Հայաստանաբնակ ասորիների երեք հիմնախնդիրները
Գ. Սունդուկյանի անվան Ազգային ակադեմիական թատրոնի դերասան, ազգությամբ ասորի Ռազմիկ Խոսրոեւը հայ թատրոնի առաջին ներկայացուցիչն է, ով մարմնավորել է շեքսպիրյան Ռիչարդ Երկրորդի բարդ կերպարը:
Արտաշատի թատրոնում նա բեմադրել է «Ասորուհի» Հայաստանում առաջին ասորական ներկայացումը, որն երկխոսություն է ասորու ու հայերի միջեւ` ասորիների ցեղասպանության եւ Իրաքում նրանց ներկա դրության մասին:
«Սակայն ասորիների պատմության մեջ ես մտել եմ այլ պատճառով», - ծիծաղում է նա: Դերասանը Խոսրովի անտառում երբեմնի տեղակայված Գյոլայսոր (Ասորական այգի) գյուղի վերջին ծնունդն է: 1833 թվականին կազմավորված գյուղը քանդել են 1949 թվականի մայիսի 3-ին՝ նրա ծննդյան օրը: Դա միակ դեպքն էր (մայիսի 1-15), երբ ասորիները ճնշման ենթարկվեցին Սովետական Միությունում: Այդ ժամանակ ասորիների շարժումն արտերկրում ակտիվացել էր, տեղացի եւ դրսի ասորիները, բնականաբար, շփվում էին միմյանց հետ, իսկ այն ժամանակ արտերկրացու հետ փողոցում խոսելն արդեն իսկ կարող էր հայրենիքի դավաճանություն համարվել:
Գյոլայսորում կար ութսուն տնտեսություն: Գյուղացիներն իջան Արարատյան դաշտավայր: Նրանց մեծ մասը բարեկամներ ուներ Վերին Դվին գյուղում եւ արդեն Ստալինի մահից հետո տեղափոխվեց այնտեղ: Վերին Դվինում հիմնավորվել են Հայաստանում ապրող 2700 ասորիներից 2000-ը:
Ռազմիկ Խոսրոեւը երկար ժամանակ ՀՀ նախագահի վարչակազմին կից ազգային փոքրամասնությունների հարցերով համակարգող խորհրդի անդամ էր, այժմ զբաղեցնում է Ազգային փոքրամասնությունների մշակութային կենտրոնի համակարգող նախագահի պաշտոնը: Կենտրոնի առջեւ դրված խնդիրների եւ մասնավորապես ասորիների խնդիրների շուրջ էլ ծավալվեց մեր զրույցը:
-Պարոն Խոսրոեւ, այսօրվա դրությամբ ո՞ր խնդիրներն են առաջնային Հայաստանում բնակվող ազգային փոքրամասնությունների եւ մասնավորապես ասորիների համար:
- Հայաստանում ապրող էթնիկ փոքրամասնությունները երբեք չեն ունեցել քաղաքական խնդիրներ: Բայց միշտ եղել են կրթամշակութային խնդիրներ: Հայաստանում չի եղել պետական քաղաքականություն ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ մինչեւ վերջին երեք տարին: Իհարկե, հիմա էլ չի կարելի ասել, որ այդ քաղաքականությունը լիովին կա: Տարին մեկ-երկու անգամ ազգային փոքրամասնույթունների փառատոններ կազմակերպելը դեռ չի նշանակում նպաստել էթնիկ մշակույթի զարգացմանը: Կառավարությունը ազգային փոքրամասնությունների մշակութային կարիքներին հատկացնում է տարեկան 20 մլն դրամ, եւ մենք ստիպված ենք այդ գումարը բաժանել տասնմեկ էթնիկ փոքրամասնություների միջեւ:
Ստացվում է չնչին գումար, եւ զավեշտալին այն է, որ մի փոքրամասնություն մեզ մոտ ներկայացված է 40000 հոգով, մյուսն` ընդամենը երեք տնով, բայց բոլորը պետք է հավասար ստանան: Շատ բան է բախվում ֆինանսների բացակայությանը: Սովետական Միության ժամանակ ասորական ռադիոն շատ ակտիվ էր: Անկախության ձեռքբերումից հետո ռադիոն փակվեց: Հիմա մեր ջանքերով նորից բացել ենք: Առաջվա շաբաթական մեկուկես ժամվա փոխարեն ունենք շաբաթական քառասունհինգ րոպե, ռադիոյում աշխատում է ընդամենը երկու մարդ` 13000 դրամ ընդհանուր աշխատավարձով:
- Ազգային փոքրամասնությունների մշակույթը երեւում է միայն ազգային փոքրամասնությունների փառատոններին: Ինչու՞:
- Պետք է ասեմ, որ դա ավելի շատ մեր մեղքն է: Մենք միշտ ազգային տոնակատարությունները, երգուպարը կազմակերպել ենք մեր գյուղերում, մեր տներում: Այս ամենը պետք էր կենտրոնացնել, ահա թե ինչու եմ այդքան կարեւորում մշակութային կենտրոնի ստեղծումը: Մեր կենտրոնը կազմակերպում է միջոցառումներ, որոնցից հատկապես ուզում եմ նշել «Էրեբունի-Երեւան» մեկուկես ժամանոց տոնակատարությունը, երբ մեզ տրամադրեցին Ֆիլհարմոնիայի փոքր դահլիճը, եւ բոլոր ազգային փոքրամասնությունները փայլուն ելույթ ունեցան: Այդ տոնակատարությունն առաջին փորձս էր էթնիկ մշակույթը քաղաք բերելու: Մենք ակնհայտորեն ունենք էթնիկ մշակույթի պահպանման եւ զարգացման խնդիր: Հատկապես զարգացման: Էթնիկ փառատոններին ես տեսնում եմ նույնը, ինչ տեսել եմ տասնհինգ տարի առաջ: Այդ իրավիճակը փոխելը կենտրոնի հիմնախնդիրներից մեկն է:
- Իսկ ի՞նչ է անում կենտրոնը կրթության հարցում:
- Ես արդեն երեք տարի է փորձում եմ հասնել էթնիկ փոքրամասնությունների վերաբերյալ օրենքի ընդունմանը: Շատ նախարարություններ եւ նույնիսկ խորհրդարանի պատգամավորներ համարում են, որ սահմանադրությունն արդեն պաշտպանում է փոքրամասնությունների իրավունքները, էլ ի՞նչ կարիք կա եւս մեկ առանձին օրենքի: Բայց ես համոզված եմ, որ պետք է առանձին օրենք, որն ընդգրկի այդ թվում նաեւ կրթական խնդիրները: Մեր կրթական համակարգում կա պատնեշ. եթե չունես մանկավարժի դիպլոմ, չես կարող դասավանդել: Մենք ինքներս ենք պատրաստում մեր մասնագետներին, որովհետեւ Հայաստանում չկա ոչ մի բուհ, որտեղ դասավանդվի «ասորերեն» առարկան: Մարդկանց ուղարկում ենք Ուրմիա (Իրանի հյուսիս, ուր ապրում է շուրջ 870000 ասորի), փայլուն ուսումնասիրում են առարկան, հետո վերադառնում են ու չեն կարող դասավանդել դպրոցում, որովհետեւ մանկավարժի դիպլոմ չունեն: Միակ ինստիտուտը, որ օգնում է ասորիներին այս գործում, Խաչատուր Աբովյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտն է, որի ռեկտորին ես իրոք երախտապարտ եմ: Ուրմիայում լեզուն ուսանած ասորիները հեռակա ընդունվում են մանկավարժական ինստիտուտի որեւէ ֆակուլտետ, որն ավարտելով` արդեն իրավունք են ստանում դասավանդել դպրոցում:
Լեզվի պահպանումն այսօր իրոք շատ կարեւոր է ասորիների համար: Ասորիներն առանձնանում են Հայաստանի մյուս ազգային փոքրամասնություններից ոչ միայն նրանով, որ հնագույն ազգերից մեկն են, այլեւ որ չունեն պետություն, որը կզբաղվեր լեզվի պահպանման խնդիրներով:
- Իսկ ի՞նչ ազդեցություն ունեցավ անկախությունից հետո դպրոցների հայացումը ասորական լեզվի պահպանության վրա:
- Հոկտեմբերյանում մի մեծ գյուղ ունենք` Արտագերսը: Տասնհինգ տարի առաջ դպրոցն այնտեղ դարձրեցին հայկական: Հիմա գյուղում գրեթե չես գտնի երեխա, որ ասորերեն խոսի: Տարրալուծումը տեղի ունեցավ շատ մեծ արագությամբ: Այնպես որ, մենք կողմ ենք ռուսական դպրոցների պահպանմանը: Մեր երեխաներն ավարտում են ռուսական դպրոց, բայց հոյակապ քննություն են հանձնում հայերեն լեզվով. այս տարի յոթ ուսանող ունենք: Ռուսական դպրոցը խնդիր չէ ո՛չ մեզ համար, ո՛չ հայերի:
- Ասորիներն աշխարհի հնագույն ազգերից են եւ, այնուամենայնիվ, շատերը Հայաստանում չգիտեն, որ իրենց կողքին ապրում են ասորիներ, ավելին՝ համոզված են, որ ասորական ազգը վաղուց վերացել է երկրի երեսից: Պատճառը ձեր պասիվությու՞նն է, թե՞ մեր անտարբերությունը:
- Ցավոք, դա ճիշտ է: Կարծում եմ՝ այստեղ դեր են խաղում մի քանի գործոններ: Կարեւորներից մեկն ասորական գրականության բացակայությունն է: Ասորիները դարեր շարունակ գոյատեւել են բանավոր խոսքով: Կայսրության անկումից հետո (մ.թ.ա 605 թ.) ասորական գրականությունը գործնականորեն վերացել է եւ փորձեր է անում վերածնվելու միայն վերջին 10-15 տարիներին: Իսկ իրաքյան պատերազմի ժամանակ հիմնահատակ ավերվեցին Աշուրբանիպալի թանգարանը եւ գրադարանը, որը հնագույնն էր աշխարհում, եւ ասորիների` դարերի ընթացքում կուտակած մշակութային ժառանգությունը ոչնչացավ:
Մենք նույնիսկ ասորերեն լեզուն դպրոցներում սկսել ենք դասավանդել միայն վերջին 20 տարիներին, իսկ մինչեւ տասնմեկերորդ, այլ ոչ երրորդ դասարան` միայն վերջին մի քանի տարիներին: Դա, իրոք, տխուր է, որ հնագույն ազգերից մեկը մոռացութան է մատնվում: Մեծն Ալեքսանդրը խոնարհվեց ասորական ժողովրդի մշակույթի առջեւ, երբ գրավեց Բաբելոնը: Ասորիները մարդկությանը բերեցին քաղաքակրթություն, գիր ու գրականություն, հին աշխարհի յոթ հրաշալիքներից մեկը, առաջին սահմանադրությունը, ժայռերին կերտված Համուրապիի օրենսգիրքը, որը մինչ այժմ ուսումնասիրում են իրավաբանական ֆակուլտետներում: Իսկ դրանք հրաշալի ու իմաստուն օրենքներ էին: Օրենքներից մեկն, օրինակ, ասում էր. եթե բժիշկն արծաթյա լանցետով վնասում է հիվանդի աչքը, նա պարտավորվում է հիվանդին վճարել տասնյոթ արծաթե դրամ: Եթե որեւէ երկրի սահմանադրությունում հիմա այդպիսի օրենք լիներ, «մասնագետների» կեսը կթողներ աշխատանքը:
- Պաշտոնական տվյալներով՝ Հայոց Մեծ Եղեռնի ժամանակ կոտորվել է 750 000 ասորի: Գիտեմ, որ վերջին ժամանակները դուք ակտիվորեն փորձում եք բարձրացնել այդ հարցը: Ինչպե՞ս է արձագանքում Հայաստանի կառավարությունը:
- Միայն վերջին տասը տարիների ընթացքում ենք մենք կարողանում այնպիսի հարցեր բարձրացնել Հայաստանում, որոնց մասին առաջ չէինք կարող խոսել: Եվ դրանցից ամենակարեւորն այն է, որ հայերն ընդունեն ասորիների ցեղասպանությունը: Հայաստանի կառավարությունը երբեք շահագրգռված չի եղել ասորիների եղեռնը հայերի կոտորածների հետ դիտարկելու հարցում: Այս հարցը բարձրացնելու փորձեր բազմիցս ենք արել: Երեք տարի առաջ լույս տեսավ իմ դստեր` Ազգային ակադեմիայի ամենաերիտասարդ դոկտոր Անահիտ Խոսրոեւայի «Ասորիների կոտորածներն Օսմանյան Թուրքիայում եւ հարակից թուրքաբնակ վայրերում» գիրքը: Այդ գիտական աշխատությունն ասորիների կոտորածներին նվիրված առաջին աշխատություններից է: Հետաքրքիրն այն է, որ շատերը տեղյակ չէին այդ փաստից նաեւ գիտական շրջանակներում: Նույնիսկ Ռիչարդ Հովհաննիսյանն էր զարմացած, եւ նա առաջինն էր, ով Անահիտին հրավիրեց այդ թեմայով ԱՄՆ-ում զեկույցներ կարդալու: Մեր խնդիրն է, որ Հայաստանը միջազգային ատյաններում երկու ցեղասպանությունների հարցը միասնական բարձրացնի:
- Ասորիներն, ինչպես եւ հայերը, առաջին հերթին կառուցում են եկեղեցի, հետո՝ տներ: Վերին Դվինում գործում է եկեղեցի, որի հիմքը նեստորական է: Ինչպիսի՞ն են հարաբերությունները Նեստորական եւ Հայ Առաքելական եկեղեցու միջեւ:
- Ինչպես հայերի, այնպես էլ ասորիների համար լեզուն ու կրոնն ինքնապահպանության կարեւորագույն գործոններն են: Ամբողջ աշխարհում ապրում է մոտ 4 մլն ասորի, բայց մենք ունենք վեց կրոնական ճյուղեր: Հաճախ արտասահմանում հանդիպում եմ մարդկանց, ովքեր խոսում են մաքուր ասորերեն, բայց երբ նրանց հարցնում ես, ասում են. «Ես ասորի չեմ, ես խալդ եմ կամ յակոբացի եմ»: Իսկ ինչ վերաբերում է գրականությանը, բոլոր գրքերն, ամսագրերը հրատարակվում են միեւնույն Ուրմիայի բարբառով, որն արդեն 400 տարուց ավել է դարձել է գրական ասորերեն: Ճյուղավորումներն, իհարկե, պառակտում են ազգը: Վերին Դվինի Սուրբ Թովմասի եկեղեցին Հայաստանում գործող միակ ասորական
եկեղեցին է, որը վերականգնեցինք հինգ տարի առաջ: Այն կառուցված էր կավից տասնիններորդ դարում եւ գրեթե ամբողջովին ավերվել էր:
2001 թվականին, երբ Հայաստանը տոնում էր քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյակը, ես կաթողիկոսին առաջարկեցի տոնակատարությունը կազմակերպել միասին եւ միջոցառման շրջանակներում վերականգնել ասորական եկեղեցին: Սակայն նա հրաժարվեց` պարզաբանելով, որ
Առաքելական եկեղեցին հարաբերություն չի պահպանում նեստորական եկեղեցու հետ: Չնայած՝ խալդերի ու յակոբացիների հետ այն քույր եկեղեցի է: Բայց չէ՞ որ հայերին ու ասորիներին սերտորեն կապում է կրոնի պատմությունը: Նախքան հայոց այբուբենի ստեղծումը եւ Աստվածաշնչի թարգմանությունը հայերեն, ժամերգությունը եւ պատարագը հայոց եկեղեցում մատուցվում էին արամերեն: Հակոբ Մծբնեցին, ով Հայաստան եկավ Գրիգոր Լուսավորչի հետ եւ հիմնեց եկեղեցիներ ու դպրոցներ, ասորի էր: Եպիսկոպոս Դանիելը, Զենոբ Գլաքը, Եփրեմ Ասորին նույնպես ասորիներ էին:
- Այնուամենայնիվ, ինչպե՞ս վերականգնեցիք եկեղեցին:
- 1700-ամյակի տոնակատարությունների ժամանակ ինձ մոտեցավ մի կին Շվեյցարիայից, որն արեւելյան եկեղեցիների մասնագետ էր: Պարզվում է՝ նա ինձ հիշել էր մեր թատրոնի շվեյցարական հյուրախաղերից, որտեղ ես խաղում էի Չեխովի «Երեք քույրերում»: Ես նրան տարա եկեղեցու
ավերակները տեսնելու, եւ նա ասաց, որ իր հետ բերել է 10 000 դոլար` Էջմիածնին տալու համար, բայց հայերին շատերը փող կտան, այնպես որ նա այդ գումարն առաջարկում է ինձ: Այդպես եւ վերականգնեցինք եկեղեցին եւ հրավիրեցինք քահանայի Իրաքից` Իսահակ Թամրազին: Այստեղ ապրող ասորիներն ութսուն տարվա մեջ առաջին անգամ աղոթեցին իրենց մայրենի լեզվով:
- Հայաստանաբնակ ասորիները պահպանե՞լ են որեւէ ազգային ավանդույթ:
- Ցավոք, ոչ: Կարող եմ նշել ասորիներին հատուկ բնավորության գծեր, ինչպես ակտիվությունը, վրեժխնդրությունը, ընտանեկան ավանդույթներին խորին հավատարմությունը: Օրինակ` ասորին կարող է խանդի պոռթկումից սպանել կնոջը, բայց երբեք չի ամուսնալուծվի: Ինչ վերաբերում է, օրինակ, հարսանեկան կամ այլ ընտանեկան ծիսակատարություններին, ապա դրանք նույնն են, ինչ-որ հայերի մոտ, գուցե անէական տարբերություններով: Օրինակ` հարսանեկան նվերները բարեկամներից եւ հարեւաններից հավաքվում են տան բակում, այլ ոչ ներսում: Մինչ վերջերս ասորիները հայերի նման մեծ տեղ էին հատկացնում օժիտին: Կնշեմ իմ կարծիքով նույնիսկ նախանձելի մի սովորույթ. մայրենի լեզվին տիրապետող ասորի աղջիկը բերում էր օժիտի միայն կեսը: Ըստ ինձ` ազգայինը պահպանող հրաշալի սովորույթ է: Հիմա Հայաստանում այդ սովորույթն, իհարկե, չի գործում, բոլորն այնպես էլ խոսում են ասորերեն, օժիտին էլ հիմա ո՞վ է ուշադրություն դարձնում:
- Մի ավանդույթ, այնուամենայնիվ, պահպանվել է. Նոր տարին ապրիլի 1-ին նշելու ավանդույթը:
- Ճիշտ է: Արդեն 2670 տարի է մենք Նոր տարին նշում ենք ապրիլի 1-ին: Երբ Եփրատն ու Տիգրիսը դուրս էին գալիս ափերից, հզոր աստված Մարդուկը, որին հավասարը չկար աստվածների շարքում, պայքարի էր ելնում ծովերի ու ջրերի աստված Տիամատի հետ ու հաղթում էր նրան: Այդ հաղթանակի առթիվ սկսվում էին տոնակատարություններ: Համուրաբիի օրենսգրքի ամենակարեւոր օրենքներից մեկն ասում է այդ մասին: Տասնհինգ օր չէր կարելի պատժել երեխաներին, դատարանները չէին աշխատում, չէր կարելի պատժել ստրուկներին, բոլորն ուրախ էին, երգում, պարում ու փառաբանում էին Մարդուկին: Արքան վայր էր դնում իր իշխանությունը: Հարուստները բարի գործեր էին անում: Բոլորը հավասար էին դառնում: Այդ տոնակատարությունները կոչվում էին «Անզուսպ օրեր»: Երբ ասորիներն ընդունեցին քրիստոնեություն, այս հեթանոսական տոնը պահպանվեց շատ այլ տոների թվում:
Մեկնաբանել