Աշոտ Մելիքյան, Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեի նախագահ

Հայաստանում որքանո՞վ են ապահովված օրենսդրական երաշխիքները խոսքի եւ մամուլի ազատության համար: 

Օրենսդրության առումով խոսքի եւ մամուլի ազատության ապահովման համար Հայաստանում կան բավականին լավ երաշխիքներ: Մնում է միայն երազել, որ իրականությունը համապատասխանի օրենսդրությանը: Սակայն, պետք է նշեմ նաեւ, որ «Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի մասին» ՀՀ օրենքի եւ հին, եւ նոր (2010 թ. ընդունված) տարբերակը խոչընդոտում են ոլորտի ազատականացմանը: 2002 թ., հենց այս օրենքը վկայակոչելով, փակվեց «Ա1+» հեռուստաընկերությունը: Իհարկե, բոլորը հասկանում են, որ «Ա1+»-ին եթերից զրկելը քաղաքական պատվեր էր, եւ օրենքն այստեղ օգտագործվեց որպես գործիք, օգտագործվեցին օրենքում առկա բացթողումներն ու տարընթերցումները:

Այս օրենքը բազմաթիվ փոփոխություններ է կրել, սակայն դրանք կոսմետիկ, ձեւական բնույթի փոփոխություններ են եղել, լրագրողների, փորձագետների եւ միջազգային կազմակերպությունների կարեւոր դիտողություններն ու առաջարկությունները միշտ անտեսվել են: Այդպես էլ չլուծվեցին մի շարք հիմնահարցեր, ինչպես, օրինակ, հեռուստատեսության եւ ռադիոյի ազգային հանձնաժողովի անկախության խնդիրը: Սկզբից հանձնաժողովի անդամները նշանակվում էին միայն նախագահի կողմից եւ ասվում էր, որ այլ տարբերակ չկա: Հետո կիրառեցին հանձնաժողովի անդամների ընտրության մրցութային կարգը: Սա էլ ձեւական բնույթ էր կրում, քանի որ մրցույթի պայմանները եւ կարգը հաստատում էր նախագահը, մրցութային հանձնաժողովը ձեւավորում էր դարձյալ նախագահը եւ վերջում այդ հանձնաժողովի որոշումով հաղթած անձանցից նորից նշանակում էր նախագահը: Սահմանադրության բարեփոխումից հետո հանձնաժողովի 50 տոկոսը նշանակվում է նախագահի կողմից,  50 տոկոսը` ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից: Կարծես հնարավորություն ստեղծվեց, որ հանձնաժողով մուտք գործեն այլախոհ մարդիկ: Սակայն, քանի որ Ազգային ժողովում մեծամասնություն է կազմում իշխող կոալիցիան, ապա ընդդիմության ձայնն այդտեղ էլ լսելի չեղավ: Այսպիսով, հանրային հեռուստաընկերության խորհրդի անկախությունը նույնպես ապահովված չէ, եւ դա է պատճառը, որ Հանրային հեռուստատեսությունը չի կատարում իր հիմնական առաքելությունը: Այն միայն անունով է հանրային, իսկ իրականում նախագահական նստավայրի խոսափողն է:

Ի՞նչ խնդիրներ կան մամուլի ազատությանը վերաբերող օրենսդրության գործնական կիրառության ոլորտում: 

Երեւի, շատերն ինձ հետ չհամաձայնվեն, բայց ես կարծում եմ, որ եթե լինի քաղաքական կամք, ապա նույնիսկ գոյություն ունեցող «Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի մասին» ՀՀ օրենքով հնարավոր է արդար եւ թափանցիկ մրցույթներ անցկացնել հեռարձակման ոլորտում: Բայց խնդիրն այն է, որ իշխանությունները չեն ցանկանում հրաժարվել հեռարձակողների հանդեպ իրենց համատարած  վերահսկողությունից:  Մենք ունենք ամբողջովին վերահսկվող եթեր, որտեղ հիմնականում իշխանություններին գովերգում են, ընդդիմությանը շատ քիչ տեղ են տալիս: Ունենք տարբեր` քաղաքական, տնտեսական ճամբարների բաժանված տպագիր մամուլ: Չնչին բացառություն են կազմում մի քանի լրատվամիջոցներ, որոնք իսկապես փորձում են վաճառել իրենց ապրանքը` թերթը: Նույն բաժանումը կա նաեւ էլեկտրոնային լրատվամիջոցների շարքերում: Այս պարագայում բնական է, որ լրագրողական գործունեությունը դառնում է քաղաքական գործունեություն, իսկ լրատվամիջոցների հրապարակումները` քաղաքական հաշվեհարդարների առարկա:

Խոսքի ազատությունը շատ ավելի լայն հասկացություն է, քան մամուլի ազատությունը: Բայց խոսքի ազատության մարմնավորումը, այնուամենայնիվ, տեղի է ունենում ԶԼՄ-ների միջոցով, քանի որ եթե չկան ազատ լրատվամիջոցներ, ուրեմն չկա նաեւ խոսքի ազատություն:

Մեր տարեկան զեկույցներում արձանագրել ենք նաեւ ֆիլմերի ցուցադրման արգելքների փորձեր: Մասնավորապես` «Մոսկվա» կինոթատրոնում մերժել են ցուցադրել Տիգրան Պասկեւիչյանի «Օտարում» ֆիլմը, որը պատմում էր Երեւանի Հյուսիսային պողոտայում գերակա շահ ճանաչված տարածքներից մարդկանց տարհանման խնդիրների մասին: Տիգրան Պասկեւիչյանի մեկ այլ ֆիլմի («Ընտրություն») ցուցադրումը Գեղագիտական դաստիարակության ազգային կենտրոնի սրահում վերջին պահին  խափանվեց, չնայած պայմանագրի առկայությանը: Առավոտյան կենտրոնից զանգահարեցին ֆիլմի հեղինակին եւ տեղեկացրին, որ կենտրոնի տնօրենն արգելել է ցուցադրումը: Ավելի ուշ պարզվել էր, որ արգելքը դրվել է կրթության եւ գիտության նախարարության կողմից:

Փաստորեն, մեր երկրում կար արտահայտվելու կարիք

Արթուր Պապյան, բլոգեր, «Ազատություն» ռադիոկայանի լրագրող

Քաղաքացիները եւ լրագրողներն ի՞նչ խնդիրների են բախվում խոսքի եւ մամուլի ազատության ասպարեզում: Ի՞նչ դեր կարող են խաղալ միջազգային կազմակերպությունները Հայաստանում խոսքի եւ մամուլի ազատության ապահովման գործում:

Խնդիրներից մեկն այն է, որ չկա վստահություն դատական համակարգի հանդեպ: Եվ, եթե լրագրողը գրում է կարծիք կամ մեկնաբանություն, ապա չկա երաշխիք, որ նրան իր կարծիքի համար չեն «պատժի» դատարանի միջոցով, որ լրագրողը ստիպված չի լինի որեւէ պաշտոնյայի հսկայական տուգանք վճարել: Երկրորդ խնդիրը ինքնագրաքննությունն է: Ուղղակի գրաքննություն չկա, բայց լրագրողը երբեմն ինքն իրեն է զսպում, որ խուսափի ինչ-որ բաներ հրապարակելուց` գուցե մտավախություն ունենալով, որ դրանից հետո կունենա խնդիրներ, օրինակ` այն խնդիրը, որի մասին արդեն նշեցի:

Քաղաքացիներն ունեն խոսքի ազատության իրավունքի իրացման տեխնիկական միջոցների հետ կապված խնդիրներ: Ոմանք իրենց խնդիրը բարձրաձայնելու համար  դիմում են լրագրողներին, մյուսները գրանցվում են «Facebook» սոցիալական ցանցում եւ փորձում են այդ ճանապարհով արտահայտել դիրքորոշումներ, կարծիքներ, մասնակցում են հարցերի քննարկմանը: Բլոգները նույնպես խոսքի ազատության հարթակ են: Ես ինքս ունեմ իմ բլոգը: Եթե անգամ լրագրողական միջավայրում կա ինքնագրաքննություն, գոնե բլոգները պետք է այդ բացը լրացնեն:

Ես չեմ խոսում խոսքի ազատության արդյունավետության մասին, այլ ընդամենը` իրավունքի իրացման հնարավորության մասին, եւ այսօր մեր իրականության մեջ, գոնե ինտերնետ միջավայրում, դա կա: Քաղաքացիները նաեւ իրենց ասելիքը ճիշտ ձեւակերպելու, ինտերնետային միջավայրում հաղորդագրություն ձեւակերպելու խնդիր ունեն: Բլոգներում, սոցիալական ցանցերում գրելու համար պետք է տիրապետել որոշակի հմտությունների:

Լավ կլիներ, որ միջազգային կազմակերպությունները Հայաստանում ոչ մի դերակատարում էլ չունենային, բայց մյուս կողմից էլ նրանք կարող էին խթանել խոսքի ազատության զարգացումը, եթե սկզբունքային լինեին իրենց դիրքորոշումներում: Իրենք կարող էին իրենց սկզբունքայնությամբ մեծապես օգնել այս դաշտին, բայց, որպես այս երկրի քաղաքացի, բլոգեր եւ լրագրող, ես չեմ տեսնում, որ նրանք սկզբունքային են: Մի օր մի բան են ասում, մյուս օրն` այլ բան:    

Հայաստանում ինչպե՞ս է զարգանում այսպես կոչված քաղաքացիական լրագրությունը (բլոգերներ, սոցիալական ցանցերի ակտիվիստներ), եւ այս պայմաններում ինչպիսի՞ն է բնակչության վստահության մակարդակը ավանդական ԶԼՄ-ի նկատմամբ:

Վերջին մեկ-երկու տարիների ընթացքում «Facebook» սոցիալական ցանցում կազմավորվեցին բազմաթիվ քաղաքացիական նախաձեռնություններ: Այսօր ցանցային ակտիվիստներին երբեմն հաջողվում է կասեցնել որոշակի ապօրինություններ, ազդել օրենքի փոփոխությունների վրա, փոխել դատական պրոցեսի ընթացքը եւ այլն: Այդպիսի նախաձեռնություններից  են` «Մենք ենք այս քաղաքի տերը», «Մենք դեմ ենք օտարալեզու դպրոցներին», «Փրկենք Կաթողիկեն» եւ այլն: Մեկ ամիս առաջ «Facebook» սոցիալական ցանցը Հայաստանում ուներ 140 հազար օգտագործող, այս պահին նրանց թիվը հասել է 170 հազարի, ու աճը դեռ շարունակվում է:

Մարդիկ տարածում են տեղեկություններ, կազմակերպվում են որոշակի սոցիալական խնդրի լուծման համար, քննարկում ու բանավիճում են: Հետաքրքիր է, որ այս ցանցի ստեղծողները բացարձակ նպատակ չունեին խթանել քաղաքացիական հասարակության ակտիվությունը. նրանց նպատակը շփման միջավայր ստեղծելը եւ գովազդի միջոցով գումար վաստակելն էր: Բայց, փաստորեն, մեր երկրում կար արտահայտվելու կարիք, եւ մարդիկ շատ արագ սկսեցին գրանցվել: Մարդիկ նոր հեռախոսներ են գնում, դրանցով միանում են ինտերնետին, նկարահանում են ու հաղորդում տեղեկություններ:

1-2 տարի հետո մենք շատ հետաքրքիր արդյունքներ եւ զարգացումներ կարող ենք գրանցել այս ոլորտում: Արդեն նույնիսկ կան հայտնի, ազդեցություն ունեցող ցանցային անձնավորություններ, որոնք կարծիքների գեներատորներ են: Ես տեսնում եմ նաեւ, որ շարժ կա սոցիալական ցանցերից դեպի լրատվամիջոցներ եւ հակառակը` լրատվամիջոցներից դեպի սոցիալական ցանցեր: Այս կապը երկու միջավայրն էլ հարստացնում է տեղեկություններով եւ կարծիքներով: Այն հանգամանքը, որ նախագահը եւ վարչապետը բլոգ ունեն, նույնպես մարդկանց բերում է ցանց:  «Facebook»-ն ազդեցիկ դարձավ նաեւ այն պատճառով, որ Հայ ազգային կոնգրեսն  իր հանրահավաքներից մեկի ժամանակ ողջունեց «Facebook»-ում  իր  հետեւորդներին: Ես ուրախացա այդ հայտարարությունից, որովհետեւ այդ կոչը ցանց բերեց մարդկանց: Իհարկե, այդ մարդիկ ցանցում քարոզում են իրենց քաղաքական դիրքորոշումը, բայց նաեւ անխուսափելիորեն ներգրավվում են նաեւ քաղաքացիական ակտիվության մեջ:

Ինչ վերաբերում է բնակչության վստահությանը ավանդական ԶԼՄ-ների հանդեպ, ապա կարծում եմ, որ նրանք շատ լավ տեսնում են տարբերությունը իրականության եւ հեռուստատեսությամբ ցուցադրվածի միջեւ եւ անում են իրենց հետեւությունները: