Մեծ եղեռնից հետո մենք` հայերս, պատմական ճշմարտության վերականգնման երկար ճանապարհ ենք անցել. պատմագրություն, դիվանագիտություն, լոբբիզմ: Լավ գիտենալով մշակույթի ուժը, մեր հանդեպ կատարված պետական հանցագործության մասին խոսել ենք նաև այդ լեզվով: Իհարկե այս հարցում նաև որոշ վրիպումներ ենք ունեցել. միշտ չէ, որ նկատի ենք ունեցել աշխարհին  հասանելի ու հասկանալի լինելու կարևոր հանգամանքը: Մինչդեռ մշակութային հեռահար քաղաքականություն վարելու դեպքում մենք գուցեև դանդաղ, բայց հիմնավորապես բազմապատկվող դիվանագիտական ձեռքբերումներ կունենայինք, քանի որ առհասարակ վավերագրությունն ավելի է վիճարկվում, քան գեղարվեստը:

Այսօր` Հայոց եղեռնի հարյուրամյակի շեմին, մենք ամբողջ աշխարհում հասարակական կարծիքի ձևավորման խնդիր ունենք: Խոսքս վերաբերում է անգամ այն երկրների ժողովրդներին, որոնց կառավարությունն ընդունել է հայերի ցեղասպանությունը: Ուրուգվայցուց մինչև ֆրանսիացի ու գերմանացի, դեռ լսելիք ունեն մեզանից, և որ կարևոր է` մի լեզվով, որը հասանելի լինի բոլորին: Եվ Աստծո բարեհաճությունը չէ՞, արդյոք, որ ճիշտ ժամանակին մենք ունեցանք արվեստի մի այնպիսի գործ, որը բազում դիվանագիտական նախաձեռնություն արժե:  

Խոսքս Տիգրան Մանսուրյանի` Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված ռեքվիեմին է վերաբերում: Քառասունհինգ րոպեանոց այդ երաժշտական մեծակտավ երկը մաեստրոյի կյանքի տասը տարին է արժեցել, եթե նկատի ունենանք պրպտումների ամբողջ նախնական փուլը, աշխարհի մեծ թվով ռեքվիեմների խորքային ուսումնասիրության ընթացքը, նաև իր ստեղծած ու կիսատ թողած տարբերակները, որոնք ճանապարհ են բացել այն ստեղծագործության համար, որն առաջին անգամ հնչեց 2011-ի նոյեմբերին` Գերմանիայում: Ռեքվիեմ գրելու միտքը վաղուց էր զբաղեցրել Մանսուրյանին, երբ ստացավ Մյունխենի կամերային նվագախմբի և Բեռլինի «Ռիաս» կամերային երգչախմբի պատվերը:

Այն տարիներին, երբ Մանսուրյանն աշխատում էր «Ռեքվիեմ»-ի վրա, հաճախ եմ այցելել նրան ու ականատես եղել նրա ստեղծագործական մտահոգություններին ու պրպտումներին: Հասկանալի է` այդպիսի մի երկ կայացնելը պարզ ու դյուրին  գործ չէր: Պետք էր մտնել կաթոլիկ եկեղեցու լատինատառ կանոնական տեքստի հիման վրա ստեղծված բազմաթիվ ռեքվիեմների աշխարհը, նաև խորապես ճանաչել այն ռեքվիեմները, որոնք կանոնական տեքստով չեն գոյացել:

Այս բնագավառում բոլորը գիտեն Մոցարտի, Վերդիի, Բրամսի կոթողները: Խնդիր էր մտնել այդ աշխարհն ու այնտեղից դուրս բերել առաջին հայկական ռեքվիեմը` ստեղծված լատինատառ կանոնական տեքստի վրա, որը պիտի միաժամանակ ներառի թե'  հայ հոգևոր երաժշտության դարավոր փորձը, թե'  հավատացյալ հայ մարդու հոգեբանությունը: Եթե համաձայնենք, որ ամեն մի արարողակարգ իր ներսում թատերականության որոշ տարրեր է պարունակում, պիտի ընդունենք, որ ռեքվիեմի մեջ այն նույնպես ներկա է: Դրանով են պայմանավորված վախի ու խնդրանքի, լացի ու հիացումի արտահայտությունները ռեքվիեմում, որոնց համարժեք երաժշտական մարմնավորումն իր հավաստիացումը պետք է ստանար  մեր դարավոր ավանդույթների ու ծիսակարգերի խորքում:

Բավական է ասել, որ հզոր պետականություն և դրանից բխող ապահովությունն ունեցող երկրի զավակը Աստծուն իր աղերսը ներկայացնելիս հոգեբանորեն տարբերվում է այն մարդուց, որը զուրկ է իր երկրի ամրությամբ պայմանավորված ապահովության զգացողությունից: Մի խոսքով` պետք էր կատարել գերմանացիների պատվերը և միաժամանակ իրականացնել սեփական երազանքը, ստեղծել իրոք հայկական ռեքվիեմ: Շատ կարևոր էր այն, որ ռեքվիեմը նվիրված էր լինելու Հայոց ցեղասպանությանը: Մանսուրյանի ընտանիքի անդամներն էլ այդ միլիոնավոր զոհերի մեջ էին, և  համազգային ցավն արտահայտող երաժշտական կտավի վրա կամա, թե ակամա կդրոշմվեին անձնական վշտի  արտահայտությունները:    

Այսպես, Մանսուրյանի համար փաստորեն լուծված էր ինչ անելու խնդիրը: Մնում էր լուծել այն խնդիրը, թե ով է այս ռեքվիեմը երգողը: Ու նա գտավ իրենց  կոնկրետության մեջ տեսանելի, ընկալելի «հերոսներին»: Դրանք հայկական մանրանկարչության մեջ պատկերված, ինչպես ինքն է ասում` սև հոնքերով, կլոր աչքերով կերպարներն են, որոնք ապրում են իրենց խաղաղ միամտության, երբեմն խորախորհուրդ լռության մեջ: Այդ կերպարների նախնին կարծես թե չի խաբվել օձից: Այդաստիճան խոնարհության կողքին մեղքը չի կարող տեղ ունենալ: Ուրիշ էլ ո՞ւմ, եթե ոչ նման  կերպարներին կարելի է վստահել երգեցողությունը,  ուր լատիներենը  եկել է հյուսվելու հայ մելոսին` ասելու համար` Agnus Dei, այսինքն` Գառն Աստծո:  Եվ հենց այստեղ էր, որ սկիզբ առավ ո'չ բուն կաթոլիկականը, ո'չ բուն հայկականը, ոչ էլ անգամ նրանց սինթեզը, այլ մի բոլորովին նոր արժեք, որի մեկնաբանումն, իհարկե, երաժշտագետների անելիքն է, բայց մի բան միանշանակ է. Մանսուրյանի «Ռեքվիեմ»-ի տեքստը լատիներեն է, պատվիրված է գերմանացիների կողմից (ըստ պայմանագրի` մեկուկես տարի այն իրավունք ունեն կատարելու միայն պատվիրատուները` Մյունխենի կամերային նվագախումբն ու Բեռլինի «Ռիաս» կամերային երգչախումբը), բայց, այնուամենայնիվ, այս «Ռեքվիեմ»-ը մտավ և' համաշխարհային, և' հայ երաժշտության գանձարան:  

Իսկ հիմա` մի փոքր անդրադարձ այն մասին, թե ինչպես է ներկայացվել Մանսուրյանի ռեքվիեմը Բեռլինում: Գլխավոր փորձից հետո գերմանացի երիտասարդները մեկուկես ժամ զրուցել են Մանսուրյանի հետ` մաեստրոյի ռեքվիեմի, ինչպես նաև այդ աշխատանքը 97 տարի առաջ տեղի ունեցած ցեղասպանության զոհերի հիշատակին ձոնելու, Հայաստանի անցյալի ու ներկայի մասին: Համերգի օրը, նախքան կհնչեր ռեքվիեմը, բեռլինցի դպրոցահասակ երեխաները կեսժամանոց ներկայացմամբ ունկնդրին նախապատրաստել են լսելու հնչելիք ստեղծագործությունը. ծանոթացրել են հայոց պատմությանը,  մանրանկարչությանը: Դրանից հետո միայն հնչել է ռեքվիեմը: Ծափահարությունները պարզապես չէին դադարում: Համերգի հաջորդ օրը Բեռլինի ռադիոկայանով հեռարձակվել է Մանսուրյանի «Ռեքվիեմ»-ը, այնուհետև` մաեստրոյի` բեռլինյան ռադիոկայանին տված հարցազրույցը: Եվ հենց այս մասին էր, որ խոսում էի սկզբում, աշխարհին հասանելի ու հասկանալի լինելու հենց այս կերպի մասին, ինչի պակասն ու ինչի կարիքը շատ ունենք:

Հայոց եղեռնի հարյուրամյակին երեք տարի է մնացել: Եթե մենք ջանանք, աշխարհի տարբեր երկրների եկեղեցիներում հնարավոր կլինի հնչեցնել մեր ռեքվիեմը: Ինչպես որ Գերմանիան Մանսուրյանի և Մոցարտի ռեքվիեմները հնչեցրեց նույն համերգի ընթացքում` անհայտ ստեղծագործությունը դնելով հանճարի գործի կողքին, նույնկերպ Մանսուրյանի ստեղծագործությունը Իտալիայում կարող է հնչել Վերդիի, Ֆրանսիայում` Ֆորեի ռեքվիեմների հետ: Եվ եթե մենք հիմնավորապես լուծենք այս` ոչ միայն մշակութային խնդիրը, աշխարհն առանց խոսքի էլ կհասկանա, թե ինչի մասին են լռում մեր քրիստոնեական մանրանկարչության կերպարները, կամ լատիներեն ծանոթ բառերով, բայց կարծես մի բոլորովին ուրիշ լեզվով ում է ոգեկոչում Տիգրան Մանսուրյանի «Ռեքվիեմ»-ը: 

Ինչպես ասացի, ռեքվիեմի վրա աշխատելու ընթացքում շատ անգամ ենք Մանսուրյանի հետ խոսել մեր մշակույթում նախադեպը չունեցող այդ երաժշտական երկի ստեղծման մասին: Միասին նաև հանդիպել ենք Վեհափառին, զրուցել հոգևորի և մշակութայինի զուգորդումներից:

Տիգրանին տեսա նաև Գերմանիայից վերադառնալուց հետո: Արդեն որերորդ անգամ զարմացա նրա անսահման համեստությունից: Խոսում էր իր կատարած գործի մասին այնպես, ասես ինքը մաս չունի այդ արարումի մեջ: Մի պահ Տիգրանն ինձ մեր մանրանկարչության կերպարներից մեկը թվաց: Այդ հանդիպման ժամանակ էլ նա ինձ անակնկալ մատուցեց` խոստովանելով, որ պատրաստվում է գրել համերգային պատարագ (մասնավորաբար համերգային դահլիճում հնչեցնելու և ոչ եկեղեցական արարողակարգին ծառայեցնելու), որը դարձյալ պետք է նվիրված լինի Մեծ եղեռնի 100 ամյակին: Մանսուրյանի համար մի նոր պատասխանատվություն է` Կոմիտասից ու Եկմալյանից հետո ինչպես որ մեզ, այնպես էլ համայն աշխարհին ներկայացնել հայոց նորաստեղծ պատարագը: 73-ամյա մաեստրոն մանկան ոգևորությամբ խոսում էր մեր հոգևոր մշակույթի, աշխարհին ներկայացնելու արժանի մեր հայկական մելոսի ու այդ գործում իր անելիքների մասին:

Ես լսում էի նրան ու մտածում, որ վաղուց ժամանակն է, որ մեր երկիրը լրջորեն ու գործնականում նկատի ունենա իր ամենամեծ հարստությունը` մշակույթը, ու իր մշակութային ռազմավարությունը կառուցի ի նպաստ իր քաղաքացու, իր մտավորականի, իր դատի:   

Ռազմիկ Մարկոսյան