Մեր արվեստում այսօր մի հետաքրքիր միտում է նկատվում` մտահոգիչ, անգամ սարսափեցնող շատ հարցեր չափազանց ուրախ ձեւով են մատուցվում: Մենք կարծես միշտ դուրս ենք մնում արվեստի համատեքստից, եւ դա մեզ ոչ թե զգաստացնում, այլ զվարճացնում է: Մեր իսկ ջանքերով ու փողերով ստեղծված արվեստի սպառումը մեզ համար այլ ելք չի թողնում:

Միանգամայն սյուրռեալիստական այս իրականությունում հայկական կինոն (համենայնդեպս այն, ինչ արտադրվում է միայն պետական աջակցությամբ եւ միայն Մշակույթի նախարարության ֆիլտրերով է անցնում) իրեն շատ հարմարավետ է զգում:

Մեզ մոտ ձեւավորվել է կինոյի մի տեսակ, որը ոչ մեկին պատասխանատու չէ, եւ հենց իր ոչ օրգանական եւ ժամանակավրեպ լինելու պատճառով կտրվում է հողից, օդ սավառնում եւ հայտնվում բնազդային ուրախության տիրույթում:

«Փուշը» նոր գեղարվեստական ֆիլմը հենց նման ուրախ աշխատանքներից է, որի հասցեատերը դատարկությունն է: Եվ քանի որ այդ ֆիլմը լրջության հավակնություն ունի, նրա առաջացրած ուրախությունը ձեռք է բերում տարերային, անգամ` նախաստեղծ բնույթ: Սա այն ֆիլմերից է, որը կարող էր անցյալ դարի 60-ականներին դիտարկվել որպես ոչ շատ հաջող էքսպերիմենտ, բայց հիմա այն առանց ծիծաղի պարզապես չի դիտվի:

Մահվան ու կյանքի հավերժ հարցերի վիզուալացումը «Փուշը» ֆիլմում կատարվում է կինոյի պատմությանը հայտնի գրեթե բոլոր շտամպներով, ընդ որում` հայտնի 1960-1980 թվականներին: Ռեժիսոր Սուրեն Բաբայանի համար կարծես գոյություն չունի ժամանակակից կինոն իր խիտ պատումով, սյուժետային տրամաբանական կապակցումներով, արագ մոնտաժով, 21-րդ դարում յուրացված հնարքներով: Սուրեն Բաբայանն առաջարկում է մի կինոլեզու, որն անդառնալիորեն հնացել է:

Այդ լեզվով կարելի է պատմել միայն զառանցանքը, բայց ոչ` ճակատագիրը: Ցանկացած ճակատագիր եզակի է, իսկ այս կինոլեզուն, տասներորդ-քսաներորդ անգամ գործի դրվելով, պատմություն պատմելու ներուժ այլեւս չունի: Դա դատարկության լեզուն է:

Այն փաստը, որ որպես ֆիլմի գրական հիմք ընտրվել է Լեւոն Խեչոյանի «Շաբաթ-կիրակի» պատմվածքը, էլ́ ավելի է ընդգծում ֆիլմի խնդիրը:
Սա այն դեպքն է, երբ մահ ցուցադրելու համար պետք է կարողանալ կյանք պատմել: Այսինքն` կոնկրետից (մանրից, իրականից, շոշափելիից) հասնել վերացականին (ամբողջականին, զգայականին, անպատմելիին):

Լեւոն Խեչոյանի պատմվածքը կյանքի մասին է: Հոգեվարքի երկու օրերը, որոնք ապրում է մահվան շունչը զգացող մարտիկը, այն ճանապարհն է, որը հաշտեցնում է մարդուն ընդամենը մեկ փոքրիկ ավազահատիկ դառնալու շարունակականության հետ: Այսինքն, ապրելու` ընդունելով, որ միլիարդավոր հատիկներից մեկն ես, շատ մանր ու բոլորին նման:

Իհարկե, նման տիեզերական ուղերձ փոխանցելը բարդ խնդիր է (թերեւս, հենց այդ բարդությունը ընդգծելու համար էլ Լեւոն Խեչոյանը դիմել է այլմոլորակայինների օգնությանը): Բայց այդ նույնը կինոյում առանց զարգացող սցենարական հավելումների, միայն պայմանականություններով պատմելու փորձն ի սկզբանե անհաջողության է դատապարտված:

Եթե կյանք պատմելու մտադրություն չունես, մնում է միայն ծամծմել մահվան սիմվոլիկան, ինչն էլ անդադար արվում է մեկ ժամ տեւողություն ունեցող այս ֆիլմում: Սուրեն Բաբայանի սյուրռեալիստական արվեստի ուժը հարվածում է հանդիսատեսին հենց առաջին կադրերից ու մինչեւ վերջին կադրը բաց չի թողնում: Արվեստն, ընդհանրապես, հզոր զենք է, մանավանդ նման կարկառուն-հոգեվերլուծական կինոարվեստը, որի ամեն ծակուծուկից հանդիսատեսին աչքով են անում շտամպերը:

Օրինակ` մահը շիկացող ու մարող լամպի տեսք է ստանում (վերջ, հանգեց), իսկ ապրելու ցանկությունը պատկերվում է ծառս լինող ձիու տեսքով (ֆիլմում ձին երեք անգամ է ծառս լինում, որ կասկած չմնա): Հավերժությունը բացատում տեղադրված ռոյալի տեսք է ստանում ու սկսում առանց մարդկային հպումների նվագել սքանչելի երաժշտություն: Ընդ որում` ինքն իրեն նվագող ռոյալը որոշ ժամանակ անց պայթում է (էլ ի՞նչ ռոյալ, եթե չի «կրակում»), բայց անգամ պայթելուց հետո ստեղնաշարի բեկորները (գուշակեք մեկ անգամից)… չեն դադարում երաժշտություն արտաբերել:

Հազար անգամ կիրառված վիզուալ հնարքների ըմբոշխնումն, անկասկած, այս ֆիլմի արժանիքն է: Չկա սյուժե, չկա պատմություն, միայն ցաքուցրիվ պատկերների սողանք է: Այսպես ասած` անգիտակցականի հոսք:

Ֆիլմում առատորեն օգտագործվում են երկաթգծային ամայի կառույցներն ու շչակների հնչյունները, չրխկացող ռելսերը, արյան հոսող շիթերն ու ծորացող կաթիլները: Արյունը ծորում է նաեւ ռոյալի ստեղնաշարի վրա (միգուցե դրա՞ շնորհիվ է երաժշտական գործիքը մոգական ուժ ձեռք բերում ու, հոգեվարք ապրելով, իր կարապի երգը երգում): Արյան մեջ է թաթախվում նաեւ թռչունը:

Պատկերացրեք, ասենք, որ նպատակ կա ոչ պակաս, ոչ ավել` կյանքի ունայնությունը ցույց տալ: Ու միանգամից մտքում ծագում են պտտվող հոլը, շրջած հեծանվի անիվի անպտուղ պտույտը, կամ էլ, ասենք, փայտե ձին: Չեք հավատա. հենց այդ մասին մտածեցիք, այդ պատկերները կտեսնենք ֆիլմում:

Լեւոն Խեչոյանի հերոսին այցի եկած երեւակայական այլմոլորակայիններին Սուրեն Բաբայանը դարձնում է նաեւ հրեշտակներ`սեւ ու սպիտակ, իսկական փետրավոր թեւերով (ի՞նչ խնդիր, երկու էակներն էլ երկնքից են), հետո, չբավարարվելով դրանով, նաեւ թիթեռների թեւեր է կպցնում: Սեւ հրեշտակը մոտենում է հերոսին ու դանդաղ, դիվային ժպիտով նրա կրծքավանդակից հանում սիրտն ու նետում հողի վրա: Սիրտը դեռ բաբախում է, արյունը ծորում է մատներից, թնդում է օպերային արիան: Չէ՞ որ սիրտը հողի վրա բաբախում է միայն դասական երաժշտությամբ ու սեւ ոգի ունեցող այլմոլորակայինի հայացքի ներքո: Մի խոսքով, շատ ուրախ է:

Ֆիլմի հեղինակին կարծես հյուր են եկել տարբեր դասական ռեժիսորներ ու նկարիչներ ու մի քանի խոսք շշնջացել նրա ականջին: Եկել է Բունյուելը, հետո` Փարաջանովը, Ալան Փարքերը, մի քանի վայրկյանով եկել-գնացել է Ալմոդովարը, եկել ու երկար մնացել է Դալին: Էլի մարդիկ են եկել ու գնացել:

Համարձակվենք ենթադրել, որ ռեժիսորը գոհ է հատկապես իր ֆիլմի ձայնային պարտիտուրայից: Երաժշտական ընտրանին նույնքան բազմազան է, որքան վիզուալ սիմվոլները` Բիթլզ, Կոմիտաս, 1980-ականների հունական էստրադա, օպերա, նոկտյուրն: Հոսքը շարունակվում է:

Կինոկենտրոնի կայքում ֆիլմը բնութագրվում է որպես դրամա-ֆարս:  Իսկապես, սա եւ́ մեծ դրամա է, եւ́ մեծ ֆարս:

Կերպարներին կենդանության նշույլից, միջավայրից ու նախապատմությունից զրկելն ու միայն ֆիկցիա դարձնելն, իրոք, դրամա է: Բայց դա ստեղծագործողի դրաման է, եւ հենց դա կարող էր ֆիլմի նյութ լինել: Ցավոք, նման ֆիլմ «Սուրեն Բաբայան» անունով մոլորակում չես գտնի, այդ մոլորակում բնակվում է դեմքի լուրջ արտահայտությամբ պատմված ֆարսը, որի միակ ու հավատարիմ հանդիսատեսը հենց Սուրեն Բաբայանն է:

Իսկ այն քաջերին, որոնք կուզեն այս ֆիլմը դիտել, մնում է զինվել հոգեվարքին համապատասխան տրամադրությամբ ու ընկերական միջավայրում հաճույք ստանալ`վերլուծելով պայմանականությունների ու շտամպերի կույտերը: Շատ օգտակար գործ է ցանկացած իրավիճակում:

Լուսանկարը՝ Կինոկենտրոնի կայքից