«Հետքի» հարցազրույցը 1997-2006թթ. ՀՀ զինդատախազի պաշտոնը զբաղեցրած, քրեական իրավունքի մասնագետ, ԱԺ պատգամավոր Գագիկ Ջհանգիրյանի հետ

Պարոն Ջհանգիրյան, հայկական բանակում կատարված հանցագործությունների պատճառները երբևէ ուսումնասիրության նյութ դարձե՞լ են: Ինչո՞ւ են բանակում տեղի ունենում հանցագործություններ, չէ՞ որ բանակը հրամանով կարգավորվող պետական մարմին է:

Որպես քրեական իրավունքի մասնագետ, երբ ղեկավարում էի զինվորական դատախազությունը, այդ հարցը ինքս ինձ բազմիցս տվել եմ: Զինվորական հանցագործությունների պատճառներն ունեն երկու խումբ. առաջինը զինվորական ծառայությունից դուրս գտնվող պատճառներն են (սոցիալական վատ վիճակ, ընտանիք, հայրերը շատ դեպքերում արտագնա աշխատանքի են մեկնում, իսկ տղա երեխաները մեծանում են մոր կամ տատի հսկողության ներքո), մյուս խումբը հենց բանակի ներսում առկա գործոններն են (ոչ կանոնադրային հարաբերությունների առկայություն, վտանգի 3-4 տեսակի առկայություն բանակում՝ զենք-զինամթերք, ռազմական տեխնիկա, ավտոմեքենաներ, ուղղակի շփման գիծ հակառակորդի հետ): Հրամանատարի վատ վերահսկողությունից մինչև կենցաղի վատ պայմանները կարող են դառնալ հանցագործության պատճառ:

 Պետական պատասխանատվության մասին է հարցս: Երբ ինքս դատարանների արխիվում կարդում եմ քրեական գործերի նյութերը, տեսնում եմ, որ անգամ ամենածանր դեպքերով՝ մահվան, շատ հաճախ հրամանատարական կազմը 1-2 տարի պայմանական մեղմ պատիժներով իրական պատասխանատվություն չի կրում: Համամի՞տ եք այս կարծիքին, որ անգամ երբ բանակում շարքայինների միջանձնային հարաբերություններն են խախտվում, հրամանատարական կազմն ունի մեղքի իր մեծ բաժինը: Այսինքն՝ ինչո՞ւ են զինվորները մնացել վերահսկողությունից դուրս:

Եթե հանցագործություն է տեղի ունեցել, առավել ևս մահվան ելքով,    բնական է, որ հրամանատարական կազմը թերացել է: Միջանձնային հարաբերությունների խախտմամբ տեղի ունեցող դեպքերն էլ լինում են երկու տեսակ: Առաջին՝ հակասությունները գենեզիս են ապրում ու երբ ժամանակին չեն կանխվում, զինվորներն էլ բարձրանում են դիրքեր, այդ ժամանակ զինվորների ձեռքին նաև հրազեն է լինում, գալիս է կուլմինացիան: Երկրորդը սիտուացիոն բնույթ է կրում, պահի ազդեցության տակ է լինում: Առաջին խումբ դեպքերում հրամանատարներն իրենց մեծագույն թերացումն են ունենում փոքր, միջին կոնֆլիկտները ժամանակին հարթելու հարցում: Չէ՞ որ շատ հրամանատարներ ուղղակի պարտավորություն ունեն միջանձնային հարաբերությունների կարգավորման հարցում: Բնական է, երբ դուք ուսումնասիրել եք մահվան դեպքերով քրեական գործեր, արձանագրվել են նման թերություններ, բայց դա օրինաչափ լինել չի կարող լինել: Չի կարող այնպես լինել, որ զինվորները մնան հսկողությունից դուրս, քանի որ կան հրամաններ, թե գումարտակի, վաշտի հրամանատարները և այլ հրամանատարներ ամսական քանի անգամ պիտի դիրք այցելեն: Դիրքերում լինում է նաև ավագը: Այլ բան է, որ ավագը ևս կարող է թերանալ իր պարտականությունների մեջ:

Բերեմ մեկ վիճակագրական տվյալ: «Իրավունքներ առանց սահմանների» կազմակերպության մոնիտորինգի արդյունքում արձանագրվել է, որ 2010թ. հայաստանյան դատարաններում զինվորական քրեական գործերով ամբաստանվողների 78 տոկոսը շարքային զինվորներ են, 2.6 տոկոսը՝ ենթասպայական կազմից, մոտ 15 տոկոսը՝ կրտսեր սպայական և միայն 4 տոկոսը՝ ավագ սպայական կազմից: Ինչո՞վ եք բացատրում սա, երբ հիմնականում պատժվում են շարքայինները:

Իմ պաշտոնավարման տարիներին, հատկապես 2000-ից հետո, մոտ 120 սպայի յուրաքանչյուր տարի ենթարկում էինք քրեական պատասխանատվության: Եվ այնպես չէր, որ այդ շարքերում միայն լեյտենանտներ կամ ավագ լեյտենանտներ էին: Գնդապետների, զորամիավորման հրամանատարի տեղակալի, զորամասի հրամանատարի էլ ենք ենթարկել պատասխանատվության:

Անուններ կարո՞ղ եք ասել, պարոն Ջհանգիրյան:

Տարիներ են անցել, այս պահին կարող եմ և չհիշել: Խնդիրը հետևյալն է. մեր բանակի զգալի մասը շարքային զինվորներ են, թվեր չեմ ուզում ասել՝ մոտ երեք քառորդից ավելին: Պարզ է, որ քրեական պատասխանատվության ենթարկված անձնակազմի մեջ շարքայինների տեսակարար կշիռն ավելի մեծ պիտի լինի: Այդ հարաբերակցությունն էլ հաշվի առեք՝ զորամասերում քանի տոկոսն են շարքայիններ, քանիսը՝ հրամանատարական կազմ: Չեմ փորձում արդարացնել այն դեպքերը, երբ ակնհայտ է, որ սպան քրեական հանցագործություն է կատարել, բայց ազատվում է պատասխանատվությունից:

Փորձագետներ կան, ովքեր կարծում են, որ եթե զորամասի բարձրաստիճան հրամանատարները պատասխանատվություն կրեն զինվորի գլխից ընկած ամեն մազի համար, բանակում հանցագործությունների թիվն էականորեն կնվազի: Դուք ի՞նչ կարծիք ունեք:

Ընդհանրապես պատժի խստությունը ուղիղ կապի մեջ չէ հանցավորության վիճակի հետ: Դրանք կորելիացիոն կապ ունեցող գործոններն են: Իհարկե, պատիժը, պատասխանատվության անխուսափելիությունը որոշակի ազդեցություն ունենում են կրիմինոգեն վիճակի վրա: Չի կարելի ասել, որ հենց հրամանատարին պատժեցինք, այլևս հանցագործություն չի լինի: Հրամանատարներն էլ շատ չեն, հատկապես կրթված, գիտակ, համարձակ, պատասխանատու հրամանատարները: Դա բարեգործական կազմակերպություն չէ, բանակ է: Հիմա սպայական կազմի վիճակն ավելի լավ է, քան 1990-ականների կեսերին: Այն ժամանակ մեծամասնությունը կռված տղաներ էին, շատերն էլ կային, ովքեր զինվորական տարրական կրթություն չունեին: Եվ հետո, կոնկրետ դեպքերով պիտի քննարկենք, սխալ է ընդհանրացնելը: Չի կարելի միջին ծանրության դեպքերի համար ծանր պատասխանատվության տակ դնել հրամանատարին:

Իսկ մահվան ելքերով դեպքերի պարագա՞յում:

Եթե հրամանատարը, իմանալով, որ, ասենք, զինվորի ու սպայի միջև խնդիր կա, լուծում չի տվել այդ կոնֆլիկտին, ու դա հետագայում մահվան ելքի է հանգեցրել, միանշանակ է, որ պատասխանատվություն պիտի կրի նաև հրամանատարը: Մարդն իր գործողությունների կամ անգործության համար պիտի պատասխան տա:

Կա՞, արդյոք, չգրված օրենք՝ խնայել հրամանատարական կազմին:

Կա նաև օրենք՝ խնայել զինվորին: Օրինակ՝ ես շարքային զինվորին զորամասը, դիրքը ինքնակամ լքելու համար քրեական պատասխանատվության չեմ ենթարկել, միշտ առաջին անգամ ներել եմ: Մենք պիտի խորամուխ լինենք այն պատճառների մեջ, թե ինչու է զինվորը լքել զորամասը, ոչ թե նրան պատժենք:  

Ինչպես նշեցիք, կոնկրետ դեպքերով պետք է քննարկել հարցերը: Դատարանների կենտրոնական արխիվում ծանոթացա 1996թ. Գերագույն դատարանի դատավճռով մահապատժի դատապարտված շարքային Արթուր Մկրտչյանի քրեական գործին: Լուսաբանեցի, եղա նաև «Նուբարաշեն» ՔԿՀ-ում ու հարցազրույց վարեցի Արթուրի հետ, ով մինչ օրս պնդում է, որ չի սպանել հինգ ծառայակիցներին: Նա պատմում էր աղաղակող խախտումների, նաև Ձեզ հետ բանտում ունեցած իր հանդիպման մասին: Ի՞նչ եք հիշում այդ գործից, այդ հանդիպումից:

Իմ մասնակցությունն այդ գործին եղել է 1997-ին, երբ Արթուրն արդեն դատապարտված էր: Նոր Հաճնի բնակիչները՝ ստորագրություններով ու դատապարտված զինվորի հարազատները դիմել էին ինձ, որպեսզի նոր վարույթ սկսվի այդ գործով: Այո՛, 1997թ. հանդիպել եմ Արթուր Մկրտչյանի հետ: Նա լրիվ տեղյակ էր դեպքին և պատմում էր երեք զինվորների սպանության մասին: Չեմ ուզում Ձեզ օպերատիվ տեղեկատվություն հայտնել, բայց դիրք եկած մարդիկ, ըստ էության, եկել էին Արթուր Մկրտչյանից զենք գնելու համար: Չեմ բացառում, որ միգուցե երկուսին սպանել են ուրիշները: Բայց այն, որ Արթուրը մեղավոր է երեք զինվորների սպանության մեջ, ես դրանում ոչ մի վայրկյան չեմ կասկածում:

Այնուամենայնիվ, Արթուր Մկրտչյանի վրա 5 զինվորի սպանության մեղադրանք է դրվել ու հաստատվել դատարանի կողմից 18 տարի առաջ: Այսինքն՝ «միգուցե»-ով մարդուն մահապատժի են դատապարտե՞լ, և նա մինչ օրս պատիժ է կրում:

Ճիշտ եք, բայց Արթուրն ինքը չի ասում, թե ովքեր են եկել դիրք զենքեր գնելու:

Բայց դրա համար կան համակարգեր: Արթուրը դատարանում անգամ նշել է, որ եթե իրեն ցույց տրվեն ՌՈ աշխատակիցների լուսանկարներ, կարող է ճանաչել նրանց:

Չէ՛, չէ՛, ես Ձեզ օպերատիվ տեղեկատվություն հայտնեցի: Բնականաբար, այդ ամենը քրեական գործում չկա: Չեմ էլ բացառում, որ նախաքննության ժամանակ բռնություններ էլ են եղել:

Ինչո՞ւ քննություն չի տարվել այդ ուղղությամբ: Ու եթե Արթուրն էր մեղավոր, էլ ի՞նչ իմաստ ուներ մեկ այլ զորամասում ծառայող եղբորը բերել ՌՈ ու իր աչքի առաջ բռնության ենթարկել:

Չեմ կարող ասել: Ես պարզապես փորձել եմ ժամանակին վերսկսել գործը, փորձել եմ հիմքեր փնտրել, որպեսզի նոր երևան եկած հանգամանքներով վարույթ հարուցեինք, ապա դատարան բողոք բերեինք ու գործը վերաբացվեր: Բայց Արթուրն ինքը չի ցանկացել ամբողջովին աջակցել քննությանը, քանի որ, կարծում եմ, դիրքեր եկած մարդկանց հետ ինքն ունեցել է անձնական խնդիրներ: Ես ասացի՝ իմ ներքին զգացողությունը, այո՛, 5 զինվորներին ինքը չի սպանել, բայց առնվազն երեքի սպանության մեջ ինքը մեղսակից է:

Աբսուրդ չէ՞ մարդուն այդպիսի լուրջ կասկածներով մահապատժի դատավճիռ տալ:

Բարեբախտաբար, թե դժբախտաբար այդ դեպքի ժամանակ չեմ եղել զինվորական դատախազ, այդ դատավճռի հետ կապ չունեմ: Բայց վարույթ եմ հարուցել, օպերատիվ մարմիններին հանձնարարություններ տվել, գործի վերաբացման հիմքեր չենք գտել: Չեմ բացառում, որ հիմա կարող են դրանք ձեռքբերվել:

Իսկ այդ տարիներին կատարված զենքի առևտրի հետ կապված ինչ-որ տեղեկատվություն ունեցե՞լ եք: Մամուլում հրապարակում էր եղել, որ 10.000 միավոր զենք է կորել:

10.000 միավոր զենքը այն քանակը չէ հայկական բանակի համար, որ կորի ու չկարողանան գտնել: Հեքիաթ է: Դա մի ամբողջ զորամիավորման սպառազինություն է: Եթե այդպիսի բան լինի նույնիսկ, անհնար է նման քանակի զենքի անհետանալը կոծկել:

Եվս մեկ կոնկրետ քրեական գործ, որին դարձյալ դատարանների արխիվում եմ ծանոթացել: 2003թ. դեպք է, տեղի է ունեցել Նուբարաշենի զորամասում: 20-ամյա շարքային, երկկողմանի ծնողազուրկ Ցոլակ Պողոսյանը դատապարտվել է ցմահ ազատազրկման՝ մեղադրվելով ծառայակցի սպանության մեջ:

Հիշում եմ դեպքը: Տանիքում կախել էին մի զինվորի: Ես կարծում եմ՝ այդ դատավճիռն արդար է եղել:

Պարոն Ջհանգիրյան, գործում ընդամենը մեկ փորձաքննություն էր…

Չեղավ, չի կարող պատահել: Իսկ ի՞նչ փորձաքննություն էիք ուզում, Զարուհի:

Օրինակ, համալիր փորձաքննություն՝մատնահետքաբանական, իրեղեն ապացույցների մասով, հոգեբանական, քննչական փորձարարություն…միայն մեկ զինվորի՝ Սայաթ Արշակյանի անընդհատ լրացվող ցուցմունքներն էին:

Չեմ կարծում, կխնդրեմ մեկ անգամ էլ նայեք:

Կան երկրներ, որտեղ օրենսդրորեն գործում են երիտասարդների արդարադատության նորմերը: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում ըստ տարիքային առանձնահատկությունների պատժի նշանակմանն ու կրմանը:

Տեսեք՝ 18 տարեկանից մենք բանակ ենք տանում տղաներին, տալիս ենք զենք ու սովորեցնում պաշտպանել հայրենիքը, նաև՝ ոչնչացնել հակառակորդին: Բայց ես ինքս դաժան չեմ և չեմ կարծում, թե ցմահ ազատազրկումը արդարացված է: Շուտով քրեական օրենսգրքի նոր նախագիծ է մշակվելու, գուցե շատ նորմեր վերանայվեն: Ցմահ ազատազրկման ինստիտուտը պիտի կատարելագործվի: Պետք է պահման ռեժիմները նախ փոխվեն: Այս ամենը ուսումնասիրության նյութ պիտի դառնա: Պետք է համակողմանի մոտենալ խնդրին: