Նարեկ Սէֆէրեան

Վերջերս «էլ-փոստային կռիվ» ունեցա մի անծանոթի հետ:

Դրան «կռիվ» կոչելը չափազանցություն կլինի: Ավելի ճիշտ, բուռն քննարկում ունեցանք էլ-փոստեր ստանալով ու ուղարկելով: Իրար գտել էինք ընդհանուր ծանոթի միջոցով, ով խոհեմ գտնվեց ու խոսակցությունից զերծ մնաց:

Խնդիրը Արեւելահայերենի ու Արեւմտահայերենի շուրջ էր, մասնավորապես՝ եթե կան երկու առանձին Հայերեն լեզուներ, կամ եթե երկուսն էլ մի լեզվի մասնիկներն են: Ուրիշ տարբերակներ էլ կան, եւ նաեւ կարելի է, որ մարդ Արեւելահայերենին ու Արեւմտահայերենին միառժամանակ տարբեր բնորոշումներ տա: Նամակակիցս ինքնավստահորեն պնդում էր, որ կա միայն մեկ Հայոց Լեզու: Իմ դիրքորոշումն այն է, որ դրանք «քույր լեզուներ» են:

Հիմա, պատմականորեն, քաղաքականորեն, փիլիսոփայորեն, գաղափարախոսականորեն, կարելի է պնդել, որ՝ հիրավի, կա մեկ, յուրահատուկ լեզվական ժառանգություն, որը հայ ժողովրդին կապում է իրար: Կան լավ, ողջամիտ փաստարկներ այդ ուղղությամբ: Գործնականում, սակայն, հեշտ է մատնանշել, որ Արեւելահայերենն ու Արեւմտահայերենը տարբերվում են իրարից հնչյունների առումով (ինքս էլ կարճ, տարբերությունները բացատրող տեսանյութեր եմ պատրաստել Անգլերենով, Արեւելահայերենով, ու Արեւմտահայերենով), բառապաշարի ու քերականության առումով, եւ նաեւ ուղղագրության առումով. Հայոց Լեզվին Խորհրդային Միությունում փոխել տրվեց իր գրելու ձեւը 1922 թվականին եւ մի անգամ եւս 1940 թվականին: Իրանում օգտագործվող Հայերենը շարունակում է մնալ Արեւելահայերեն, սակայն ավանդական ուղղագրությամբ գրված, նույն ուղղագրությունը, որ դեռ օգտագործվում է Արեւմտահայերենում, ինչպես եւ միշտ էլ եղել է Գրաբարում:

Այս ամենը բավականին գիտնական դարձավ, այո, գուցեեւ մի քիչ ձանձրացուցիչ: Սակայն կարեւոր է հաշվի առնել, օրինակ, երբ բանը հասնի դասավանդելու եւ սովորելու լեզուն: Եթե ես Հայերենի դասընթացի արձանագրվեմ, ուրեմն ստիպված եմ որոշում կատարելու, կամ երկու կամ երեք որոշումներ, ուզած-չուզած: Ավելին, եթե որոշեմ Հայերենի դաս վարել, ապա կրկնակի պետք է վստահ լինեմ, որ քույր լեզուներից մեկը պիտի ընտրեմ: Կամ գուցե երկուսն էլ կդասավանդեմ՝ Գրաբարի հետ միասին, եթե ժամանակ լինի: Սա պարզ, գործնական իրականություն է:

Այս տեսակի գործնական իրականության հետ Հայաստանում գրեթե ամեն օր առնչություն են ունենում Հայաստանից դրսի հայերը: Հիշում եմ երկար ժամանակ Երեւանում ապրող մի սփյուռքահայ, ով նշում էր, որ Լոս Անջելեսից բազմազանությունն է կարոտում: Համաձայն եմ: Երազանքի իրականություն է հայկական հայրենիք ունենալը, բայց՝ կոպիտ օրինակ բերեմ, այստեղ դժվար է որակավոր, իսկական կորեական ճաշարան հաճախել: Քիչ կոպիտ, ավելի դիպուկ՝ Հայաստանի հասարակության ազգային, կրոնական, եւ լեզվական միատարրությունը տարածվում է ոչ միայն փողոցում սեւամորթների վրա աչք տնկողների վրա, այլ նաեւ հայկական բազմազանությունը գնահատելու պակասի:

Այո, հայկական բազմազանություն: Ծիծաղելի է հնչում այդ բառակապակցությունը, բայց ես պնդում եմ, որ հայերի բնութագրումն իսկ որպես ազգ գոյություն ունի այն փաստով, որ շատ բազմազանություն կա բոլոր իրենց հայ համարող անձանց մեջ: Թե չէ, հայերը կմնային սոսկ մի համայնք կամ պարզապես մի ցեղախումբ:

Հայերի մեջ լեզվական բազմազանություն կա, ինչպես վերը նշվեց: Մեր բոլոր գրի չառնված բառբարները թանկագին են՝ շատերը, ի դեպ, զոհ գնացած Հայոց Ցեղասպանությանը: Բառբարներից բացի, Արեւելահայերենն ու Արեւմտահայերենը՝ յուրաքանչյուրը, կրում է հարուստ գրական ժառանգություն՝ չանտեսելով նաեւ Միջին Հայերենի գրականությունը կամ Գրաբարը, ինչը հազարամյակ ու կես օրինաչափն էր: Իսկապես ափսոս է, որ Հայաստանի հայերը բացառապես ծանոթ են Արեւելահայերենի հետ՝ խորհրդային ուղղագրությամբ: Մեր դպրոցները ինչո՞ւ չեն կարող գոնե ներածական դասընթացներ ունենալ Արեւմտահայերենի, Գրաբարի, կամ առ նվազն ավանդական ուղղագրության մասին:

Հայերի մեջ կրոնական բազմազանություն կա: Հազվագյուտ է գտնել հայեր, ովքեր գոնե անունով քրիստոնյա չեն՝ թեեւ կան բազմաթիվ աթեիստ հայեր, նաեւ պատմություններ մահմեդական կամ իսլամացված հայերի մասին քիչ չեն դուրս գալիս Թուրքիայից վերջին տարիներում: Բայց անգամ հայկական քրիստոնեությունը մեծ հարստություն ունի, որից շատերը Հայաստանում տեղյակ չեն: Էջմիածինը անկասկած հավատքին կենտրոնն է, բայց Սիսի Կաթողիկոսի՝ այժմ Անթիլիասում, Լիբանանում, եւ Կոստանդնուպոլսի (Ստամբուլ) եւ Երուսաղեմի պատրիարքների նշանակությունն ու դերը հազիվ թե քննարկվում են Հայաստանում:

Ավելին, բազմադարյա Հայ Կաթողիկե (Կաթոլիկ) ավանդություն գոյություն ունի, ամենից հայտնի Վենետիկում ու Վիեննայում գործող Մխիթարյան Միաբանության միջոցով, դրա անհավատալի տպագրական եւ կրթական գործունեությամբ 18-րդ, 19-րդ, եւ 20-րդ դարերում, մինչեւ այսօր: Արդյոք Հայաստանում շատերը գիտե՞ն, որ Մխիթարյան դպրոց կա Երեւանում: Գիտե՞ն Հայ Կաթողիկե Քույրերի (մայրապետների) մասին, ովքեր այնքան գնահատելի աշխատանք են կատարում պատանիների հետ Գյումրիում:

Բողոքական հայերը համեմատաբար նոր երեւույթ են՝ հաստատվելով 19-րդ դարում Օսմանյան Կայսրությունում ամերիկյան միսիոնարների հետ: Ներկայիս Հայ Ավետարանական շարժումը առաջ մղեց արդիական կրթությունը եւ գիտությունը այն ժամանակվա հայերի մեջ: Լուսավորության կարեւոր աղբյուր էր դա մասնավորապես օսմանահայ գավառներում, ներքին շրջաններում:

Գիտեմ, որ շատերը սա կարդալով վրդովված կլինեն Հայ Ավետարանականների եւ Հայ Կաթողիկեների համադրությամբ Հայաստանյայց Եկեղեցու հետ: Բայց եթե Օսմանյան Կայսրության իշխանությունները թքած ունեին դրանց միջեւ տարբերակումներ դնելու երբ մեր նախնիներին ջարդում էին հարյուր տարի առաջ, ուրեմն ես էլ կանտեսեմ որեւէ սահմանագծեր դնել երբ հպարտանամ մեր ժառանգության բազմազանությամբ այսօր:

Հայկական բազմազանության մեկ այլ ոլորտ խոհանոցն է: Պարսկահայերը յուրահատուկ ուտեստներ ունեն իրենց ավանդությամբ, մինչդեռ օսմանահայ ժառանգները՝ արաբական աշխարհում, Թուրքիայում, Բուլղարիայում, Հունաստանում ու Կիպրոսում (նաեւ իրենց սերունդները այլուր), իրենց նախընտրություններն ունեն: Հայաստանի համար, սակայն, Ռուսական Կայսրությունը հավանաբար այնքան էլ հարմար չէր ինչ-որ խոհանոցային ավանդություններ առաջ բերելու համար. Խորհրդային Միությունը որ այդպիսին չէր վստահ, գոնե մինչեւ 1940-ականներին եւ հետո ներգաղթի ալիքները չեղան: Հաճելի է տեսնել անկախությունից ի վեր Երեւանում այսպես ասած «օսմանահայ ճաշարանների» բացումը, նաեւ՝ վերջերս Սիրիայից ներհոսքից ելնելով: Բայց դեռ տարօրինակ է հնչում շատ սփյուռքահայերի համար, ասենք, փաթաթված խաղողի տերեւներին «տոլմա» անվանելը, եւ ոչ «սարմա»: Վերջինս նշանակում է «փաթաթված» թուրքերենով, մինչդեռ առաջինը նշանակում է «լցոնված»: Ուրեմն, օսմանահայերի համար միայն լցոնված բանջարեղենները կարող են «տոլմա» կոչվել: Սա, իհարկե, փոքր, բավականին աննշանակալի մի բան է, սակայն արտացոլում է հայկական հանրապետությունում՝ ավելի լայն վերցրած հայ ազգի մասին տեղեկության ընդհանուր պակասը:

Այդ տեղեկության պակասի գլխավոր պատճառը պարզ է. շատ քիչ են արեւմտահայախոսները, հայ կաթողիկեները եւ ավետարանականները Հայաստանում, գրեթե չկա ավանդական ուղղագրությամբ գրված հանրային գրություն կամ ցուցանակ: Բայց մտահոգությունս այն է, որ շատերի մոտ Հայաստանում բաց լինելու ընդհանուր սակավություն կա այն բաների նկատմամբ, որոնք տարբեր են, նոր են, արտասովոր են: Սա բնորոշ է բոլոր փոքր, փակ հասարակությունների: Հայաստանի Հանրապետությունը համեմատաբար փոքր հասարակություն է, այո, սակայն համեմատաբար մի մեծ ազգի մաս է կազմում: Պետք է բացություն լինի հանրապետությունում ազգի զանազան մշակութային արտահայտությունների նկատմամբ: Վստահ, օրինակ, համասեռության լայնածավալ մերժումը Հայաստանում հասկանալի է որպես արեւմտյան բազմազանության, արեւմտյան կոսմոպոլիտության հակազդեցություն: Բայց արդյոք Հայաստանի Հանրապետությունը պետք չէ՞ ընդգրկի հայկական բազմազանությունը, հայկական կոսմոպոլիտությունը: Մենք համաշխարհային մի ժողովուրդ ենք, ուզած-չուզած: Հայերի գոյատեւման գաղտնիքը շատ ու շատ դարեր հենց այդ կոսմոպոլիտությունն է եղել, ցանկանան կամ գնահատեն դա որոշ հայեր, կամ ոչ:

Մեր մոլորակի միակ աշխարհագրական տարածքը, որը հաջողությամբ է արտացոլում հայկական բազմազանությունը, Հարավային Կալիֆորնիան է՝ Լոս Անջելեսի շրջանը, ուր աշխարհի ամեն անկյունից հայեր են տեղափոխվել վերջին շատ տասնամյակների ընթացքում: Արդյունքում ծիծաղելի բաներ են տեղի ունենում, ինչպես օրինակ մի պատմություն, որ ծանոթս պատմեց: Իր կողքի տանը տեղափոխվեցին հայեր եւ նա՝ որպես արեւելահայախոս, ուրիշներին ներկայացրեց նրանց որպես «հարեւան»: Սակայն նրանք արեւմտահայախոս էին, եւ քույր լեզվով այդ բառը ավելի շուտ «դրացի» է: Նեղվեցին, որով հետեւ կարծեցին, որ իրենք «հայվան» էին անվանվում: Իրոնիան նրանում է, որ այս բառը ոչ թե հայկական է, այլ արաբերենով, պարսկերենով, թուրքերենով «անասուն» է նշանակում. հայհոյանք է: Ըստ երեւույթին մեր արմատները Միջին Արեւելքից մեզ կանչում են, ինչքան էլ հեռու գնանք:

Գուցե Հայերենի ապագան Ամերիկայում հարցականի տակ է, բայց հայ ինքնությունը բավականին ամուր դիրքերում է գտնվում այնտեղ: Ես կասեի, որ հայկական ինքնությունը ինքն իրեն վտանգի տակ չէ, թեեւ այդ ինքնությունը ճիշտ ինչ կներառի տարբեր կլինի տարբեր տեղերում, տարբեր ժամանակներում: Պատճառը, որ հայ ինքնությունը վտանգված չէ գոնե մասամբ նրա համար է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը գոյություն ունի որպես կենտրոնական, համընդհանուր ներքաշող հանգամանք ամբողջ ազգին համար:

Քաջալերելի կլիներ եթե գտնվեին ավելի լավ պայմաններ երկրում հայկական բազմազանության բոլոր տարրերի արտահայտման, նաեւ՝ նորերի զարգացման համար: Պետք է ճանաչենք, ընդունենք, եւ գնահատենք մեր բազմազանությունը որպես իսկապես հարուստ, հնագույն ազգային ժառանգության փոխանցում, եւ որպես աղբյուր մեր ապագա զարգացման համար՝ բազմազան ուղղություններով:

Նարեկ Սէֆէրեանն իր կրթությունը ստացել է Հնդկաստանում, Հայաստանում, Միացյալ Նահանգներում, եւ Ավստրիայում: Նրա գրությունները հասանելի են naregseferian.com կայքի միջոցով: