Արմեն Կլոդ Մութաֆյանը ֆրանսահայ պատմաբան, հայագետ է, Սորբոնի համալսարանի պրոֆեսոր:

Նարեկացի արվեստի միությունում տեղի ունեցած իր դասախոսության ժամանակ նա տարանջատեց սփյուռքի հայ գաղթօջախների երեք տեսակ: Առաջինը՝ քաղաքական, երբ մասնավորապես Ցեղասպանությունից հետո հայերը այլ երկրներ են արտագաղթել, երկրորդը՝ մշակութային, որտեղ պետականության բացակայության ընթացքում հայ մշակույթը զարգացել է, և տնտեսական, երբ սոցիալ-տնտեսական դրության պատճառով մարդիկ արտագաղթում են Հայաստանից: «Հետքի» հարցերին պատասխանում է Արմեն Կլոդ Մութաֆյանը:

Որպես պատմաբան և հայագետ, Ձեր գնահատմամբ՝ այժմ պատմական ի՞նչ ժամանակաշրջանում ենք ապրում Հայաստանում:

Շատ դժվար հարցով սկսեցիք: Դժվար ժամանակներ են, որվհետև Հայաստանը պե՞տք է գոյատևի, թե՞ չպետք է գոյատևի: Բոլորը խոսում են, բայց որևէ մեկը որևէ լուծում չի գտել: Դժբախտաբար, հիմիկվա արտագաղթը երկիրը լքելու համար է, որը չեմ մեղադրում, որովհետև վիճակը շատ դժվար է: Իմ կարծիքով՝ դեռ ոչ մեկ սրա լուծումը չունի: Ես լուծում չունեմ. ոչ քաղաքագետ եմ, ոչ տնտեսագետ: Բայց պարզ է, որ ժողովրդի վիճակը շատ դժվար է: Երկու օր գնացինք մինչև Արցախ, ճանապարհի վրա գյուղերում կիսալքված վիճակ էր: Սրա մասին շատ չխոսեմ, որովհետև դրա մասին բոլորը գիտեն: Բոլորը գիտակից են, բայց ոչ մեկը լուծում չունի:

Դուք նշում եք, որ այժմ արտագաղթի պատճառով այպես կոչված տնտեսական գաղթօջախներ են ստեղծվում, երբ սոցիալ-տնտեսական պայմանների պատճառով են մարդիկ լքում երկիրը: Ի՞նչը հանգեցրեց այս վիճակին:

Իմ կարծիքով՝ երկիրը զարգացնելու պակասությունն է: Հարուստ երկիր չենք, բայց վերջապես երկիր է. հզոր սփյուռք ունի, որոշ ազատություն, որոշ բերրի հողեր ունի, ինչո՞ւ չպիտի կարողանա կանոնավոր ապրել: Հարստությունների բաշխումը բոլորովին սխալ է, անընդունելի է: Մի կողմից՝ մեծահարուստների կտեսնենք, մյուս կողմից, որ գյուղերը լքվում են: Չեմ ասում, որ միայն Հայաստանն է այս պատկերը ներկայացնում, բայց դժբախտաբար, այստեղ այդպես է: Ինչո՞ւ՝ դժվար է ասել: Ճիշտ է՝ նավթ չկա, մեծ հարստություն չկա, բայց ես վստահ եմ, որ Հայաստանը եթե լավ ղեկավարվի, կկարողանա ապրել:

Մի բան ունի Հայաստանը, որը դժբախտաբար, ժողովուրդը չի կարողանում օգտագործել, սա մշակույթն է: Հազարմյա մշակույթ է: Երբ հայ-ռումինական նկարների վերաբերյալ ցուցահանդեսն էի պատրաստում, մի քանի ամիս առաջ այստեղ էի Ռումինիայի պատմության պետական թանգարանի տնօրենի հետ: Եվ նա ապշած էր, երբ տեսավ պատմության թանգարանը, թե ինչպես կարող են այդ բոլոր հարստությունները լինեն այստեղ այդ բոլոր ողբերգություններից հետո: Նա ասում էր, որ մենք Ռումինիայում այսքան բան չունենք, երբ այդքան ողբալի էջեր չենք ունեցել: Մշակույթը Հայաստանի հարստությունն է:

Զարգացնելու հողը կա: Չեմ ասում, թե մշակույթը մարդկանց ուտելիք կտա, բայց վերջապես ապացույց է, որ կարելի է զարգացնել երկիրը: Ես համոզված եմ: Բայց խնդիրն այն է, որ այստեղ հարստության բաշխումը բոլորովին անընդունելի է:

Երբ հայ ժողովուրդը պետականություն չի ունեցել, մշակույթը և եկեղեցին եղել են ժողովրդին միավորող գորոծններ: Արդյո՞ք այսօր էլ դրանք միավորում են մեզ:

Միշտ այդ երկու հանգամքները կան: Ես անկեղծ ասեմ՝ ավելի շատ մշակույթի մարդ եմ, քան եկեղեցու: Իմ կարծիքով՝ պետք է ավելի մշակույթին մոտենալ և մշակույթի մաս կազմել: Հիմա քիչ մը բաժանված են եկեղեցին ու մշակույթը: Օրինակ բերեմ: Աբովյան փողոցի վրա փոքր եկեղեցի կար՝ Կաթողիկե, հիմա արդեն ընկղմված է այդ մեծ շենքի մեջ: Եկեղեցին մշակույթի հանդեպ չասեմ հանցագործություն է արել, բայց սխալ քայլ է արել: Ես շատ էի սիրում այդ եկեղեցին, երբ այդ հին ակադեմիական շենքը կար: Ես կարծում եմ՝ քանդեցին այդ շենքը, որպեսզի եկեղեցին ավելի երևա, որը գուցե իմաստ ունի, բայց բոլորովին ընկղմվեց դրա մեջ: Այսինք, որոշ թյուրիմացություն կա մշակույթի և եկեղեցու միջև:

Հնարավո՞ր է ինչ-որ ձևով ուղղել այդ թյուրիմացությունը:

Մարդկանց կամքից է կախված:

Ինչպե՞ս եք գնահատում Սփյուռքի և Հայաստանի կապերի զարգացումը:

Սփյուռքի հարցը բարդացավ: Այժմ ամեն երկրի մեջ երկու սփյուռք կա: Կա տեղական պատմական սփյուռքը և նոր եկած սփյուռքը, որոնք չեն հաշտվում: Սա խնդիր է: Օրինակ, վերջերս Ֆրանսիայի Նիս քաղաքում ընդհարումներ եղան տեղական հին գաղութի և նոր հայաստանցի գաղութի միջև: Սա շատ խորհրադնշական պահ էր: Խնդիրը բարդացավ, որովհետև երկխոսություն չկա: Բայց ես դեռ հույսս կապում եմ սփյուռքի մեծ գաղութներին, ինչպես՝ Ֆրանսիա, Հարավային Ամերիկա, Հյուսիսային Ամերիկա: Իհարկե, ողբերգությունը Միջին Արևելքում է: Որոշ ձևով Լիբանանն է դիմանում, հրաշքով: Հալեպն արդեն վերջ: Սրանք շատ մեծ մշակութային գաղութներ էին: Ես միշտ հիանում եմ Լիբանանով: Իմ կարծիքով այս գաղութը լավ օրինակ է:

Արդյո՞ք հնարավոր է կամուրջ ստեղծել հին և նոր սփյուռքի միջև:

Դժվար է, կամաց-կամաց ստեղծվում է: Մեծ ողբերգությունը նոր սփյուռքի գոյությունն է. Հայաստանում պահպանման կռիվ է: Բայց նորից եմ ասում՝ չեմ մեղադրում:

Պատմական սփյուռքը մեզ հարուստ ժառանգություն է թողել: Ի՞նչ է ստեղծում նոր սփյուռքը:  

Չէ, նոր սփյուռքը առայժմ դեռ իսկական արդյունք չի տալիս, գոնե իմ իմացած Եվրոպայի մեջ: Ամերիկայում, Ռուսաստանում՝ չգիտեմ: Բայց այդ հակասությունը հին և նոր սփյուռքի միջև կա:

Պատմական սփյուռքի ձևավորումը մեծապես կապվում է Հայոց ցեղասպանության հետ, որը մինչ այժմ պայքարում է դրա միջազգային ճանաչման համար: Ի՞նչ է սպասվում 2015 թ.-ից՝ 100-ամյա տարելիցից հետո:

Պետք է հասնենք այն բանին, որ Թուրքիան ճանաչի Ցեղասպանությունը: Եվ հետո գալիս է հատուցման խնդիրը: Ցեղասպանությունը տեղի ունեցավ, ուզենք-չուզենք, բոլոր փաստաթղթերն ունենք, ամեն ինչ պարզ է: Հիմա ՝ Թուրքիան կճանաչի՞, թե՞ չի ճանաչի, չգիտեմ:

Բայց ես միշտ պնդում եմ, որ միայն 1915 թ.-ի Ցեղասպանության մասին չխոսենք: Խոսենք նաև ապագայի մասին, խոսենք հայ մշակույթի զարգացման մասին: Սրա վրա պետք է շեշտը դնել:

2005 թ.-ին ինձ խնդրեցին ֆրանսերենով մի փոքրիկ գրքույկ պատրաստել նրանց համար ովքեր չգիտեն հայերի և Ցեղասպանության մասին: Ես գրեցի, բայց խնդիր եղավ շապիկի հետ: Նորից ուզեցին ողբերգության պատկեր դնել: Բայց հիմա մարդիկ ամեն օր այդ նկարները տեսնում են աշխարհի տարբեր կողմերում, մեկ ավել, մեկ պակաս: Եվ բարեբախտաբար, համոզեցի, որ ուրիշ շապիկ դնենք՝ Երևանի ապրիլի 24-ի երթը: Դա ապագան է: Ինձ ասում են՝ ինչու ես ուզում մոռանաս: Չեմ ուզում մոռանալ, ինչպե՞ս կուզեմ մոռանալ: Բայց չեմ ուզում միայն անցյալ մասին խոսել: Անցյալը չմոռանալով՝ պետք է ապագան պատրաստել:

Ի՞նչ ենք հիմա ստեղծում ապագայի համար:

Մշակույթն է: Հիմա էլ հայ մշակույթը զարգանում է, գրողներ, արվեստագետներ կան: Դժբախտաբար, սփյուռքում հայերեն գրողները ավելի քիչ են: Լավ, բայց հոգ չէ, թող ուրիշները գրեն: Հայ մշակույթը պարտադիր չէ, որ հայերեն գրվի: Վերջերս գրեցի 11-14-րդ դարերի հայ մշակույթի մասին, և սա ֆրանսերեն է: Պետք է այդ ձևով էլ շարունակել: Գուցե ինձ ասեն՝ ինչո՞ւ դա ֆրանսերեն ես գրել, և ոչ թե հայերեն: Թեպետ ես հայերեն որոշ առումով գիտեմ, բայց ուզեմ-չուզեմ մայրենի լեզուս ֆրանսերենն է, ես ֆրանսերեն եմ մտածում: Ֆրանսերեն գրելով ավելի շատ կտարածվի: Եթե հայերեն թարգմանվի, խնդրեմ:

Լուսանկարը՝ Նարեկացի Արվեստի Միության: