Ամեն առավոտ իմ օրը սկսում եմ` կարդալով միջազգային մամուլ. մի բան, որը կուզեի անեին նաև մեր դատարաններում: Ի թիվս քաղաքական, տնտեսական, միջազգային թեմաների` մամուլը գրեթե ամեն շաբաթ գրում է տասնյակ տարիների վաղեմության քրեական գործերի վերաբացման, դատավճիռների բեկանման ու արդարացման դատավճիռների մասին:

ԱՄՆ Միչիգանի պետական համալսարանի ռեեստրում արխիվացվող տեղեկատվության համաձայն, 1989 թ-ից սկսած ԱՄՆ-ում ծանրագույն հանցանքների մեջ մեղադրված 1700 անմեղ քաղաքացի է վերադարձել ազատություն, որոնցից 333-ը արդարացվել է տասնյակ տարիներ անց իրեղեն ապացույցների պահպանման շնորհիվ կատարված գենետիկական` ԴՆԹ թեստերի արդյունքներով:

Քըրք Բլուդսվորթ

ԱՄՆ քաղաքացի Քըրք Բլուդսվորթը 1985 թ-ին` 22 տարեկանում, դատապարտվել էր մահապատժի, իսկ 8 տարի անց` 1993 թ-ին դարձավ առաջինն աշխարհում, ով արդարացվեց իրեղեն ապացույցների ու ԴՆԹ փորձաքննության շնորհիվ: Իրական հանցագործին գտել էին միայն 10 տարի անց:

«Եթե դա եղավ ինձ հետ, կարող է լինել նաև յուրաքանչյուրի հետ»,- ասել է նա:

 Ավելի, քան 20 տարի նա պայքարում է անմեղ մարդկանց բանտարկությունից փրկելու համար:

Ջեֆրի Դեսկովիչը 17 տարեկանում դատապարտվել է համադասարանցու բռնաբարության ու սպանության մեղադրանքով, սակայն 16 տարի անց ԴՆԹ թեստը ապացուցել էր, որ նա բացառապես անմեղ է:

Ջեֆրին վերադարձել է ազատություն, ստացել իրավաբանական կրթություն, իսկ որպես փոխհատուցում ստացած ավելի քան 6 մլն դոլարի մեծ մասը ներդրել է «Արդարության հիմնադրամի» ստեղծման գործում:

Այսօր նա իր գիտելիքներով ու փորձով օգնում է անմեղ մարդկանց վերականգնել արդարությունը: 

Հետաքննող լրագրողները` որպես հին ու կասկածելի գործերի բացահայտողներ

Ռյուվեն Ֆենթոն

Տարիների վաղեմություն ունեցող գործերի վերաբացման, արդարության վերականգնման դժվարին գործում մեծ ներդրում ունեն նաև արտասահմանի մեր գործընկերները` հետաքննող լրագրողները:

Հաճախ հենց նրանց աշխատանքների հիման վրա են նոր վարույթներ սկսվում:

Հետաքննող լրագրող Ռյուվեն Ֆենթոնը երկար ժամանակ ուսումնասիրում է դատական ճակատագրական սխալների զոհերի գործերը:

Նա հեղինակել է «Գողացված տարիներ» գիրքը, որտեղ ներկայացրել է 10 անմեղ ճանաչվածների պատմություններ:

«Նրանք վերապրել են դժոխքը, որ պատմեն իրենց պատմությունները»,- գրում է Ֆենթոնը  “New York Post” պարբերականում:  

«Այն մարդիկ, որոնք ներկայացված են իմ գրքում ընդամենը մի փոքր մասն են անմեղ դատապարտվածների, որոնք դուրս են եկել բանտերից»,- գրում է լրագրողն իր հոդվածում` նշելով, որ տարեցտարի ավելանում է անմեղ մարդկանց թիվը, ովքեր վերադառնում են ազատություն:

«Գողացված տարիներ» գրքի շապիկը

Այսպես` եթե 1989 թ-ին տարիների դադարից հետո վերաբացվել է 21 մարդու գործ և արդյունքում նրանք ճանաչվել են անմեղ, ապա անցյալ տարի` 125 քաղաքացի է արդարացման դատավճռով վերադարձել հասարակություն:

Լրագրող Քերոլին Ռաֆլին գրկել է Թեմբեկիլ Մոլոդզիին` մարդու, ով 11 տարի բանտում պատիժ է կրել չկատարած սպանության համար:

11 տարվա գործի վերաբացման մեջ իր ներդրումն է ունեցել նաև լրագրողի հետաքննությունը:

Իսկ ամիսներ առաջ անմեղ դատապարտյալը վերադարձել է ազատություն:

Նա գրել է. «Ես հանցանք չեմ գործել, հանցանքը կատարվել է իմ հանդեպ»: 

  ԱՄՆ քաղաքացի Էնթոնի Գրեյսը 1994 թ-ին դատապարտվել է մահապատժի` մեղադրվելով 6 մարդու սպանության մեջ` տարեց կնոջ, նրա դստեր ու չորս թոռների: Սակայն 18 տարի անց նոր ապացույցներով հաստատվել է, որ Գրեյսը բացառապես անմեղ է:

Որպես փոխհատուցում ստացած դոլարներից 1.5 մլն գումարը դատական սխալի զոհ դարձած ԱՄՆ քաղաքացին օրերս ներդրել է քրեական արդարադատության ոլորտի բարեփոխումների համար: Այս մասին գրում է «Ամերիկայի ձայնը»:

Լրագրող Քերոլին Ռաֆլին`անմեղ բանտվածի հետ

Հիմա նա մեքենայով շրջում է քաղաքից քաղաք, հանդիպումներ է ունենում ուսանողների հետ, պատմում իր պատմությունը: «Նրանք խլեցին իմ կյանքի 18 տարիները, ուզում էին ինձ սպանել, բայց ես մնացի, որ ասեմ` պետք է համակարգը դարձնել լավը»,-ասում է ազատություն ստացած քաղաքացին`նշելով, որ իր պատմությունը օգտագործում է մարդկանց ուսուցանելու համար:

Անմեղությունն ապացուցելու հարցում նրան օգնել է լրագրող, իրավաբան Նիկոլ Գասարեսն` իր ուսանողների հետ, ովքեր անշահախնդիր օգնել են Էնթոնի Գրեյսին: Արդարացման դատավճռից հետո Տեխաս նահանգի շրջանային դատախազ Չարլզ Սեբեստան նախ պաշտոնանկ է արվել (ապացուցվել է, որ այս գործով նա հավաքել է կեղծ ապացույցներ ու ստել դատարանում), ապա դատախազին զրկել են հատուկ կոչումից, որը նրան հնարավորություն էր տվել ընտրվել այդ պաշտոնում: 

Արդարացված Էնթոնի Գրեյսն` ուսանողների հետ հանդիպման ժամանակ

«Ամենամեծ խնդիրը անհավասարությունն է: Երբ մարդը չունի գումար, անկախ մաշկի գույնից, չի կարողանում նաև լավ փաստաբան վարձել: Իսկ այդպես ոստիկանությունն ու դատախազությունը հեշտ են կարողանում ճնշում գործադրել: Հաճախ անմեղ մարդկանց ստիպում են, որ իրենց մեղավոր ճանաչեն`փոխարենը խոստանալով մեղմ պատիժ»,- ասել է 2010 թ-ին անմեղ ճանաչված Էնթոնի Գրեյսը:   

Ի՞նչ է ցույց տալիս դատական սխալների վիճակագրությունը

“New York Post” –ը գրում է, որ կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս` ներկայում ամերիկյան բանտերում պատիժ կրողների 2.5-5 տոկոսը դատական սխալի զոհեր են: Դա նշանակում է` խոսքը մոտ 10.000 դատապարտյալի մասին է: Իսկ ծանրագույն հանցանքների մեջ մեղադրված, այնուհետև տասնյակ տարիներ անց վերաբացված ու անմեղ ճանաչված 1700 նախկին դատապարտյալների գործերը տեսակավորելով` տեսաբանները ստացել են հետևյալ պատկերը: 

1700 անմեղ դատապարտվածների 13 տոկոսը բանտերում է հայտնվել ինքնախոստովանական ցուցմունքների հիման վրա, որոնք կորզվել են ոստիկանական բաժանմունքներում սպառնալիքների հետևանքով:

Անմեղ դատապարտվածների 32 տոկոսը ճաղերի հետևում է հայտնվել սխալ վկայության պատճառով:

Կոռնելյուս Դյուպրե կրտսեր` 31 տարի պայքարել է իր անմեղության հաստատման համար

Կոռնելյուս Դյուպրե կրտսերը 31 տարի է չիդադարել կրկնել` ես անմեղ եմ: 1979 թ-ին նա դատապարտվել էր 60 տարվա ազատազրկման ավազակային հարձակման ու մի կնոջ բռնաբարության համար: Հենց տուժողի ցուցմունքն էլ հիմք էր դարձել Կոռնելյուս Դյուպրեին ձերբակալելու, ապա դատապարտելու համար: Տուժած կինը լուսանկարներում ճանաչել էր իր վրա հարձակվողին` մատնացույց անելով Դյուպրեին: Բայց ինչպես 30 տարի անց կատարված ԴՆԹ թեստի արդյունքներն էին ցույց տվել, սխալվեր էր: Սխալվել էր նաև արդարադատությունը` դատապարտելով մարդուն սխալ վկայության հետևանքով:

1700 անմեղ դատապարտյալներից 13 տոկոսը դատապարտվել է ինքնախոստովանական ցուցմունքի հիման վրա, 32 տոկոսը` սխալ վկայության, 22 տոկոսը` ոչ լիարժեք փորձաքննությունների, 55 տոկոսը` սուտ ցուցմունքների, 47 տոկոսը` պաշտոնական զանցանքների:

1700 անմեղ դատապարտվածների 22 տոկոսը ճաղերի հետևում է հայտնվել դատաբժշկական թերի, ոչ լիարժեք փորձաքննությունների պատճառով:

Անմեղ դատապարտվածների 55 տոկոսը ճաղերի հետևում է հայտնվել սուտ ցուցմունքների պատճառով, իսկ 47 տոկոսը` պաշտոնական զանցանքի ու կեղծիքի, երբ դատախազությունն ու ոստիկանությունը պարզապես ոչնչացրել են կասկածյալների ու մեղադրյալներին արդարացնող ապացույցները, ստիպել են, որ մեղադրյալները տան խոստովանական ցուցմունքներ, իսկ վկաները` սուտ ցուցմունքներ:

Արդար դատաքննությունը` որպես մարդու իրավունքների «թագուհի»

Ճիշտ է` դատական համակարգը չի կարող վերադարձնել քաղաքացիներից «գողացված» տարիները, բայց դատական սխալի շտկումը մարդու իրավունքների նկատմամբ մեծագույն հարգանքի ու արդարության վերականգնման դրսևորում է:

Այս մարդկանց պատմությունները, թվերը, փաստերը գալիս են ասելու, որ անմեղ բանտվածներ կան ավել, քան 200 տարեկան դատաիրավական համակարգ ունեցող ԱՄՆ-ում: Մինչդեռ մեր պետության 24 տարիների ընթացքում տարիների վաղեմության որևէ քրեական գործ չի վերաբացվել, չնայած նրան, որ «Հետքի» լուսաբանումների արդյունքում և արտասահմանում արված նոր փորձաքննության հիմքով ի հայտ են բերվել նոր հանգամանքներ: Սակայն մեր դատաիրավական համակարգը դեռ չի ընդունում հնարավոր սխալներն անգամ այն դեպքում, երբ մեզ մոտ պետությունն օրենքով ոչնչացրել է իրեղեն ապացույցները: Եվ այսօր միայն ենթադրել կարելի է, թե ինչ պատկեր կունենայինք մենք` Հայաստանում, եթե հին ու կասկածելի, հաճախ 1 անձի իրարամերժ ցուցմունքներով կառուցված, գործի ելքով շահագրգիռ անձանց ցուցմունքներով «կարված» քրեական գործերով պահպանված լինեին իրեղեն ապացույցները:

Հ.Գ. Առաջին լուսանկարում ԱՄՆ քաղաքացի Ջոնիի Հինքեյփին է, ում լրագրողները լուսանկարել են իր դատավճռի բեկանման մասին լուրը լսելուց հետո` այս տարվա սեպտեմբերին: Նա 25 տարի պայքարել է արդարության համար: Նյու Յորքի գերագույն դատարանը բեկանել է 25 տարվա դատավճիռը` նոր ապացույցների երևան գալով ու համարելով, որ 1990 թ-ին ապացույցները բավարար չեն եղել նրան սպանության մեղադրանքով դատապարտելու համար: Ջոննին միշտ պնդել է, որ անմեղ է: 

Լուսանկարները` “New York Post”-ի