Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանը (ՄԻԵԴ) Վահան Խալաֆյանի գործով այսօր Հայաստանի դեմ վճիռ է կայացրել: Չարենցավանի ոստիկանության բաժանմունքում մահացած 24-ամյա Վահան Խալաֆյանի մահվան հանգամանքներն արդյունավետ չքննելու և մեղավորներին պատասխանատվության չենթարկելու պայմաններում, ՄԻԵԴ-ն արձանագրել է Եվրոպական Կոնվենցիայով երաշխավորված` կյանքի և խոշտանգումների արգելքի իրավունքների խախտում: Հայաստանի կառավարությունը տուժողի իրավահաջորդներին` Վահանի մորը և ազգականներին, պետք է վճարի 50 000 եվրո՝ որպես ոչ նյութական վնասի հատուցում:

Վահան Խալաֆյանի ազգականների իրավունքները ՄԻԵԴ-ում ներկայացրել են փաստաբան Արա Ղազարյանը և իրավապաշտպան Արտակ Զեյնալյանը:

2010թ. ապրիլի 6-ին ոստիկանության Չարենցավանի բաժնում հարուցվել է քրեական գործ՝ գողության դեպքի առթիվ: Ապրիլի 13-ին Վահան Խալաֆյանը և ևս երեք անձ գողություն կատարելու կասկածանքով բերման են ենթարկվել ոստիկանության Չարենցավանի բաժին: Վահան Խալաֆյանը ձերբակալվել է: Սակայն համապատասխան մատյանում որևէ գրառում այդ մասին չի կատարվել:

Վահան Խալաֆյանը հրաժարվել է ինքնախոստովանական ցուցմունք տալ, ինչի հետևանքով ոստիկանության բաժնում` քրեական հետախուզության բաժանմունքի պետի կողմից բռնություն է գործադրվել նրա նկատմամբ՝ բռունցքներով և ոտքերով հարվածելով մարմնի տարբեր մասերին:

Ավելի ուշ կազմվել է անձին ոստիկանություն բերման ենթարկելու արձանագրություն, որտեղ ոստիկանություն բերման ենթարկելու ժամը կեղծվել է: Կարճ ժամանակ անց, պաշտոնական վարկածի համաձայն, Վահան Խալաֆյանը, աշխատասենյակի պահարանից վերցնելով այնտեղ պահվող խոհանոցային դանակը, երկու անգամ հարվածել է իր որովայնին` պատճառելով կյանքի հետ անհամատեղելի մարմնական վնասվածքներ: Տեղում նրան ցուցաբերվել է առաջին բուժօգնություն, ապա` շտապ օգնության ավտոմեքենայով տեղափոխել են Չարենցավանի բժշկական կենտրոն, սակայն վերջինիս կյանքը փրկել չի հաջողել և նա ստացված մարմնական վնասվածքներից հիվանդանոցում մահացել է:

Խալաֆյանի մայրը և հարազատները վիճարկել են պաշտոնական վարկածը և պնդել, որ իրականում Վահան Խալաֆյանը կորցրել է գիտակցությունը վատ վերաբերմունքի հետևանքով ստացած գլխուղեղի վնասվածքի պատճառով: Հանցագործությունը կոծկելու համար ոստիկանները որոշել են ինքնասպանության շղարշ ստեղծել՝ Վահան Խալաֆյանի որովայնին երկու անգամ դանակահարելով։

Դեպքի առթիվ հարուցվել էր քրեական գործ` ինքնասպանության հասցնելու հոդվածով: Նշանակվել է դիակի դատաբժշկական փորձաքննություն: Փորձագետը, բացի դանակի հարվածների հետևանքով առաջացած վնասվածքներից, այլ վնասվածքներ ևս արձանագրել էր Խալաֆյանի մարմնի տարբեր մասերին:

Մեղադրանք է առաջադրվել Չարենցավանի ոստիկանության քրեական հետախուզության բաժանմունքի պետ Աշոտ Հարությունյանին, քրեական հետախուզության բաժանմունքի օպերլիազոր Մորես Հայրապետյանին, ավագ օպերլիազորներ Գարիկ Դավթյանին  և Գագիկ Ղազարյանին: Ըստ մեղադրական եզրակացության` հանդիսանալով պաշտոնատար անձինք, ակնհայտ դուրս գալով պաշտոնական լիազորությունների շրջանակներից՝ բռնություն են գործադրել բերման ենթարկված անձի նկատմամբ, ինչն անզգուշությամբ առաջացրել է ծանր հետևանքներ:

Կոտայքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանը 2010թ. Աշոտ Հարությունյանին դատապարտել էր ազատազրկման` 8 տարի ժամկետով` պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններում ու կազմակերպություններում պատասխանատու պաշտոններ զբաղեցնելու իրավունքից զրկելով 2 տարի ժամկետով: Մորես Հայրապետյանն ազատազրկվել էր 2 տարով, իսկ Գարիկ Դավթյանն ու Գագիկ Ղազարյանը ճանաչվել էին անմեղ և արդարացվել էին:

Վերաքննիչ դատարանը 2011թ. տուժող Խալաֆյանի իրավահաջորդների և մեղադրող դատախազի վերաքննիչ բողոքները մերժել է`ուժի մեջ թողելով առաջին ատյանի դատարանի վճիռը: Վերաքննիչ դատարանը Մորես Հայրապետյանի նկատմամբ կիրառել է համաներում և ազատել պատժից, իսկ Աշոտ Հարությունյանի պատիժը կրճատել էր 1/3-րդով:

Վճռաբեկ դատարանը վերադարձրել էր բողոքները` այդպիսով օրինական ուժ տալով վերաքննիչ դատարանի որոշմանը: Դրանից հետո միայն Վահան Խալաֆյանի հարազատները դիմել են ՄԻԵԴ` հիմնավորելով, որ խախտվել է Եվրոպական կոնվենցիայի 2-րդ (կյանքի իրավունք) և 3-րդ (խոշտանգումների արգելք) հոդվածները:

Եվրոպական դատարանում Հայաստանի կառավարության ներկայացուցիչը պնդել է, որ դիմումատուները չեն կարող պնդել, որ իրենք եղել են Կոնվենցիայի 2-րդ և 3-րդ հոդվածների խախտման զոհ, քանի որ հետաքննությունը պարզել է Վահան Խալաֆյանի մահվան և դաժան վերաբերմունքի հանգամանքները, մեղավորները պարզվել և պատժվել են:

Խալաֆյանի հարազատները համաձայն չէին Կառավարության դիրքորոշման հետ, որ Վահան Խալաֆյանի դաժան վերաբերմունքի և մահվան բոլոր մեղավորները բացահայտվել և պատժվել են: Նրանք պնդել են, որ հետաքննությունը մանրակրկիտ և արդյունավետ չի եղել, և մի շարք կարևոր հարցեր մնացել են անպատասխան։ Քննչական մարմնի կողմից քննարկվել է միայն մեկ վարկած, այն է՝ ինքնասպանությունը և ձեռնարկված բոլոր քննչական միջոցառումներն ուղղված են եղել կոնկրետ այդ վարկածը հաստատելուն։ Միայն չորսն են կանգնել դատարանի առաջ, որոնցից երկուսն արդարացվել են, իսկ մեկը՝ ազատազրկվել, բայց նույնիսկ նա համաներում է ստացել: Որևէ մեկը չի պատժվել խոշտանգումների համար:

«Եթե ​​ներպետական ​​քրեական օրենսդրությունը խոշտանգումը նախատեսեր որպես առանձին հանցագործություն, ապա նման արարքների համար պատժվողները համաներման իրավունք չէին ունենա»,- ՄԻԵԴ-ին հայտնել են Խալաֆյանի իրավահաջորդները:

Դանակահարված վերքերի բնույթն ու դիրքը նույնպես կասկածներ են առաջացրել, որ դրանք կարող էին հասցվել այդքան կարճ ժամանակում։ Դանակի բռնակի վրա մատնահետքեր չեն հայտնաբերվել, թեև տուժողը, իբր, պահել է դանակը, և ոստիկաններից մեկը նույնպես բարձրացրել է այն՝ նորից պահարան դնելու համար: Խալաֆյանի հարազատները պնդել են, որ հետքերը մաքրվել են։

Միջադեպը վերարտադրելու վերաբերյալ նրանց խնդրանքը, որը թույլ կտար պարզել, թե հնարավո՞ր է Վահան Խալաֆյանի կողմից այդքան կարճ ժամկետում կատարել բոլոր գործողությունները, ինչպես պնդում էին ոստիկանները, մերժվել են առանց հիմնավոր պատճառների։

Մի շարք իրարամերժ ցուցմունքներ ևս չեն պարզաբանվել, իսկ տուժողի կրած բաճկոնն անհետացել է։ Դաժան վերաբերմունքի ոչ բոլոր հանգամանքներն են հետաքննվել։ Պնդել են, որ իրենց իրավունքներն անհիմն կերպով սահմանափակվել են վերաքննիչ վարույթում, քանի որ վերաքննիչ դատարանը կիրառել է արագացված ընթացակարգ և գործը քննել է վճռաբեկության կանոններով, այլ ոչ թե լիարժեք դատաքննություն անցկացնելու։ Ներպետական ​​դատարանները բացահայտորեն չեն ճանաչել տուժողի կյանքի իրավունքի խախտումը և արդար, համարժեք և համաչափ պատիժներ չեն նշանակել։

«Վահան Խալաֆյանի մահվան պատասխանատվությունը կրում են իշխանությունները՝ անկախ մահվան հանգամանքներից և պատճառներից և այն հանգամանքից՝ դա տեղի է ունեցել ինքնասպանության կամ դաժան վերաբերմունքի հետևանքով»,- նշել են դիմումատուները:

Կառավարության ներկայացուցիչն ընդունել է, որ կա ուղղակի պատճառահետևանքային կապ ոստիկան Աշոտ Հարությունյանի ապօրինի գործողությունների և Վահան Խալաֆյանի ինքնասպանության միջև, սակայն պնդել է, որ ոստիկանները չգիտեին և չէին կարող իմանալ Վահան Խալաֆյանի հոգեբանական վիճակի մասին։ Նրանք չէին կարող իմանալ, որ ճնշումների և իրեն հասցված թեթև վնասվածքների հետևանքով նա կարող էր դանակահարել իրեն։

ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ անազատության մեջ գտնվող անձինք խոցելի վիճակում են, և իշխանությունները պարտավոր են պաշտպանել նրանց: Հետևաբար, երբ անհատը լավ առողջական վիճակով բերման է ենթարկվում ոստիկանություն և պարզվում է, որ նա վնասվածք է ստացել անազատության մեջ, պետության պարտականությունն է արժանահավատ բացատրություն տալ, թե ինչպես են այդ վնասվածքները պատճառվել: Անազատության մեջ գտնվող անձի նկատմամբ վատ վերաբերմունքի համար իշխանությունների պարտավորությունը հատկապես խիստ է, երբ անձը մահանում է:

Անդրադառնալով գործի քննությանը, ՄԻԵԴ-ը նշել է նաև, որ հետաքննությունը պետք է լինի մանրակրկիտ, ինչը նշանակում է, որ իշխանությունները պետք է պարզեն տեղի ունեցածը և չպետք է հիմնվեն հապճեպ կամ անհիմն եզրակացությունների վրա՝ զուտ գործի քննությունը փակելու համար:

Դատարանը նկատում է, որ Խալաֆյանի ինքնասպանության վարկածը իշխանությունների կողմից հապճեպ և առանց որևէ հիմնավորման ընդունվել է քննության հենց առաջին օրը: Ավելին, դեպքերի նման զարգացումն ամբողջությամբ հիմնված է ոստիկանության ծառայողների ցուցմունքների վրա, որոնք ներգրավված են եղել միջադեպին և չէին կարող անաչառ վկա լինել:

Բացի այդ, փորձագետներին մշտապես ներկայացվել է ինքնասպանության վարկածը՝ որպես հաստատված փաստ, և փորձագետին հարց չեն ուղղել՝ դիտարկելու կամ մեկնաբանելու որևէ այլ հնարավոր սցենար:

ՄԻԵԴ-ը կասկածելի է համարել նաև դանակի վրա մատնահետքերի բացակայությունը:

«Դատարանը չի կարող անտեսել այն փաստը, որ նույնիսկ եթե ոստիկաններից մեկը ի վերջո մեղավոր է ճանաչվել Վահան Խալաֆյանի նկատմամբ բռնություն գործադրելու մեջ, նրա նկատմամբ կիրառվել է համաներում, որի արդյունքում պատիժը կրճատվել է: Այնուամենայնիվ, Դատարանն արդեն որոշել է, որ համաներումը և ներումը չպետք է հանդուրժվեն պետական ​​գործակալների կողմից խոշտանգումների կամ դաժան վերաբերմունքի վերաբերյալ գործերում»,- նշված է ՄԻԵԴ-ի վճռում:

Կարդացեք նաև՝

• Առաջ է քաշվել նաև Վահան Խալաֆյանին սպանելու վարկածը
• Ինչու է համոզում ոստիկանապետ Ալիկ Սարգսյանը
• Չարենցավանի ոստիկանության բաժանմունքում 2010թ տեղի ունեցած սպանության տարելիցի առթիվ
• Ոստիկանապետի կադրային նշանակումը առաջացնում է մարդու իրավունքների խախտման վտանգներ