Մանվել Սարգսյան, քաղաքագետ

ԵԱՀԿ Մինսկի խմբից ազատվելու Ադրբեջանի ցանկության պատճառների և նրա ողջ քաղաքական և իրավական ժառանգության մասին իմ հոդվածում ես փորձեցի ներկայացնել Ադրբեջանի ցանկությունը ոչ միայն Հայաստանին զրկել հայ ժողովրդի դեմ հանցագործությունների մեջ Ադրբեջանին մեղադրելու հնարավորությունից, այլև. ձեռք բերել քաղաքական և իրավական ռեսուրսների 30 տարվա զինանոցից օգտվելու մենաշնորհային իրավունք։

Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի այս նկրտումների վերաբերյալ արձագանքներ չկան. սրան, կարծես թե, մեծ նշանակություն չի տրվում։ Առայժմ Հայաստանի Հանրապետության ղեկավարությունն իր ամբողջ քաղաքականությունը կապում է մեկ միջազգային սկզբունքի հետ՝ միջազգայնորեն ճանաչված սահմանների անձեռնմխելիության սկզբունքի հետ։ Ըստ այդմ, Հայաստանի Հանրապետությունը կարծում է, որ Ադրբեջանին 29800 քառակուսի կիլոմետր տարածքի խնդիրներից դուրս որևէ պահանջ ներկայացնելուց հրաժարվելը բավարար է խաղաղության պայմանագրի ձեռքբերման համար։ 

Ադրբեջանի հետ սահմանազատման խնդիրը կարևորելը բխում է հենց վերը նկարագրված տրամաբանությունից։ Ենթադրվում է, որ սկսված գործընթացում ձևավորվում է «խաղաղություն պարտադրելու» մեխանիզմ։ Տարվում է Ադրբեջանին պատերազմ սկսելու ցանկացած պատճառից զրկելու քաղաքականություն։ Ենթադրվում է, որ դա պատերազմը կդարձնի «ոչ լեգիտիմ»։ Իսկ եթե Ադրբեջանը պատերազմ սկսի, դա կորակվի որպես ագրեսիա, և Հայաստանը օգնություն կստանա Արևմուտքից։ Մեկ էլ տեսար, կարող է պատերազմ չլինի էլ։

Ճիշտ է, այն, որ Ադրբեջանը չունի նույն շահագրգռվածությունը սահմանազատման հարցում, ինչ Հայաստանը, չի ժխտվում, քանի որ նա չի նվազեցնում իր բոլոր պահանջները Հայաստանի հանդեպ։ Ալմա-Աթայի հռչակագրի՝ որպես տարածքների սահմանազատման հիմնական սկզբունքի միանշանակ հաստատում չկա: Կան նաև չթաքնված պահանջներ, որ Հայաստանն ընդունի նոր Սահմանադրություն՝ որպես խաղաղության պայմանագրի ստորագրման պայման։ Դե, մնացած պահանջները բոլորին հայտնի են, ու դրանք թվարկելն իմաստ չունի։

Հայաստանի ղեկավարությունը կարող է համաձայնվել այս պայմաններին. նման նախնական վերաբերմունքն արդեն իսկ նկատելի է։ Բայց փաստն այն է, որ եթե Հայաստանը համաձայնի այս պահանջներին, ապա կառաջարկվեն մյուսները, որոնք արդեն բարձր մակարդակով բարձրաձայնում են Ադրբեջանի ղեկավարության ներկայացուցիչները։ Տպավորություն է ստեղծվում, թե Հայաստանի իշխանությունները խաղադրույք են կատարում, որ Ադրբեջանը չի կարողանա ստիպել Հայաստանին ընդունել իր պայմանները այն պատճառով, որ Արևմուտքը և միջազգային իրավունքը դա թույլ չեն տա։ Համենայնդեպս, նման վստահության մասին խոսում են իշխանությունների շատ ներկայացուցիչներ ու համակիրներ։ 

Բայց այս ամենում կա մեկ հանգամանք, որը Հայաստանի դիրքերը դարձնում է ծայրահեղ խոցելի։ Հայաստանի իշխանությունների լուռ համաձայնությունը «Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի տարածքի 20%-ի 30-ամյա օկուպացիայի մասին» ադրբեջանական թեզի հետ անարդյունավետ է դարձնում Հայաստանի ջանքերը։ Ադրբեջանի դիվանագիտության զինանոցում մշտապես առկա է միջազգային մասշտաբի ծանր հանցագործության մեղադրանք Հայաստանին։ Հայաստանի դեմ ուղղված բոլոր պահանջները հիմնված են այս մեղադրանքի վրա։ Ուստի բոլոր հույսերը, որ միջազգային իրավունքը և արևմտյան հանրությունը թույլ չեն տա Ադրբեջանին իրականացնել իր պահանջները, բոլորովին համոզիչ չեն թվում։ Միջազգային հարաբերություններում վտանգավոր է մեղադրվել «մահացու մեղքի» մեջ։ 

Բայց, ոչ միայն դա։

Իմ կարծիքով, ներկայիս քաղաքական գործիչների և քաղաքագետների գլխավոր սխալը գլոբալ փոփոխությունների ներկա դարաշրջանի առանձնահատկությունների անբավարար ընկալումն է։ Միջազգային կանոնների և ազգային շահերի գնահատականները կատարվում են «սառը պատերազմի» ստատիկ ժամանակաշրջանի (1945-85 թթ.) տրամաբանության շրջանակներում։ Ըստ այդմ, մարդկանց գիտակցության մեջ ստեղծվում է ընթացող քաղաքական գործընթացների աղավաղված պատկեր։ Այդ խեղաթյուրված պատկերի հիման վրա են կայացվում որոշումներ։ Հասկանալի է, որ այս որոշումների արդյունքները շատ դեպքերում չեն համընկնում սպասվողի հետ։ Դա անելու համար պետք է հիմնականում հասկանանք, որ փոփոխությունների ժամանակաշրջաններում սուբյեկտների շահերը կարող են հակասել ստատիկ ժամանակահատվածում նրանց շահերին: Դա պայմանավորված է նրանով, որ ի հայտ են եկել սկզբունքորեն նոր խնդիրներ, որոնք բնորոշ չեն միջազգային հարաբերությունների ստատիկ ժամանակաշրջանին։

Ըստ այդմ, պետք էր ակնկալել, որ առաջատար տերության՝ ԱՄՆ-ի քաղաքականության առաջնահերթությունները ոչ թե ուժերի հավասարակշռությունը պահպանելու ջանքերն են, այլ, ընդհակառակը, խրախուսելը նախկին կառույցների ու մեխանիզմների քայքայումը և դրանց փոխարինումը փոփոխություններ իրականացնող նոր դինամիկ մեխանիզմներով։ Նոր աշխարհակարգի ամերիկյան հայեցակարգն էապես հիմնված է այն փաստի վրա, որ ժամանակակից պայմաններում (գլոբալիզացիա) առանձին երկրների ինքնիշխանությունը պակաս կարևոր է, քան միջազգային հանրության իրավունքը՝ Միացյալ Նահանգների անվերապահ ղեկավարությամբ: Այս ինքնիշխանությունը կարող է խախտվել, եթե այդ խախտումն իրականացվի միջազգային ահաբեկչությանը հակազդելու և մարդու իրավունքների ապահովման անվան տակ։

Այսօր շատերը տարակուսանքով են նայում այն ​​փաստին, որ ՄԱԿ-ը վատ է արձագանքում իր գոյության հիմքերի խախտմանը` ինքնիշխան երկրի տարածքի վրա զինված հարձակմանը։ Առանց ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի որոշման՝ ստեղծվում են միջազգային կոալիցիաներ՝ որոշակի ռեժիմների «պատժելու» համար։ Իսրայելի հարձակումը Իրանի հյուպատոսության վրա և այլն, սկզբունքորեն չդատապարտվեց։

Սկսվել է նաև ինքնիշխան երկրների կողմից միջազգային իրավունքի բացահայտ անտեսման գործընթաց։ Երկրները չեն ենթարկվում ՄԱԿ-ի և Արդարադատության միջազգային դատարանի որոշումներին. ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության, ինքնապաշտպանության իրավունքի սկզբունքները վերածվում են ֆաշիզմի և ահաբեկչության խրախուսման, ցեղասպանություն և էթնիկ զտումներ իրականացնելու և տարածքների զավթման մեխանիզմների՝ «ինքնապաշտպանության» կարգախոսով։ Պարզ է, որ միջազգային հարաբերություններում սկսեցին արմատավորվել այլ սկզբունքներ, որոնց շուրջ ոչ ոք աշխարհում չէր համաձայնել։

Այս ամենը մենք տեսնում ենք Հայաստանի և Ադրբեջանի հարաբերություններում։ Ադրբեջանի նախագահ Ի. Ալիևն իր բազմաթիվ ելույթներում ցույց է տալիս, որ բավականին լավ է հասկանում համաշխարհային քաղաքականության նկարագրված միտումները։ Ուստի, նրա անվերջ պահանջները Հայաստանին ու համաշխարհային հանրությանը բոլորովին միամիտ չեն։ Այդպես չլիներ, նա Արցախում սառնասրտորեն էթնիկ զտումներ կատարելուց հետո չէր պնդի, որ․

- բոլորը պետք է ճանաչեն պատերազմի միջոցով Ադրբեջանի ձևավորած նոր իրողությունները տարածաշրջանում. բոլոր երկրները, որոնք ցանկանում են գործ ունենալ Ադրբեջանի հետ, պետք է իրենց քաղաքականությունից բացառեն Հայաստանի և հայերի թեման. Հայաստանին զենքի տրամադրումն անընդունելի է, քանի որ Հայաստանը կարող է զենք օգտագործել ռեւանշիստական ​​նպատակներով. աշխարհում բոլորը պետք է հաշվի նստեն Ադրբեջանի հետ, և բոլոր խնդիրները կլուծվեն Ադրբեջանի պահանջների հիման վրա։ Փաստորեն, ներկայիս գլոբալ փոփոխությունների պայմաններում Ադրբեջանը կուրս է վարում ինքնիշխան Հայաստանի Հանրապետության նկատմամբ հայ ժողովրդի իրավունքների իսպառ վերացման ուղղությամբ։

Փոքր երկրի արտահայտած նման հավակնությունները ծիծաղելի կթվան, եթե դրանց չաջակցի կայուն դաշնակիցների խումբը, այդ թվում՝ Հայաստանի դաշնակից Ռուսաստանը։ Եվ դրանք հաջողություն չէին ունենա, եթե աշխարհում չլինեին վերը նկարագրված միջազգային միտումները։ Սա է Ադրբեջանի «ամենազորության» և Հայաստանի անզորության իմաստը։ Ադրբեջանը ցանկացած պահի կարող է հրաժարվել սահմանազատման հիմնական սկզբունքից՝ Ալմա-Աթայի հռչակագրից։ Ըստ այդմ, պետք է խոստովանել, որ պետք է ավելի զգույշ լինել ժամանակակից միջազգային հարաբերություններում «լեգիտիմության» քաղաքական կշիռը գնահատելիս և ստեղծել Ադրբեջանին խաղաղության պարտադրելու իրական մեխանիզմներ՝ հիմնված ուժերի հարաբերակցության վրա։

Հայաստանին անհրաժեշտ է կայուն գործընկերների սեփական կոալիցիա և միջազգային դերակատարության սեփական հայեցակարգ: Այլընտրանք չկա։ Այլևս անհնար է գոյություն ունենալ «անմեղ մեղավորի» և «օրենքով» պարտված սուբյեկտի դերում։ Պետք է փոխել մեր քաղաքական տեսքն ու կշիռը։ Եվ դա անել այնպես, որ արտաքին զգալի հետաքրքրություն առաջացնի: Քաղաքականությունը Հայաստանի հետ կապելը պետք է ձեռնտու լինի։

Այս մասին արժե մանրամասն խոսել՝ նպատակ ունենալով ճշգրտումներ մտցնել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքական պրակտիկայի և դիվանագիտության մեջ։

Ինչից կարող ենք առաջարկել սկսել:

Առաջինը՝ դուրս գալ Ադրբեջանի կողմից ձևավորվող օկուպանտի և ռևանշիստի կերպարից։ Առանց սրա ոչինչ չի ստացվի։ Հայաստանը պետք է մեղադրողի դեր ստանձնի։ Պետք է կոտրել Ադրբեջանի մենաշնորհային կոչը անցյալի փաստերին. անցյալի այս փաստերը պետք է ռեսուրս դառնան Հայաստանի ձեռքում՝ Ադրբեջանին մահացու մեղքերի մեջ մեղադրելու համար։ Ադրբեջանը պետք է զրկվի իր բոլոր պնդումների իրավական հիմքից՝ «Հայաստանի կողմից իր տարածքի 20%-ի 30-ամյա օկուպացիայի մասին» թեզից։ Ադրբեջանն այլ փաստարկ չունի Հայաստանի և աշխարհի հետ զրույցում։ Սա միջազգային նոր մթնոլորտ կստեղծի Հայաստանի շուրջ, քանի որ շատերը մեղադրողի դերում կտեսնեն զգալի քաղաքական ռեսուրս։

Ինչպե՞ս դա անել:

Քանի որ Հայաստանը միացել է Հռոմի ստատուտին, նա կարող է հայց ներկայացնել Միջազգային քրեական դատարան ընդդեմ Ադրբեջանի՝ նրան մեղադրելով միջազգային իրավունքը խախտելու՝ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի որոշման միջազգային դիվանագիտությունը խաթարելու, Լեռնային Ղարաբաղի դեմ ագրեսիայի և նրա տարածքը՝ որպես վեճի առարկա անեքսիայի ենթարկելու փորձի մեջ։ Խոսքը 1992 թվականին Ադրբեջանում կատարված հանցագործությունների մասին է։ Այն ժամանակ ԵԱՀԽ-ի շրջանակներում Հայաստանի և Ադրբեջանի նորաստեղծ պետությունների միջև վիճելի հարցի վերաբերյալ ձեռք բերված համընդհանուր համաձայնությունը հետխորհրդային տարածքի քաղաքական և իրավական իրողությունների ճանաչումն էր։

Այնուհետև Հարավային Կովկասը ստացավ տարածաշրջանի պետությունների լեգիտիմ վեճի թեմա։ Տասնամյակներ շարունակ աշխարհի բոլոր երկրների դիրքորոշումը եղել է այն հայտարարությունը, որ «Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակը պետք է որոշվի ԵԱՀԽ Մինսկի խմբի շրջանակներում կողմերի միջև բանակցությունների ընթացքում»։ Այս համաձայնագիրը համընդհանուր լեգիտիմություն տվեց ոչ միայն Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի քաղաքական խնդրին, այլեւ ստեղծեց Հայաստանի Հանրապետության եւ Ադրբեջանի Հանրապետության սահմանների որոշման հիմնարար սկզբունքը։

Ես հակիրճ շարադրեցի այս միջազգային վեճում Հայաստանի իրավունքների հիմնավորումը իմ նախորդ հոդվածում։ Այս ամբողջ ընթացքում Հայաստանի՝ Ադրբեջանին մեղադրանք առաջադրելուց հրաժարվելը առաջնահերթություն է դարձրել Ադրբեջանի դիրքորոշումը։ Ռազմական միջոցներով տապալելով միջազգային հանրության ջանքերը և վերացնելով վեճի առարկան՝ Լեռնային Ղարաբաղը, Ադրբեջանը անպատիժ շարունակում է Հայաստանին իր բոլոր իրավունքներից, այդ թվում՝ գոյության իրավունքից զրկելու կուրսը։ Սրան պետք է վերջ տալ. Ադրբեջանին մեղադրանք առաջադրելը կփոխի երկրների միջև առկա խնդրի էությունը և Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև բանակցային հայեցակարգը։

Ի վերջո, եթե մենք խոսում ենք խաղաղության պայմանագրի մասին, ապա բանակցությունների էությունը պետք է լինի երեսնամյա պատերազմի շուրջ վեճի լուծումը։ Այդ ժամանակ կփոխվի շատ երկրների վերաբերմունքը Հայաստանի և նրա խնդիրների նկատմամբ։

Ես միշտ ասել եմ, որ ժամանակակից Հայաստանի Հանրապետության խնդիրը ոչ թե տարածքներն են, այլ որպես պետություն գոյություն ունենալու իրավունքը։ Ե՛վ տարածքների ձեռքբերումը, և՛ դրանց հանձնումը չեն լուծում ազգի հրատապ խնդիրը։ Հին աշխարհն այլևս չկա, բայց նորում հայերը դեռ պետք է ձեռք բերեն անկախ գոյության իրավունք։