Սիւզան Խարտալեան:  «Եթէ վաղը Քէսապի դէպքերը կրկնուին Այնճարի կամ Պուրճ Համուտի մէջ ի՞նչ պիտի ընենք»

Լիբանանահայ Սիւզան Խարտալեան  Շուէտ հաստատուած բեմադրիչ է եւ հեղինակ է  քսանէ աւելի ֆիլմերու:

Ան  լրագրական ուսում  ստացած  է Պէյրութի եւ Փարիզի մէջ: Խարտալեան մագիստրոսի տիտղոս ունի միջազգային օրէնքի եւ դիւանագիտութեան ճիւղին մէջ՝  «Tufts» համալսարանի «Fletcher School of Lawand Diplomacy» բաժանմունքէն: Խարտալեանի բեմադրած շարժապատկերները  ցուցադրուած են Միացեալ Նահանգներու եւ Եւրոպայի տարածքին: Իր ֆիլմերէն յիշեմ ՝ Back to Ararat (որ 1988ին արժանացաւ Շուէտի լաւագոյն շարժապատկերի մրցանակին), I Hate Dogs. The Last Survivor, Young Freud in Gaza եւ Bullshit:

Խարտալեանի հեղինակած վերջին ֆիլմը կը կոչուի «Մեծ մօրս դաջուածքները» (Grandmas Tattoos) որ  2012-ին Երեւանի  «Ոսկե Ծիրան»  փառատօնին ստացած է յատուկ մրցանակ: Բեմադրիչին հետ զրուցեցի  Ցեղասպանութեան,Ֆիլմ պատրաստելու իր փորձառութեան եւ մանաւանդ միջին արեւելքի  մէջ արաձանագրուող դէպքերուն  մասին:

-«Մեծ  մօրս դաջուածքները» Ֆիլմը խորքին մէջ կը պատմէ  ձեր մեծ մօր մասին որ ցեղասպանութեան արհաւիրքէն անցնելէ ետք   վերապրող մըն էր: Ի՞նչու այս ֆիլմը եւ ինչպէ՞ս յղացաք  նման ֆիլմ մը  պատրաստելու գաղափարը:

-Խորքին մէջ երբ սկսայ Ֆիլմը նկարահանել մտքիս ծայրէն անգամ չէր անցնած որ  Ցեղասպանութեան մասին ֆիլմ նկարելու պահուն պիտի պատմէի նաեւ իմ ընտանիքիս մասին: Իմ համար հետաքրքրական էր նիւթեր փնտռել  ցեղասպանութեանց  ընթացքին կիներու կրած տառապանքին մասին: Ու խօսքը  միայն Հայոց ցեղասպանութեան մասին չէր  այլ նաեւ Ռուանտայի ցեղասպանութեան մասին:

-Ինչպէ՞ս  սկսաք այս  գործը:

-Սկսայ  Ռուանտացի կիներու հետ  հարցազրոյցներ կատարել: Հոն տարօրինակ զուգադիպութեամբ ի յայտ եկաւ որ անոնց պատմութիւնները կը յիշեցնէին նաեւ հայ կանանց ցեղասպանութեան ընթացքին պատահած դէպքերը:

-Ինչպէ՞ս, խնդրեմ մանրամասնէք:

-Հիմնականին մէջ  ուշադրութիւնս գրաւեց անոնց այն պատումները որոնց մասին մենք լսած ենք  վերապրողներու բերնէն: Օրինակ՝ յղի կանանց  մորթուիլը կամ  նորածին երեխայի մը գլուխը հատելը  կամ  կանանց ու աղջիկներու բռնաբարութեան առնչուող պատմութիւնները:

-Ո՞ր թուականին էր ասի:

-Ֆիլմս նկարել սկսած եմ 2008-ին եւ աւարտած 2011-ին: Այդ հանգրուանին ոչ մէկ ակադեմական յօդուած  կամ նիւթեր կային այս թեմաներուն վերաբերեալ:

-Պատճառը ի՞նչ էր: Ըսել կ'ուզէք որ Հայկական կողմէն թապուներ  կայի՞ն:

-Բնականաբար.  որովհետեւ  այս նիւթին մասին խօսիլը  գրեթէ արգիլուած թեմա էր: Տղամարդիկ տարիօրինակ  կերպով չեն ուզեր խօսիլ  այս մասին: Օրինակ, իմ հանդիպումներուս ընթացքին անոնք (տղամարդիկ Ս.Ա.) տարօրինակ ձեւով դէմ կը կանգնէին ու կարելի  չէր այդ էջերը  բանալ: Անոնք  նոյնիսկ հարց կու տային ինծի «Ինչպէ՞ս կարելի է  այդ բաներու մասին խօսիլ» եւ «ո՞ւր մնաց հայ տղամարդուն պատիւը»: Ուրիշ նկատառելի բան մըն ալ կար  կապուած այդ  երեւոյթին ըստ որուն անոնք  որ գրած  էին մեր պատմութիւնը  դէպքերը յարմարցուցած էին իրենց ըմբռնումներուն:

-Մի՞շտ այդպէս եղած է:

-Ընդհանրապէս այո: Եթէ  կարդանք  ցեղասպանութեան  թեմային յատկացուած  հատորներ,   ըլլան անոնք յուշեր կամ  վերապրողի վկայութիւններ, կը նկատուի որ կանանց  մասին պատումները ընդհանրապէս չկան: Եթէ նոյնիսկ կան ապա շատ հարեւանցի են: 

-Ուրկէ՞ էին այս թեմային  մասին առաջին կարեւոր  փաստարկները:

-Մարի Ճայգպսըն (Maria Jacobsen) անունով  մեծ հայասէրին ձգած լուսանկարներուն   մէջ  դաջուած կիներու մեծ հաւաքածոյ մը  բաւական  պատկերներ  կան: Կիներ որոնց ձեռքերուն, վիզին  ու դէմքին  վրայ  դաջուածքներ ունէին: Ու զարմանալիօրէն մեզմէ ոչ ոք  հարց տուած էր թէ ընդհանրապէս ինչ էին այդ նշանները:

-Ինչպէս վերը նշեցինք,  ֆիլմի գլխաւոր հերոսը  ձեր մեծ մայրն էր: Կրնա՞ք այս մասին  պատմել:

-Ես ալ չէի գիտեր  եւ  ոչ ալ մտքիս մէջ կար, որ ցեղասպանութեան ամէնէն մօտիկ պատումը   իմ  ընտանեկան յարկին  մէջ պահուըտած էր: Կերպարը որուն շուրջ կը դառնայ ֆիլմը մեծ  մայրս է: Ըսեմ նաեւ որ մինչեւ մեծ մօրս ապրած ոդիսականին  մութ երեսներուն բացայայտուիլը  մեր ընտանիքին մէջ անցեալի այդ դէպքերը մոռացութեան տալու ճիգ մը կար: Այս մէկը բնորոշ էր ցեղասպանութեան ճիրաններէն փրկուածներէն շատերուն մօտ: Ոչ ոք կը համարձակէր անցեալի այդ դէպքերու մասին ակնարկութիւններ ընել կամ հարց տալ  իրենց հետ ապրող մեծ մայրերուն  անցեալի այդ էջերուն մասին....

-Իսկ  ի՞նչ կը վերաբերի դաջուածքներուն. կարելի է՞ պատմել այդ մասին:

-Բաւական երկար ժամանակ առաւ  հասկնալու համար այդ դաջուածքներուն  իմաստը: Դաջուածքը ինծի համար օbsession դարձաւ (Սեւեռուն գաղափար-Ս. Ա.) Ֆիլմը պատրաստելու ընթացքին  ես հանդիպեցայ  քիւրտ  կնոջ  մը որ բախտագուշակ էր  եւ  մանրամասնօրէն պատմեց   դաջուածք  պատրաստելու եղանակին մասին:

-Կարելի է պատմե՞լ:

-Ուրեմն որսի մը լեղուցը դուրս կը հանուէր ու  անոր մէջէն դեղին հեղուկը  կ'աւելցուէր նոր  ծննդաբերած կնոջ մը կաթին  եւ այս երկու հեղուկները  կը  միախառնուէին  կրակէն  մնացած մոխիրին  որմէ պիտի պատրաստուէր դաջուածքին «մելանը»: Այս ամբողջ տեղի կ'ունենային  խորհրդաւոր կերպով,  բան մը որ կը յիշեցնէր  կախարդութիւնը:

-Իսկ որո՞նք էին որ այս արարողակարգը կը կատարէին եւ ինչու՞:

-Դաջելու երեւոյթը  թրքական, քրտական եւ արաբական ցեղախումբերուն յատուկ  ծէս մըն է: Եւ իւրաքանչիւր ցեղախումբ իր նշաններն ունէր: Օրինակ՝  մեծ մօրս ձեռքերուն եղած նշանները քրտական ցեղախմբերու նշաններ էին  եւ  արաբներու  նշաններէն կը տարբերուէին: Գալով նպատակներուն, պարզ կը դառնար որ ցեղախումբի  առաջնորդները այս մեթոտը կ'օգտագործէին որպէսզի  կարողանային  իրենց  «աշիրէթ»ի (ցեղախումբ- Ս. Ա.)  անդամ կիները  զատորոշել  միւս կիները: Եւ այդ տարբերուիլը կարեւոր էր յատկապէս գերիներու փոխանակութեան պահուն:  Պատկերացուցէք որ իմ պրպտումներուս մէջ  անդրադարձած եմ, որ  դաջուածքներու մէջ  նոյնիսկ քրիստոնէական «սէմպոլներ» կային:

-Իսկ ի՞նչ բանին կը վերագրէք  այդ մէկը:

-Ատի պարզապէս  discrimination-ի (խտրականութեան-Ս. Ա.) արդիւնք է որպէսզի  ըսեն որ  այդ գերեվարուած կանայք  քրիստոնեայ անցեալ կամ ամուսին ունեցած են: Աս ալ զատորոշումի քաղաքականութեան մէկ  տարբերակն է խորքին մէջ :

Ֆիլմին  մէջ  կան քատրեր ուր կը շրջիս Տէր Զօրի Սուրբ նահատակաց եկեղեցւոյ թանգարանին մէջ: Ցաւօք այսօր այդ եկեղեցին հիմնայատակ քանդուած է: Կ'ենթադրէի՞ր որ այդպիսի բան կրնար պատահիլ:

Մեր նկարահանող  խումբին   հրաման ստանալը  շատ դժուար եղաւ: Նոյնիսկ կը յիշեմ  որ նոյն օրերուն BBC–ի  նկարահանող մէկ խումբը  դուրս դրուած էր Տէր Զօրէն: Մեծ  դժուարութիւններէ ետք յաջողեցանք նկարահանել: Տարբեր զգացումներ  կային: Ամէնէն  տխուրն այն էր որ  նոյնիսկ մեր մեռելներուն  յիշատակը  յարգելու կամ  անոնց հաւաքական ու բաց գերեզեմանին տէր կանգնելու  իրաւունքը չկար:

-Իսկ  բնաւ մտածած էի՞ք  որ այդպիսի բան կրնար ըլլալ:

-Այ՛ո: Հոն գտնուած ատենս քանի մը անգամ լսած եղայ որ թուրք պատասխանատուներ  Տէր Զօր եկած էին եւ Օսմանեան թուրքիոյ ունեցած արխիւները Թուրքիա  կը փոխադրէին: Ասիկա խորքին մէջ կարեւոր  նշան էր: Շատեր գիտէին այս մասին բայց  ոչ ոք կրնար բան մը ընել:

Մեր նախահայրերուն թողած հետքերը  վերացնելու  ճիգ մը կար,  որ խորքին մէջ նոր ծրագիր չէր: Միշտ կար այդպիսի ծրագիր  բայց յարմար պահին կը սպասէին: Օրինակ Թուրքիոյ ինչի՞ն  էր պէտք  Սուրիա գտնուող Օսմանեան արխիւներու  տեղափոխումը:

-Իսկ  այս առումով հայութեան ուշացած  դերին  մասին ըսելիք ունի՞ք:

-Մեր շուրջ կարեւոր  դէպքեր եւ մեծ  փոփոխութիւններ կը կատարուին ու այս թոհուբոհին մէջ մենք շուարած վիճակ մը ունինք:

Տակաւին ամէնէն վտանգաւորն այն է, թէ մեր առջեւ դրուած խնդիրներուն երկարաժակէտ լուծումներ  ապահովելու ճիգն ալ չերեւիր: Ամէն օր կողմի մը կողքին  ենք  եւ ծանրակշիռ հարցերը լուրջի առնելու տրամադրութեան մէջ չենք:  

Սուրիոյ պարագային օրինակ մենք ձեռնածալ կը դիտենք: Նոյնն է Հալէպի պարագան  կամ այսօր  ինչ-որ կը կատարուի Քէսապի մէջ: Մտավախութիւն ունիմ որ մենք որպէս ժողովուրդ պարզապէս մեր շրթունքներուն  տուրք կու տանք: Այս բոլորին մասին խօսած ենք բայց չեմ գիտեր ինչու՞ կը սպասենք արմատական լուծումներ գտնելու համար: Խօսքէն անդին չենք ուզեր երթալ կամ ալ պատահած դէպքերուն դիմաց  որեւէ  ազդեցութիւն ունենալու ներուժը չունինք: Ես պիտի ուզէի հարց տալ՝ թէ եթէ վաղը  նոյն դէպքերը կրկնուին Այնճարի (Anjar) կամ Պուրճ Համուտի (Bourj Hammoud)  մէջ  ապա այն ատեն ի՞նչ պիտի ընենք: Բոլորս գիտենք որ Լիբանանի  բնակչութեան  վրայ շուրջ  մէկ միլիոն սուրիացի գաղթական  աւելցած է ու ասիկա   արդեօք լուրջ մարտահաւէր  մը չէ՞ մեզի համար:

-Այս առումով  ուրեմն  յոռետես էք:

-Ո՛չ  յոռետես չեմ: Բայց ինձ համար լուրջ խնդիր է Լիբանանահայութեան ապագայի խնդիրը որովհետեւ ինչպէս վերը ըսի այդ գաղութը դէմ հանդիման  կանգնած  է  բաւական լուրջ մարտահրաւէրներու առջեւ:

Ու եթէ մենք այս խնդիրները տեսնելով  պիտի շարունակենք  ձեռնածալ մնալ  ապա այդ արդէն ուրիշ  իմաստ կրնայ ունենալ: Միով բանիւ Միջին Արեւելքի գաղութները  կամ  պէտք է մեր թեւերուն  տակ առնենք կամ թոյլ տանք որ այդ գաղութները նռան հատիկներու պէս տարածուին աշխարհով մէկ ու ձեւով մը վերանան: Նուռ արտադրեն  բայց ոչ մեզի այլ ուրիշին համար...Ու ամէնէն կարեւորը այն է, որ  ես պիտի չուզեմ քանի մը տարի ետք լսել, որ  «Հայկական ամրոց»  յայտարարուած շրջանները վտանգուած են:

-Ձեր ֆիլմի վերջին տեսարանը  նկարահանուած  է Հայաստանի մէջ: Այնտեղ երեւելի է նաեւ որ որոշ պատգամ մը կը փոխանցէք:  

-Եթէ   ունիս փոքր հողաշերտ մը, տուն մը եւ եկեղեցի մը, եթէ ունիս ապաստարան մը  եւ եթէ մշակութային ժառանգութիւնդ այդ հողին վրայ է որ կ'արտադրուի  ատ է փրկութեանդ  բանալին: Մեր ինքնութեան  ընթացք տուող  միակ միջավայրը Հայաստանն է, ոչ  Լոս Անճըլըսը եւ ոչ ալ այլ տեղ:

-Այդ առումով մենք  լուրջ խնդիրներ ունինք.  համաձայն է՞ք հետս:

-Այ՛ո, որովհետեւ Հայաստանի մէջ մեծ խաւ մը կայ որ ամէն բան գիտցողի դերով հանդէս կու գայ  ըսելով, թէ «Ես Super մարդ եմ  եւ ամէն ինչ գիտեմ: Դուն միայն դրամ տուր եւ բանի մը մի խառնուիր»:

Այս հոգեբանութիւնը  շատ վատ ազդեցութիւն կ'ունենայ  սփիւռքի մէջ ապրող հայուն  վրայ եւ կը խաթարէ  այդ յարաբերութինները: Այս վիճակը որոշ օտարում մը կը ստեղծէ  եւ բոլորիս համար գերագոյն խնդիր է պայքարիլ այդ վիճակներուն դէմ:

Իմ կարծիքով սէրը  որ կայ Հայաստանի հանդէպ  պէտք չէ միակողմանի ըլլայ: Յաճախ կը խօսինք  տարբեր գաղութներու հայերը  Հայաստան փոխադրելու  մասին բայց Հայաստանի հանրութիւնը  որքանով պատրաստ է այդ քայլին:

Այս յարաբերութիւնը պէտք է լաւ ուսումնասիրենք եւ կազմակերպուած ձեւով անոր տանք  դրական հիմքեր: Մենք այլ ճանապարհ չունինք: