Վերջին շրջանում հայ առաքելական եկեղեցու նկատմամբ արտահայտվող քննադատության վերաբերյալ «Հետքի» հարցերին պատասխանում է Գրականության ինստիտուտի փոխտնօրեն Վարդան Դևրիկյանը: Նա 1989-2009թթ. աշխատել է Մայր աթոռում. եղել է «Էջմիածին» ամսագրի գլխավոր խմբագիր և Մայր աթոռի ձեռագրատան վարիչ:

-Պրն Դևրիկյան, Ձեր կարծիքով վերջին շրջանում ԶԼՄ-ներում և սոցիալական ցանցերում Հայ առաքելական եկեղեցու բարձրաստիճան հոգևորականների, այդ թվում նաև կաթողիկոսի նկատմամբ քննադատությունը արհեստականորե՞ն է ստեղծվել, թե՞ արդյունք է աստիճանաբար հասունացած օբյեկտիվ դժգոհության:

-Ես կարծում եմ, որ դա ամեն դեպքում արհեստական բան էր, մի խայծ էր, որը Հայաստանին իրապես նվիրված մարդիկ էլ կուլ տվեցին: Դա շատ վարպետորեն դրսից հրահրված մի կամպանիա էր, որը որոշակի խնդիրներ ուներ լուծելու Հայաստանում:

-Կարո՞ղ եք ասել, թե կոնկրետ ով է հրահրել այս քննադատության ալիքը:

-Պատահական չէր, որ այս ալիքը բարձրացավ արաբական հեղափոխություններից և, այսպես կոչված, ֆեյսբուքային հեղափոխություններից հետո: Անընդհատ ասվում է, չէ՞, որ տարբեր երկրներում, տարբեր տեղերում փորձում են նման ֆեյսբուքային հեղափոխություններ անել: Եվ այս կամպանիան, որ եղավ եկեղեցու, կաթողիկոսի դեմ, մի յուրօրինակ փորձարկում էր, ինչպես, ասենք, միջուկային զենքի փորձարկում է լինում, որ եթե վաղը նույն ձևի, անկախ անձից, ուզեն ՀՀ նախագահի, մեր պետական կառույցների դեմ նման մի ֆեյսբուքային հեղափոխություն իրականացնել, տեխնոլոգիական ի՞նչ միջոցների պիտի դիմեն:

Ես անգամ կարծում եմ՝ ով որ դա արել է, Հայաստանի հետ կապված ոչ թե կրոնական կազմակերպությունների շահագրգիռ ուժեր են եղել, այլ ավելի հասարակական-քաղաքական շահագրգիռ ուժեր են եղել:

Իսկ ինչ վերաբերում է աստիճանական դժգոհության կուտակմանը, մի անորոշություն կա: Նախ, մեր հասարակությունը պետք է ձևակերպի, թե ինքը ինչ պահանջներ ունի ամենայն հայոց կաթողիկոսությունից՝ թեմակալ առաջնորդներից սկսած մինչև քահանաները: Մեր հասարակությունը երկակի հակասության մեջ է ընկել: Մի կողմից այն ընկալումը կա, որ եկեղեցին, վերջիվերջո, անջատ է պետությունից, այսինքն՝ սա պետական կազմակերպություն-հաստատություն չէ, և հետևաբար յուրաքանչյուրի համար դա մասնավոր գործ է, և մյուս կողմից ընդհանրական չափանիշներ են ներկայացնում:

Իմ ըմբռնումով, կան մի շարք խնդիրներ, որոնցով իսկապես մեր եկեղեցին պետք է ավելի լուրջ զբաղվի: Բայց այս ամբողջ աղմուկի ընթացքում այդ խնդիրներից սոցիալական ուղղվածությունը, գթասիրության գաղափարը, մյուսները մամուլում չարծարծվեցին: Հիմնականում կենտրոնացան մեկ հոգևորականի ինչ-որ շքեղ մեքենայի և Սամվել Կարապետյանի ասած ենթադրյալ այդ «օբյեկտ» բառի վրա: Այս քննադատության մեջ մի երրորդ փաստարկ չեք կարող բերել: Սանահինի չարաբաստիկ ծառերը և Սանահինի օբյեկտը, որ մի ամբողջություն էր, և մեքենան ու զենքը: Երրորդ փաստարկ չի եղել:

-Կարո՞ղ ենք այստեղից ենթադրել, որ հասարակությունը հենց պահանջում է, որ եկեղեցու հոգևորականը այդքան տեղ չտա նյութական արժեքներին:

-Բայց մի հոգևորականի մի մեքենայի օրինակ է բերվել: Նույնիսկ հակառակը՝ ես կարծում եմ, երբ տասնամյակներ անցնեն, երբ հետագա հետազոտողները նայեն, պետք է ասեն՝ ինչքան իդեալական է եղել Մայր աթոռը, հայոց եկեղեցին այս ժամանակաշրջանում, որ քննադատելու ոչ մի բան չեն գտել, խոսել են մի հոգևորականի մի մեքենայի և կաթողիկոսի ասած կամ չասած ենթադրյալ մի բառի մասին:

-Նավասարդ Կճոյանը նաև զենք ունի:

-Զենքը ես թերություն չեմ համարում: Ես շատ կերազեի, որ ես էլ անվանական զենք ունենայի: Հիմա եթե ասում են՝ Նավասարդ Սրբազանը հանգուցյալ վարչապետի՝ երջանկահիշատակ Անդրանիկ Մարգարյանի մակագրությամբ զենք ունի, դրա կրիմինալն ի՞նչն է: Զենքը ընդհանրապես քննադատության առարկա չի, ինձ թվում է՝ նույնիսկ պատիվ բերող է, որ Անդրանիկ Մարգարյանի պես մարդը հարմար է համարել անվանական ատրճանակ նվիրել: Եթե դրանով կրակած լիներ որևէ մեկի վրա, ես կասեի՝ հա, կրիմինալ է, բայց ասել, որ հոգևորականը զենք չի ունենում, կեղծ կոսմոպոլիտիզմ է, դա նշանակում է փորձել 3-րդ, 4-րդ դարերի անապատականությանը գնալ:

Նվեր ավտոն մի հրեշավոր բան չի: Ես՝ որպես հայ, երևանցի, առանձնապես չէի ուրախանա, եթե Արարատյան հայրապետական թեմի առաջնորդական փոխանորդը, ասենք, «Զապորոժեցով» ման գար: Ես չեմ կարծում, թե դրանից եկեղեցու դիրքը ավելի կբարձրանար:

Մեկ կամ երկու հոգևորականով փորձում են կասկածելի ձևով կազմել զեխ, շվայտ մյուս հոգևորականների կերպար: Բայց դուք հակառակ տեսանկյունից նայեք. մեր քահանաները, մյուսները իրապես թշվառ վիճակի մեջ են, նյութապես ծանր, անապահով վիճակում տարբեր գյուղերում, շրջաններում, բայց զոհողությամբ իրենց գործը առաջ են տանում:

Որոշակի հարցեր կան, որ ես համաձայն չեմ, բայց քանի որ 20 տարի աշխատել եմ Մայր աթոռում, բարձրաստիճան հոգևորականները նաև ինձ համար հարազատ մարդիկ են, ես մտածում եմ՝ անաղուհացություն է, որ ես կանգնեմ ու որոշակի հարցեր քննադատեմ:

Բայց միշտ ներքուստ սպասում եմ՝ տեսնես մեր լրագրողների խելքը կհասնի՞՝ խոսեն իրապես սոցիալական, մեր հասարակության բարոյական հիմնախնդիրների մասին, որոնց հանդեպ եկեղեցին այնքան էլ գործուն պայքար չի մղում: Այնպես որ, մի նվիրած մեքենայի շուրջը այդքան աղմուկ բարձրացնելու փոխարեն կարելի է նայել, թե նույն եկեղեցին՝ որպես թեմական, համայնքային, ծխական կառույց, ինչքանո՞վ է օպտիմալ գործում:

-Նաև Ձեր ասած այդ սոցիալական տեսանկյունից չի՞ քննադատվում եկեղեցին: Քննադատությունների մեջ հաճախ նաև նշվում է, որ հոգևոր իշխանությունը սերտաճել է քաղաքական իշխանությանը:

-Ես չէի ասի՝ հոգևոր իշխանությունը սերտաճել է քաղաքական իշխանության հետ, որովհետև Գերագույն հոգևոր խորհրդի կամ Ամենայն հայոց կաթողիկոսի որևէ հայտարարություն դուք չեք կարող գտնել, որտեղ համակրություն լինի քաղաքական որևէ ուժի՝ անգամ իշխանության, և հակառակը՝ քննադատված լինի ընդդիմությունը: Անգամ մարտի 1-ի, ցանկացած ողբերգական բանի դեպքում Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը հանդես է եկել ամենահավասարակշռված հայտարարություններով, դիրքորոշումներով, որոնք ինչ-որ տեղ անգամ երկու կողմի դժգոհությունն էլ շարժել են:

Եկեղեցին չի կարող ոչ իշխանությանը պաշտպանել, ոչ ընդդիմությանը: Եկեղեցին կարող է պաշտպանել մեր պետությանը: Եվ ինձ թվում է՝ Մայր աթոռի այսօրվա գործունեությունն էլ դրա շրջանակում է:

Եվ եթե դուք էլի սևեռվում եք, որ մեկ կամ երկու եպիսկոպոս կարող է՝ սերտ կապեր ունեն Հայաստանի հանրապետական կուսակցության հետ, 3-4 էլի թեմակալ առաջնորդ էլ ես կարող եմ բերել, որոնք էլ որոշակի սերտ կապեր ունեն ընդդիմության հետ: Բայց դրանից մենք չենք կարող եզրակացնել, թե մեր եկեղեցին ընդդիմադիր քաղաքական ուժերի է պաշտպանում:

-Պրն Դևրիկյան, ասացիք, որ եկեղեցին միշտ պահպանել է հավասարակշռությունը իշխանության և ընդդիմության միջև: Այն, որ մարտի 1-ին նախորդած տասնօրյա ցույցերի ժամանակ կաթողիկոսը չայցելեց ցուցարարներին, չի՞ խոսում հավասարակշռությունը խախտելու և դեպի իշխանության կողմ հակվելու մասին:

-Ինչո՞ւ պետք է կաթողիկոսը այցելեր քաղաքական որոշակի դիրքորոշում ունեցող խմբակցության և նրան հարող մարդկանց: Իմ կարծիքով, մեղադրելի կլիներ, եթե կաթողիկոսը գար Ազատության հրապարակ: Եթե գար, ասեր՝ «ցրվեք, ժողովուրդ», դուրս կգար, որ ինքը էլի քաղաքականանում է, այսինքն՝ իշխանություններին է պաշտպանում: Միաժամանակ սխալ կլիներ, եթե գար, ասեր՝ «ապրեք, ճիշտ եք, ժողովուրդ, այսպես շարունակեք, մինչև այս ավազակապետությունը տապալենք»:

Ես այդ շրջանում դեռևս Մայր աթոռում էի աշխատում, և հիշում եմ 2007-2008թթ. Վեհափառ Հայրապետի այդ ամբողջ այլայլումները: Նա բոլոր տարբերակները փորձում էր, երբեմն ինձ էլ էր կանչում խոսելու, ելք էր որոնում, թե ինչ կարելի է անել: Այդ ելքը արտաքուստ չի արտացոլվել: Արտաքուստ միշտ այն տպավորությունն է ստացվել, որ «այ, կաթողիկոսը ինչ-որ խուսափում է», բայց դա անարդար վերաբերմունք է, և դա մի խաչ է, որ կրել է թե Վազգեն Վեհափառը, թե Գարեգին Առաջինը՝ արտաքուստ այդ բոլորը ցույց չտալ, բայց ներքուստ ելքեր որոնել:

Ուղղակի Վեհափառը (պատշաճ չէ այդ բառը, բայց) պատեպատ էր խփում՝ մտածելով, թե ինչ ելք ընդունի, ինչ անի, բայց վերջիվերջո, ամենազոր չէր: Եվ, իմ ընկալումով, այդտեղ նա ողբերգական կերպար էր, որ չկարողացավ կանխել: Եվ որ չկարողացավ կանխել, իրերի տրամաբանական ընթացքն էր: Այլ հանգուցալուծում չէր կարող լինել. նախորդ 10 օրը տարել է մարտի 1-ին:

-Ձեր կարծիքով՝ եկեղեցու հասցեին վերջերս արտահայտվող քննադատությունը միանշանակ բացասակա՞ն երևույթ է, թե՞ եկեղեցին կարող էր նաև շահել այդ քննադատությունից:

-Այս քննադատությունը լուրջ չեմ ընդունում, և դա մեր ժողովրդին պատիվ չբերող աղմուկ է. այդպիսի բազում աղմուկներ կգան ու կգնան: Դրանք եկեղեցու ոչ թուլացմանը, ոչ ուժեղացմանը չեն նպաստի: Իսկ իրապես որոշակի քննադատություններ, որ կապված են մեր ժողովրդի բարոյական նկարագրին, սոցիալական հարցերին, եթե բարձրացվեն, օգուտ կբերեն թե մեր եկեղեցուն, թե մեր ժողովրդին: Իսկ մեքենայի քննարկումները, մյուսները ասելիք չունեցող բաներ են, ինչ-որ մի ձևով խայթելու, օտարի չարախնդության արտահայտություններ են:

-Մամուլում և սոցիալական ցանցերում եղել է շատ ավելի ընդհանրական քննադատություն՝ ընդհանուր ժողովրդի հեռանալը եկեղեցուց՝ եկեղեցու, հոգևորականների, այդ թվում նաև կաթողիկոսի հեղինակության անկման պատճառով: Հնարավո՞ր է, որ եկեղեցին այս քննադատությունից կարողանար օգուտ քաղել և իր հեղինակությունը բարձրացնել:

-Այստեղ որևէ առաջարկ չի եղել, որ եկեղեցին դրանից օգուտ քաղի: Երբ ասում են՝ հեղինակության անկում, հարցը այսպես պետք է դնել. մեզանից յուրաքանչյուրը գնացել է եկեղեցի և այնտեղ իր ուզածը չի գտել, դրա՞ համար է հեռացել, թե՞ պարզապես չի ուզեցել գնալ եկեղեցի: Ես չեմ կարծում, թե մարդիկ գնացել են ու չեն գտել: Ինչքան Մայր աթոռում աշխատել եմ, ինչքան նայել եմ մեր հասարակությանը, իմ ըմբռնումը այն է եղել, որ ամեն դեպքում եթե մարդը ձգտի եկեղեցի, այնտեղ բան կգտնի: Այլ խնդիր է, որ եթե մարդը չի գնում, եկեղեցականը ի՞նչ ձևով պետք է ժողովրդին բերի եկեղեցի:

-Ձեր կարծիքով՝ Հայաստանում ավելի ու ավելի մեծ թվով մարդկանց՝ աղանդավորական կազմակերպությունների մեջ ներգրավվելու մեջ ի՞նչ դեր ունի Հայ առաքելական եկեղեցու բարձրաստիճան հոգևորականների, այդ թվում նաև կաթողիկոսի ներկայիս հեղինակությունը:

-Աղանդներ, տարբեր հարանվանություններ արդեն իսկ Վազգեն Վեհափառի ժամանակ, որ այդքան սրբակենցաղ անձնավորություն էր, էլի տարածված էին: Աղանդները միշտ աշխուժանում և ավելի տարածվում են էքստրեմալ իրավիճակներում, և ամբողջ աշխարհում է այդպես: Այսինքն՝ երկրաշարժը, պատերազմը, որոշակի էքստրեմալ իրավիճակներ ինքնին արդեն որոշակի շեղումների պարարտ հող են:

Ես հավատացած եմ, որ ինչքան մեր կյանքը կանոնակարգվի, ինչքան ավելի բնականոն սոցիալական իրավիճակ ստեղծվի, աղանդները իրենց տեղը կզիջեն: Օրինակ՝ դուք երբևէ տեսե՞լ եք Մաշտոցի պողոտայում կամ Ամիրյան փողոցում քայլող Եհովայի վկաներ: Անհնար է՝ տեսած լինեք, որովհետև Երևանի այս մասը սոցիալական այն զանգվածը չէ, որտեղից իրենք մարդ կվերցնեն: Այսինքն՝ իրենց քարոզչության ուժի հիմքում ընկած է ժողովրդի անպաշտպանվածությունը, խոցելիությունը, իրենց խոսքը ոչ թե հիմնված է հոգևոր ներազդեցության, հոգևոր ուժի վրա, այլ մարդկային դժբախտության վրա:

Իհարկե, գուցե մեր եկեղեցին պետք է քարոզչության ավելի ակտիվ ձևեր գտնի, ավելի բաներ մտածի՝ ժողովրդին կապելու, նույն սոցիալական, հոգևոր, բարոյական հիմնախնդիրների հետ: Այդտեղ իրապես մեր եկեղեցին մեծ թերացումներ ունի, բայց այդ նույն խնդիրները եվրոպական երկրների առաջ էլ են ծառացած, երբ ավանդական եկեղեցիները իրենց ազդեցության ինչ-որ մի մաս զիջում են տարբեր նորահայտ կրոնական կազմակերպությունների:

Օրինակ, դուք չեք ասի՝ մարտի 1-ին ինչո՞ւ Եհովայի վկաները չգնացին, մյուսները չգնացին, և ճիշտ էլ կանեք: Բայց բնականորեն հարց է առաջանում, թե արդյոք մեր եկեղեցին իր մեղքը չունի՞ մարտի 1-ի մեջ: Նույն ձևի բնականորեն հարց է առաջանում, թե այսօրվա սոցիալական իրավիճակում արդյոք մեր եկեղեցին իր մեղքը չունի՞, արդյոք անտարբեր չէ՞: Այսինքն՝ այն հարցադրումների մեջ, որ դուք տալիս եք եկեղեցուն, ամենաքիչը վերաբերում է կրոնականին: Այդ պայմաններում եթե այն մյուս կազմակերպություններն էլ միայն կենտրոնացած են հոգևոր-կրոնական գործունեության վրա, բնականաբար իրենց արդյունքը ավելի մեծ կլինի:

Իհարկե, այն հարցն է առաջանում, որ մեր եկեղեցին ինքն էլ Քրիստոսի պատվիրանների հետևությամբ պետք է փորձի առաջին հերթին իր հովանու տակ առնել այդ անպաշտպան ժողովրդին, և դրա համար ինչ-որ ձևեր պետք է մտածվեն: