Կարմիր երազանքի ղեկին
Անկախ Հայաստանի կինոարտադրության պատմության մեջ մեծ հաշվով չկան գեղարվեստական ֆիլմեր, որոնք հենց մեր մասին են, անգամ եթե նրանց թեման հեռավոր եւ ոչ այնքան անցյալն է: Ռեժիսորները սովորոբար նախընտրում են ծայրահեղ խճճված, միայն իրենց երեւակայությանը հասու արտհաուսը, կամ էլ՝ դրամարկղային կոմեդիաները, որտեղ ճանաչելի իրականություն փոխարեն լավ վաճառվող գրոտեսկ է: Կա նաեւ երրորդ, միջանկյալ ուղին, բայց դե, միջինները երբեք ոչնչի չեն հասնում՝ ակնայտ կոմպրոմիսների պատճառով:
Իհարկե, ոչ ոք չի կարող հաշվարկել, թե ինչպես է կինոպատմությունը ձեռք բերում ակտուալություն ու սկսում իր ժամանակի անունից խոսել, բայց նման մի ֆիլմի մենք բոլորս սպասում ենք: Սպասում ենք, թե երբ մեծ էկրանին կտեսնենք այսօրվա քարտեզն ու մեզ՝ հարցերի մեծ շարանով ու չիրականացված երազանքներով՝ մոլորված կանգնած այդ քարտեզի վրա:
Ճիշտ այնպես, ինչպես «Մոսկվիչ, իմ սեր» նոր գեղարվեստական ֆիլմի հերոսն է սահուն անցնում իր (եւ մեր) կյանքի քարտեզով:
Արամ Շահբազյանի «Մոսկվիչ, իմ սեր», որը վերջերս է ավարտին հասցվել, բայց դեռ հանդիսատեսին չի ցուցադրվել, շատ նուրբ, ամբողջական ու զարմանալի ակտուալ կինոպատմություն է: Այն մի շնչով նկարահանված, առանց ոճային տատանումների ու շինծու շեշտադրումների է: Պարզապես հետաքրքիր պատմություն է՝ գրագետ կառուցվածքով ու ներքին էներգիայով:
Ստեղծագործական խումբը պարզապես իր գործը լավ է արել, իսկ ժամանակի սուր ներկայությունն արդեն այն դաշտից է, որտեղ ոչ այնքան գիտակցում, որքան կանխազգում են: Եվ կանխազգալու շանսը առաջին հերթին հանդիսատեսինն է:
Իր ժանրով «Մոսկվիչ, իմ սեր» ֆիլմը տրագիկոմեդիա է, որի հիմքում երազանքն է՝ իր ոգեւորիչ ու միաժամանակ քայքայիչ ազդեցությամբ: Այդ երազանքն ունի իր հստակ մակնիշը, նախապատմությունը, գինը, անգամ՝ գույնը:
Ֆիլմի գլխավոր հերոսը տարեց փախստական Հմայակ Ավանեսյանն է, ով Սովետի մարդ լինելով իր ողջ կյանքում երազել է «Մոսկվիչ» ավտոմեքենա ձեռք բերել: Նա Ադրբեջանից փախչելով եկել-հասել է Հայաստանի փոքր գյուղերից մեկն՝ իր հետ բերելով այդ երազանքը: Օրեր, տարիներ շարունակ հատուկ թավշյա տուփից նա հանում է «Մոսկվիչի» փոքր մոդելը եւ խնամքով ու սիրով սրբում վրայի փոշին, փայլեցնում մետաղյա դետալները:
Նա ունի կին, Ռուսաստան «խոպան» գնացած ու պարբերաբար ծնողներին գումար ուղարկող որդի, կիսավեր մի տուն, անհասկանալի աշխատանք (մի քիչ շինարար է, մի քիչ հյուսն, մի քիչ էլ՝ ինչ պատահի): Սովորական անկայուն կյանք՝ ճանաչելի անհույս միջավայրում: Անսովորը միայն նրա երազանքի ուժն է, որը կոնկրետ ուրվագիծ է ստանում այն պահին, երբ համագյուղացիներից մեկը՝ «սպեկուլյանտ Սաքոն», որոշում է վաճառել իր կարմիր «Մոսկվիչը»: Հմայակը սկսում է իր տենդագին դրամախնայողությունը: Երազանքը կանչում է նրան:
Երազանքը կարմիր գույն ունի ու հստակ կոնտրաստ է ստեղծում գյուղի գորշ առօրյայի հետ: Ինչպե՞ս չձգտես վառ ու թարմ մի սարքի, երբ շուրջդ պիտանելիության ժամկետն անցած իրերի անպետք բեկորներ են, եւ ընդհանրապես՝ կյանքդ արդեն վաղուց դադարել է ընկալվել որպես տոն: Մնում է այդ տոնը սեփական ձեռքերով ստեղծել, անգամ եթե ի վերջո, քո ստեղծածը բավարարվածություն չի բերելու:
Հմայակը դեռ չգնած «Մոսկվիչի» մոտ հյուր է գնում, լուսանկարվում նրա կողքին ու խոսում, ինչպես կենդանի էակի հետ: Չէ՞ որ երազանքն այնպիսի նյութ է, որն անընդհատ սնունդ է պահանջում: Իսկ այդ սնունդը մե՛կ Խրուշչյովի նկարից ծնված վերհուշից, մե՛կ սովետական արխվային կադրերից, մե՛կ էլ գյուղ այցելած քարոզող դեպուտատի խոստումներից է սկիզբ առնում:
«Մոսկվիչ, իմ սեր» ֆիլմը ամուր սցենար ունի: Ռեժիսորն ու պրոդյուսերները մի քանի անգամ գրել, մշակել ու վերախմբագրել են ե՛ւ ողջ սցենարը, ե՛ւ առանձին դիալոգները: Վերջնական տարբերակը ստեղծել են Լեւոն Մինասյանն ու Հովհաննես Թեքգյոզյանը: Արդյունքում ստացվել է խուսափել այն շինծու սենթիմենտալությունից, որը հաճախ է ուղեկցում այսպես ասած՝ «փոքր մարդկանց» մեծ երազանքները ձեւակերպելուց:
Ընդհանրապես լավ պատմության պարադոքսն այն է, որ հերոսները պետք է միաժամանակ երջանիկ ու տխուր լինեն: Եվ հենց այդ անորսալի սահմանգծում են գործում ֆիլմի բոլոր դերասանները, անգամ էպիզոտիկ դերեր կարատողները: Արամ Շահբազյանը ամենայն լրջությամբ ասում է, որ ինքը կարող է լավ ռեժիսոր չհամարվել, բայց ճշգրիտ քասթինգի վարպետ է: Իհարկե, Արամ Շահբազյանը ավելորդ համեստություն է անում (այդպես կարող է ասել միայն կինոյի նյարդը զգացող ու ժամանակի հոտառությունն ունեցող ռեժիսորը), բայց դերաբաշխումը ֆիլմում իրոք այնքան մանրակրկիտ ու հաշվարկված է, որ ոչ մի կերպար կեղծ չի թվում: Իսկ դա, ե՛ւ մեր կինոյի, ե՛ւ թատրոնի ամենաբարդ գործն է, քանի որ մեր դերասանական դպրոցը սովոր է պաթետիկ հնչերանգների ու ուռճացված ոճի: Այդ ոճը «կոտրելը» երբեմն ավելի դժվար է, քան ոչ պրոֆեսիոնալ դերասան հրավիրելը:
«Մոսկվիչ, իմ սեր» ֆիլմի առանցքային դերում նկարահանվել է Գավառի թատրոնի դերասան Մարտուն Ղեւոնդյանը, ում Հմայակը մանկության սպիների նման ճանաչելի է: Այդ փխրուն մարդկային տեսակը, եթե պետք եղավ, առաջինն է աշխարհի բեռն իր ուսերին վերցնելու ու խոհեմ տանելու (եւ նշանակություն չունի, թե դեպի ո՞ւր):
Կարմիր «Մոսկվիչ», դու իմն ես |
Նրա կնոջ դերը մարմնավորել է Փարիզում ապրող պարսկահայ դերասանուհի Հիլդա Օհանը, ում մինիմալիստական ձեռագիրը շահեկանորեն տարբերվում է մեր դերասանուհիների խաղաոճից: Թերեւս սա այն դեպքն է, երբ ճիչ ցույց տալու համար ընտրվում է անզոր լռությունը, իսկ երջանկություն խաղալու համար ծուռ մի ժպիտն էլ բավական է:
Երկրորդական հերոսները նույնպես բծախնդրորորեն են մշակված: Օրինակ, «Կյանքից առավել» կարգախոսի ներքո կաշառք բաժանող դեմագոգ-պատգամավորը (պրոդյուսեր Արմեն Համբարձումյանի անսպասելի դերը), մերօրյա Ազատ Շերենցի դերը կատարող Արմեն Շերենցը (Մոսկվայում ապրող դերասանի որդին, ով թեեւ մասնագիտությամ դերասան չէ, բայց արտաքնապես եւ ներքին անդորրով զարմանալի նման է իր հայտնի հայրիկին) եւ էլի շատ ու շատ հիշվող կերպարներ:
Ֆիլմի գործողությունները ծավալվում են շրջանակված տարածքում՝ գյուղ, գյուղամերձ դաշտեր, լավագույն դեպքում՝ շրջկենտրոն (նկարահանումները կատարվել են Լճավան, Աղբրաձոր գյուղերում, Վարդենիսում, Երեւանի Վերնիսաժում): Եվ տարածքի այդ սահմանափակ լինելը կարծես սկսում է սահմանափակել նաեւ ժամանակը: Շուրջբոլորը թափոններ են, դարն ապրած ու ժանգոտած մեխանիզմների ջարդոններ, որոնցով խաղում եմ, փորձում վերակենդանացնել, համակերպվել: Ժամանակն ինքնին բեկվել է:
Ըստ մտահղացման՝ ֆիլմում 1996 թվականն է, երբ փախստականները Հայաստանում կարգավիճակ, փաստաթղթեր ու «օրդերով» տուն չունեին: Բայց հետաքրքիր է, որ շատ հանգիստ կարելի է պատկերացնել, թե գործողությունները կատարվում են 2014 թվականին, քանի որ ցանկացած գյուղում էլ այսօր կարելի է հանդիպել այս կիսատ-պռատ (անցյալը դեռ չի մոռացվել, ապագան դեռ չկա) կյանքի պատկերներին:
Արամ Շահբազյան |
Արամ Շահբազյանը պատմում է, որ Վարդենիսի շուկայում նկարահանելիս, ինքն էլ զարմանքով նկատել է, որ ոչ մեկի հագին վերջին երկու տասնամյակում արտադրված հագուստ չկար, ամեն ինչը դեռ այն՝ սովետական ժամանակներից է պահպանվել:
Այսօրվա Հայաստանը կարծես կանգ է առել մի ժամանակահատվածում, որտեղ գերիշխում է ոչ թե հույսը, այլ հուշը: «Մոսկվիչ, իմ սեր» ֆիլմն իր մարդկային ճակատագրերով դրա մասին է ակնարկում: Եվ դրանով է ինֆանտիլ ու բարի Հմայակի այս պատմությունը ձեռք բերում այն ակտուալությունը, որը ապտակի նման է ազդում:
Օրինակ, այն դրվագում, որտեղ նա փորձում է իր հոր՝ հայրենիքի հերոսի, Ստալինգրադի պաշտպանի ու աշխատանքի վետերանի մեդալները վաճառել («Մոսկվիչի» գումարը համալրելու նպատակով), մեդալներ վաճառողն ասում է. «Ի՞նչ հայրենիք... Հայրենիք-մայրենիք չկա»: Այդ զգացողությունը կա օդում, առավելեւս Ադրբեջանի քաղաքացիությունը կորցրած, իսկ Հայաստանինը դեռ ձեռք չբերած Հմայակի մոտ: Նա գիտի, որ ծայրահեղ դեպքում պետք է նամակ գրել Կրեմլ, որտեղից անպայման կգա փրկիչ պատասխանը:
«Մոսկվիչ, իմ սեր» ֆիլմը սոցիալական ու առավելեւս քաղաքական համատեքստը միտումնավոր չի սրում, այդ ամենը պարզապես կա որպես ֆոն, իսկ առաջին պլանում մարդիկ են: Մոլորված, զգայուն ու իրենց կարողությունների չափ ազնիվ մարդիկ, որոնց երազանքը անընդհատ ձեռքից փախչում է: Կան ավելի կարեւոր գործեր, ծախսեր ու հանգամանքներ, իսկ կարմիր «Մոսկվիչը» մի քիչ էլ կսպասի:
Ֆիլմի ստեղծումը խթանել է իրական պատմությունը: Տարիներ առաջ Արամ Շահբազյանը վավերագրական ֆիլմ էր պատրաստում փախստակնների մասին, երբ ծանոթացավ փախստականներից մեկի օրագրին (լրագրող Էդիկ Բաղդասարյանի շնորհիվ), որտեղ նշված էին ստույգ տարեթվերն ու ետ գցած գումարի չափերը: Մարդն իր սեփական հաշվապահությունն է վարել երազած ավտոմեքենային տիրանալու համար: Եվ այդ կանոնավոր գրառումներն էլ ֆիլմի մեկնակետը դարձան (օրագիր ունի նաեւ Հմայակը):
Ձեռք են բերել նաեւ Ռուսաստանի Գոսֆիլմֆոնդի որոշ արխիվային նյութեր, որոնք կապակցվել են սյուժեին: Եվ շատ հետաքրքիր է հետեւել թե ինչպես են սովետական խրոխտ երգերը (հատկապես «Մոսկվիչի» շքերթի մասին) գունավորում աղքատիկ կենցաղով ապրող բարի Հմայակի ու նրա զուսպ կնոջ կյանքը:
«Մոսկվիչ, իմ սեր»-ը ջերմ ֆիլմ է: Իր բոլոր զավեշտալի ու թախծոտ ճյուղավորումներով հանդերձ՝ այդ ֆիլմում շնչելու օդ կա. պատմությունը չի կաղում ու չի վազում, այն ծորում է (այդ էֆեկտը ստացվում է ե՛ւ ռեժիսորի, ե՛ւ օպերատոր Արթուր Ղարայանի մտածված ու հավեսով աշխատանքի շնորհիվ):
Եվ ամենակարեւորը. մանրամասները չեն խաբում, իսկ էմոցիաները չեն պարտադրվում: Ի վերջո, կա երազելու ու երազանքից ազատվելու ժամանակ: Ինչպես նաեւ այդ ժամանակները միախառնելու ու մոլորվելու տագնապ:
«Մոսկվիչ, իմ սեր» ֆիլմը այժմ դիստրիբյուցիայի փուլում է, որով ակտիվորեն զբաղվում են ֆրանսիացի եւ հայաստանցի համապրոդյուսերները («ARAprod» ընկերություն), հետո կցուցադրվի Երեւանում:
Սա այն ֆիլմն է, որը հանդիսատեսի համար է, այլ ոչ թե հեղինակի ինքնասիրությունը շոյելու կամ պարզապես փող աշխատելու: Բոլորիս ոգում էլ մի «Մոսկվիչ» կա (անգամ եթե դա «Մերսեդես» է), իսկ սովետական ռարիտետային անտուրաժն ու համբերատար եւ բնության հետ տարուբերվող գյուղացիների շարանը այն ճանաչելիությունն են ստեղծում, որը մեծ հաշվով ոչ տարիք, ոչ էլ ազգություն ունի: Այն մեր մասին է, եւ հենց դրա շնորհիվ՝ աշխարհի:
Առաջին լուսանակում՝ Մարտուն Ղեւոնդյանը եւ Հիլդա Օհանը «Մոսկվիչ, իմ սեր» ֆիլմում
Մեկնաբանել