը, կչոքեմ այն տեղը, ուր մայրս կնստե, բազուկներս կտարածեմ, գլուխս կշարժեմ, կուլամ, կաղոթեմ ու «Տեր ողորմյա» կկանչեմ, բայց ոչ թե որպեսզի Աստված, այլ մեր տնվոր «տուտուն» լսե, որու սենյակը մերինեն բարակ դռնով է բաժնված։ Կուլամ ու միաժամանակ ականջ կդնեմ։ Ի՞նչ է սա։ Տա՞նը չէ «տուտուն»։ Բայց ոչ, տանն է։ Ու ահա կհնչե ականջիս ինծի հասանելիք հանապազօրյա գովեստը.

- Հողե՜մ գլուխդ Լևոն, օր մը օրանց ծունր մը չդրիր. կտեսնա՞ս Արամն ինչ ջերմեռանդ կաղոթե։

Այս լսելեն վերջն ինծի այլևս անելիք չի մնար։ «Հետ գրությամբ» կխնդրեմ Աստուծմե, որ մեծ եղբորս հոգին առնե, ու ծնկներս թափ տալով վեր կելլեմ։

Խաղալիք չունիմ, վասնզի մեծ եղբայրս ողջ է դեռ։ Իսկ քանի նա կենդանի է, արգիլված է ինծի որևէ խաղ։ Ես մտովին կխաղամ ավելի աղջիկներու հետ։

Չեմ գիտեր, թե ինչի՞ համար են ստեղծված այդ արարածները, բայց մտովին  Աստված դառնալուս բնավ մտքես չի անցներ բնաջնջել զանոնք, գիտակցելով սանկ անորոշաբար, որ ապագային սաստիկ պետք պիտի գան ինծի...

Սեռապես ես զարթեր եմ շատ վաղ։ Ու եթե Աստված իմ տասներեք տարեկան  հասակիս կամենար քնեցնելով ու կողքես ոսկոր մը հանելով «ընկեր»  մը տալ ինծի, չէի հակառակի. ուրախությամբ կքնանայի...

Ես չեմ լուծած թվաբանության խնդիրներս։ Ու կսարսափեմ։ Առանց լուծելու այդ խնդիրները, առանց գիտնալու, թե վեց սանտիմ տրամագծով խողովակով ներհոսող ու երեք սանտիմնոց խողովակով արտահոսող ավազանին մեջ քանի՞ դույլ ջուր կա, չեմ կրնար դասարանս մտնել։

Պարոն Գևորգը ականջներս փրցունե պիտի իր պողպատ պտղունցովը։ Ո՜, զզվելի է մանկությունը, թողեք մեծնամ, թողեք փախչիմ հայրենիքես ու Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանն երթամ սովորելու։

Կերթամ թեև, բայց չեմ սորվեր։ Հայրենիքիս մեջ մոռցեր էի աղջիկ մը, որու ներկայությունն անհրաժեշտ էր ինծի՝ խելքս գլուխս պահելու համար։

Քանի որ չկար այդ աղջիկն՝ մաթեմաթիկայի բոլոր դասերուն իմ «երկու կետի ամենակարճ ճանապարհն» Սուրբիկս եղավ, պատմության «բոլոր ճամբաները» Հռոմ տանելու փոխարեն դեպի Սուրբիկիս պարտեզի դուռը տարան։

Թե ինչե՜ր քաշեցի ամբողջ յոթը տարի ոչինչ չսովորելու համար՝ այդ անկարող եմ նկարագրել։

Աղջիկ մը, անգամ տգեղ, եթե հեռու է քեզմե ու այլևս զինքը տեսնելու հույս չունիս՝ արդեն կգեղեցկանա. իսկ Սուրբիկս, գումարած  անհույս հեռավորություն՝ գումարը գիտե՞ք ինչ թիվ կբռնե...

Կավարտեմ «ուսումս»։

Հայերեն՝ բավարար,

կրոն՝ բավարար,

աշխարհագրություն՝ բավարար,

երկրաչափություն՝ բավարար։

Այսպես 18 առարկա՝ բոլորը բավարար։

Վարժապետներս, կողմնապահ դատավորի նման թվանշան էին դրեր այն բոլոր առարկաներուն, որք չէի սովորած. իսկ այն առարկան, որ գիտեի հինգ մատիս պես, որ սերտեր էի տարիներ ամբողջ ամեն օր, օրվա բոլոր ժամին, ժամվա բոլոր րոպեն, րոպեի բոլոր վայրկյանին՝ թվանշան չունեի։

Հայրենիք կվերադառնամ։ Սուրբիկս ամուսնացեր է արդեն։ Երեք երեխա ունի։ Բայց ինծի՞ ինչ։ Սերն ամուսնություն չի ճանչնար ու ես այս րոպեիս կուզեմ տեսնել զինքը։

Դուռը կբանա ինքը՝ Սուրբիկը։ Թեև կճանչնամ զինքը, բայց... աչքերը շատ են խոր, քիթը շատ սուր։ Ափսո՜ս։ Գիտնայի՝ հայերեն, աշխարհագրություն կսորվեի...

Սրտիս ցավեն չորս տարով կմեծնամ շտապ ու ոտքս դիպչելով աղջկա մը կիյնամ վրան...

Այդ պատահեցավ այսպես։

Կգրեմ Փարիզ ընկերոջս, թե աղջիկ մըն եմ գտեր՝ համայն սիրտ, համայն խելք, համայն բարություն, համայն գեղեցկություն, համայն առաքինություն և վերջապես համայն այն բոլորը, որն անհրաժեշտ է մարդ մը երջանկացնելու համար։

Ընկերս կգրե՝

- Չամուսնանաս մինչև գամ։

- Չեմ կրնար համբերել, - կըսեմ, - ախր շատ է առաքինի։

- Ի՞նչ առաքինություն է ատ, որ տարի մը չի դիմանար, - կգրե ընկերս Փարիզեն։

Չեմ լսեր, կամուսնանամ։ Իզուր սպասելով աղջկա մը քիթը սուրցուցի, ասոր ալ չեմ կրնար նույնն ընել։ Ես կամուսնանամ, ինքն ալ թող գա իր համար ամուսնանա։

Եկավ մեղրամիսս՝ մարդկային երջանկության այդ կուլմինացիան։ Բայց ինչու դոշաբի հա՞մ կուտա մեր մեղրամիսը։ Մի՞թե անկե է, որ «Աստվածածինեն» առաջ խաղողի ձեռք ենք տվեր...

Կյանքի երկրորդ դասարանը մտա։ Առաջինը ծնունդս էր, որն տեղի ունեցավ իմ կամքես անկախ /որպես թե ամուսնանալն կամքես էր կախված/: Կյանքի ընթացքն ավարտելու համար կմնա ևս երկու դասարան` բեղմնավորվիլ ու մեռնիլ։

Հառա՛ջ։ Կունենամ առաջին զավակս ու շփոթված եմ այնպես, ինչպես առաջին անգամ հայելիի մեջ իր պատկերն տեսած կապիկը։

Ի՞նչ է աս։ Աս ի՞նչ նոր որդ է սրտիս մեջ կխլվլա։ Կհամբուրեմ այնպես, որպես թե միայն ինծի կպատկանի։ Կինս կհամբուրե, ըսես միայն իրենը ըլլա։

Որո՞ւնն է սա մսագունդը, վերջապես։

Ու կմեռնե ան մեկ տարիեն։ Առաջին անգամ կծանոթանամ մարդկային այն հատկությանը, որ իր որդու մահեն ետքը կրնա ոտքի վրա կենալ։ Միևնույն դագաղի վրա հակված ես կուլամ իմ երեխան, կինս կուլա իրը, և մենք երկուսովս կթաղենք մեկ բան։

Ապա մեր ու մեր վշտի մեջ կմտնե ժամանակը, ու ես ու կինս կժպտանք իրարու։ Այն գործն, որ մտադրված ենք կատարելու՝ բնույթն այնպես է, որ պետք է ժպտալ անհրաժեշտաբար։

Ժամանակը մեզի նոր երեխա կպարգևե, ու այնուհետև ժամացույցի ճոճանակի պես կերթա-կուգա մեր գլխուն, մեկը տանելով՝ մյուսը բերելով, ու այսպես չորս երեխա՝ չորս դագաղ, չորս լաց, չորս ժպիտ։  Ապա ժամանակն երեք ոտք ալ կբերե ու այլևս  չի տաներ, որու հետևանքով այժմ երեք երեխա ունիմ տանս, որք երկար սպասեցին իրենց պապային, որ վերադառնա ու իրենք գաթա ուտեն, և որ հիմա կերան արդեն ու կրնան այլևս չսպասել իրենց պապային...

Կվերադառնամ բանտապետիս քով և կխնդրեմ գնդակահարել զիս։

Իմ կենդանության օրոք, այն ժամանակ, երբ խմբագիր էր Ասքանազ Մռավյանը, իր բոլոր առաջնորդողները կվերջացուներ՝ «Գերեզմանը միայն կուղղե սապատողին» խոսքով։

Այժմ, մեռնելով, իմ առաջին գործն եղավ ստուգել, թե արդյո՞ք ճշմարիտ էին ասված այդ խոսքերը։

Անմիջապես կառապան Հովսեփի գերեզմանը մտա։ Անիկա մեր Աղայան փողոցն ապրելու տարին՝ մեր դիմացը կապրեր և սաստիկ սապատող էր։

Տեսա՝ ի՜նչ ուղղվել, ի՜նչ բան։ Որպիսի սապատով, որ կապրեր առաջ, նույն սապատով ալ կփտեր հիմա...

Բայց է՛հ, չարժեր։ Բանտին մեջ ոչ ապրիլն արժե՝ ոչ մեռնիլ։

Երևակայությանս ձիեն վար կիջնամ ու պառկելով խշտյակիս վրա կդառնամ աջ ու ձախ։

Այո, բանտին մեջ կյանքն ու մահ իրար խառնված է այնպես, ինչպես քունն ու արթուն։ Այդ պատճառով կալանավորը կիսաբաց աչքեր ունի՝ երբ կքնանա ու կիսամեռ կյանք՝ երբ կապրի...

------

Քունի մեջ ռուս կալանավոր Նիկոլայը «ե՜խ» ըրավ, որն հայերեն «ա՜խ» կնշանակե։

(շարունակելի)