Երեկ ԱԺ-ում խորհրդարանի ու Կառավարության ներկայացուցիչները հանդիպել էին գիտնականներին: Օրակարգային հարցը «Բարձրագույն կրթության եւ գիտության մասին» օրինագծի քննարկումն էր, ինչը «Գիտուժ» նախաձեռնության մտահղացումն էր: Սա նման ձեւաչափով երկորրդ հանդիպումն է ԱԺ-ում: Առաջինը կազմակերպվել էր 2024 թ. նոյեմբերին:

Հետաքրքիր էր այն հանգամանքը, որ թեեւ օրինագիծը լրամշակվել է, փոփոխությունների ենթարկվել, քննարկումը հիմնված էր ամիսներ առաջ e-draft.am հարթակում հանրությանը ներկայացված տարբերակի վրա: Որոշ գիտնականների այս փաստը զարմացրել էր:

«Կլինեն մեծ գիտահետազոտական համալսարաններ, որոնք իրենց կառուցվածքում կունենան գիտահետազոտական ինստիտուտներ»

Բարձրագույն կրթության եւ գիտության կոմիտեի (ԲԿԳԿ) նախագահ Սարգիս Հայոցյանը մինչ օրինագծին անդրադառնալը ներկայացրեց որոշակի թվային տվյալներ:

Նա նշեց, որ Հայաստանում գիտությունը կազմակերպվում է երկու տեղում՝ գիտահետազոտական ինստիտուտներում եւ բուհերում: Ոլորտի ֆինանսավորումը կատարվում է երեք ուղղություններով: Առաջինը բազային ֆինանսավորումն է, որը տրամադրվում է գիտական կազմակերպություններին՝ իրենց գործունեությունը կազմակերպելու համար, ապահովում է հիմնական աշխատավարձային ֆոնդն ու ենթակառուցվածքների պահպանման ծախսերը: Թեմատիկ ուղղությունը մրցութային ֆինանսավորման հիմնական բաղադրիչն է, որի միջոցով ֆինանսավորվում են գիտնականների նախաձեռնությունները, տարբեր հետազոտական ծրագրերը: Իսկ երրորդը նպատակային ֆինանսավորումն է, որն ամենափոքրն է ներկայացվածներից: Այստեղ փոփոխություն է եղել: Հայոցյանի փոխանցմամբ՝ այս տարի Կառավարությունն ընդունել է նպատակային ֆինանսավորման նոր կարգ: Այն ուղղված է պետության կարիքներից բխող հետազոտական ծրագրերի իրականացմանը:

«Այս նոր կարգով լրիվ նոր տրամաբանություն է դրվել: Մինչեւ դա էլ անունով նպատակային էր, բայց էլի նույն գիտնականների նախաձեռնությամբ հետազոտություններ էին: Հիմա մեխանիզմներ են դրվել, որտեղ կբացահայտվի պետության կարիքը, կքննարկվի գիտական համայնքի հետ, կհղկվի, մրցույթներ կարվեն, եւ կհասկանանք, թե ով է ի վիճակի իրականացնել դրանք»,- նշեց Ս. Հայոցյանը:

Անդրադառնալով Գիտությունների ազգային ակադեմիային՝ Հայոցյանը նշեց, որ Հայաստանում գիտական կազմակերպությունների մեծ մասը (34) գործում է ԳԱԱ կազմում, ԳԱԱ համակարգում է աշխատում նաեւ ՀՀ գիտաշխատողների մոտ 70 տոկոսը: Բազային ֆինասնավորման միջոցով ապահովվում է 2266 գիտաշխատողի ու 1236 վարչասպասարկող անձնակազմի ներկայությունը ԳԱԱ համակարգում: Ակադեմիայի կառուցվածքի կազմակերպությունների հատկացումների մեջ 75 տոկոսը բազային ֆինանսավորումն է՝ 7,6 մլրդ դրամ:

Ս. Հայոցյանն անդրադարձավ նաեւ միջազգային պարբերականներում գիտական հրապարակումներին եւ մրցակցության ինդեքսներում դասակարգմանը: Ըստ նրա՝ այդ հրապարակումները ԳԱԱ կազմակերպությունների տված գիտական արդյունքի մեկ քառորդն են կազմում կամ 25-30 տոկոսը:

«Սա խոսում է այն մասին, որ այսօրվա համակարգում ունենք ծախսի հանդեպ վերադարձի էական խնդիրներ: Սրան զուգահեռ ունենք գիտական կազմակերպությունների մեծ բաշխվածություն: Կազմակերպություններ ունենք, որտեղ գիտաշխատողները 50-ից ոչ ավել են, այսինքն՝ այս ամենը բերում է գիտության գետտոյացման, եւ հետագայում նաեւ խնդիրներ են առաջանում գիտության մրցունակության վերաբերյալ ընդհանուր խոսույթի ձեւավորման հարցում»,- նկատեց Սարգիս Հայոցյանը:

Նրա դիտարկմամբ՝ գիտության ոլորտում ունենք գլոբալ խնդիր՝ գիտական համակազմի ծերացումը: Արձանագրվել է 60-ից բարձր տարիքի գիտաշխատողների բնական անկում: Ծրագրեր են իրականացվում, որ գիտություն բերվեն երիտասարդներ: Հայոցյանն ասում է, թե որքան էլ ամբիցիոզ հնչի, բայց պատմական իրադարձություն է. արդեն երրորդ տարին է, ինչ գիտնականների թվի աճ է գրանցվում, այնինչ անկախությունից ի վեր միայն նվազում է արձանագրվել: Բայց խնդիրն այն է, որ աճը դեռ միայն թվերի տեսքով է, ինչն առայժմ չի ենթադրում որակական աճ: Պատճառն այն է, որ հեռացողներն ու եկողները իրենց փորձառությամբ հավասար չեն: «Հեռանում են մեծ փորձառություն ու գիտությամբ զբաղվելու ունակություն ունեցող մարդիկ, մուտք են գործում երիտասարդ, անփորձ կադրեր, ինչը տեսականորեն հնարավորություն է, բայց իրավիճակը չեն բուժում»,- նկատեց ԲԿԳԿ նախագահը:

Էականորեն աճել է նաեւ գիտական հրապարակումների թիվը, բայց, ըստ Հայոցյանի, երբ Հայաստանը համեմատում ես նմանատիպ փոքր երկրների հետ, ապա առկա քանակը նույնիսկ չի մոտենում միջազգային չափանիշներին:

«Շատ են հնչում մեղադրանքներ, որ կենտրոնանում ենք հրապարակումների վրա եւ այլ ասպեկտներ բաց ենք թողնում, բայց իրականում դա իր պատճառաբանությունն ունի, քանի որ հրապարակումը գիտնականի աշխատանքի հիմնական ցուցիչն է: Այսինքն՝ եթե գիտնականն իր հիմնական գործը չի կարողանում անել, էն մնացած աշխատանքները որ պիտի անի, հիմք չկա կարծելու, որ ավելի լավ է անում: Ըստ էության, մեզ պետք է ապահովել համակարգի կարողունակություն, հետո պետք է անցնել համակարգից այլ արդյունքներ քաղելուն»,- ասաց Հայոցյանը:

Այնուհետեւ նա անդրադարձավ «Բարձրագույն կրթության եւ գիտության մասին» օրինագծին: Նշեց, որ տեւական ժամանակ աշխատել են դրա լրամշակված տարբերակի վրա, հավաքել են գիտական ինստիտուտների մտահոգությունները, որոնք առավելագույնս արտացոլված են նախագծում:

«Օրենքի նախագծով բուհական եւ գիտական համակարգի նոր սկզբունք է ձեւավորվում, որտեղ կլինեն մեծ գիտահետազոտական համալսարաններ, որոնք իրենց կառուցվածքում կունենան գիտահետազոտական ինստիտուտներ, որոնք կվայելեն իրենց ազատությունը, այդ թվում՝ ֆինանսական, կադրերի, գիտական ծրագրեր իրականացնելու, բայց նաեւ կլինեն մեծ օրգանիզմի մի մաս, կունենան պարտավորություններ մասնակցելու կրթական պրոցեսներին, այսինքն՝ համակարգն այնպես է նկարագրված, որ ունենալու ենք գիտական կադրերի անընդհատ հոսք, որը կօգնի նաեւ իմ նշած հարցերի լուծմանը»,- պարզաբանեց Ս. Հայոցյանը:

Նրա խոսքով՝ նոր համակարգը հնարավորություն կտա բուհերի լավագույն ուսանողներին ներգրավել գիտական գործընթացներում: Միաժամանակ խթանվելու է բուհական նորարարությունը: Մյուս կողմից՝ ըստ Հայոցյանի, գիտական կազմակերպություններն անկախ են լինելու իրենց գործունեության ոլորտները որոշելիս, ինչպես նաեւ ազատ կլինեն որոշակի պատվերներ իրականացնելու հարցում: Մի շարք արեւմտյան երկրներում, ըստ բանախոսի, սա արդյունավետ մեխանիզմ է՝ համալսարանական հետազոտական ինստիտուտները կարեւորագույն հետազոտություններ են անում տարբեր ոլորտներում, այդ թվում՝ պաշտպանական, արդյունաբերական:

«Սայլը դնում ենք ձիերից առաջ»

«Գիտուժ» նախաձեռնության անդամ, «Ռոբոմարտ» ընկերության համահիմնադիր եւ տեխնոլոգիական տնօրեն Տիգրան Շահվերդյանը խոսեց գիտական հետազոտությունների եւ փորձարարական մշակումների (ԳՀՓՄ) անհրաժեշտության մասին՝ նշելով, որ դրանք կենսական դեր ունեն պետության անվտանգային եւ տնտեսական մրցունակության բարձրացման հարցում: Դրա համար հարկավոր է ձեւավորել պետության կարիքներից բխող գիտական հետազոտությունների եւ փորձարարական մշակումների պատվերի ամբողջական համակարգ, ինչից էլ պարզ կլինի, թե ինչպիսի պետական կամ մասնավոր ԳՀՓՄ կատարողներ են Հայաստանին անհրաժեշտ:

Շահվերդյանը նկատեց, որ Հայաստանը ժառանգել է ԳՀՓՄ կատարողների համակարգ, բայց չի ժառանգել պատվերի մեխանիզմները, ինչի պատճառով էլ կորցրել է կատարողների մեծ մասին: «Որպես անկախ, ինքնիշխան պետություն՝ ԳՀՓՄ պատվերի ինստիտուցիոնալ մեխանիզմների ձեւավորման հարցում շատ դանդաղ ենք շարժվում: Մինչ օրս համակարգը դեռ մասնակի է ձեւավորված՝ չնայած բոլոր անվտանգային մարտահրավերներին, որոնց առերեսվում ենք,- ասաց նա,- օրենքի այս նախագծի օրինակով տեսնում ենք, որ սայլը դնում ենք ձիերից առաջ, փոխանակ ջանքերն ուղղենք նպատակները հստակեցնելու, կարիքներից բխող ԳՀՓՄ պատվերի մեխանիզմներն ամբողջական ձեւավորելու մեջ: Մենք ահռելի ռեսուրսներ ենք դնում ակադեմիական համակարգի կտրուկ փոփոխությունների մեջ՝ չունենալով հստակություն, թե ինչպես է դա ծառայելու մեզ»:  

Բանախոսի ասելով՝ պետական ԳՀՓՄ ծախսերի մեծ մասը կապված չէ Հայաստանի մարտահրավերների հետ:

Շահվերդյանը ձեւակերպեց «Գիտուժին» հետաքրքրող հարցը, թե արդյոք հնարավոր է, որ դեռ գոյություն ունեցող ԳՀՓՄ կատարողների, հետազոտական համալսարանների ու նրանցից անկախ գիտական ինստիտուտների համակարգի բարեփոխումն այնպես անել, որ մի կողմից՝ նպատակային զարգացնենք կարողությունները՝ ելնելով Հայաստանի կարիքներից, մյուս կողմից՝ ավելի չբարդացնենք իրավիճակը:

«Այս հարցում ժամանակը մեր դեմ է աշխատում ոչ միայն այն պատճառով, որ Հայաստանի արտաքին մարտահրավերներն աճում են, այլեւ ԳՀՓՄ-ի մեջ ներդրվում են հարկատուների գումարները, եւ պետք է օր առաջ պատասխան տալ, թե ինչքանով են այդ ներդրումները իրական խնդիրներ լուծում կամ խնդիրների լուծման կարողություններ ձեւավորում»,- նշեց «Ռոբոմարտ» ընկերության համահիմնադիրը:

Նրա փոխանցմամբ՝ «Գիտուժը» դեմ չէ գիտության բնագավառում օրենսդրական փոփոխություններին, բայց դեմ է ներկա օրինագծում տեղ գտած չհիմնավորված, հատվածական գործողություններին:

Քննարկումը վարող ԱԺ գիտության, կրթության, մշակույթի, սփյուռքի, երիտասարդության եւ սպորտի հարցերի մշտական հանձնաժողովի նախագահ Սիսակ Գաբրիելյանը նշեց, թե տպավորություն ունի, որ ընդհանուր կոնսենսուս կա, եւ հարցը խնդիրների լուծման ուղիներ գտնելն է:

ԳԱԱ ակադեմիկոս-քարտուղարի դիտողությունը նախարարին եւ ԲԿԳԿ նախագահին

ԳԱԱ ակադեմիկոս-քարտուղար, ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Արթուր Իշխանյանը եւս նշեց, որ խնդիրների տեսակետից ունեն կոնսենսուս, եւ հարցը միայն ճանապարհների ընտրության մեջ է: Իշխանյանը դիտողություն ուներ ԿԳՄՍ նախարարին ու ԲԿԳԿ նախագահին:

«Տիկին Անդրեասյան, Դուք ասում եք, որ ֆինանսավորման ծավալների աճով ցուցադրվում է պետության վերաբերմունքը գիտական համակարգին: Դա միանգամյան ճիշտ է, բայց չի կարող հանդիսանալ հիմնավորում, որ օրենքի առաջարկվող այս մոդելը ճիշտ է: Ամենայն հարգանքով, բայց դա մանիպուլյատիվ մոտեցում է,- ակադեմիկոս-քարտուղարը դիմեց նախարարին, ապա խոսքն ուղղեց Սարգիս Հայոցյանին,- երկրորդը՝ դիտողություն ունեմ պարոն Հայոցյանին: Երբ ասում եք՝ գիտաշխատողների այսքան քանակն է աշխատում ակադեմիայում, այսքան ֆինանսներ եւ վերադարձ կա, դրանք ճիշտ թվեր են, բայց մանիպուլյատիվ է հայտարարել, թե դա կարելի է ուղղել արմատական փոփոխությամբ: Մենք հրաշալի աշխատող տարբեր համակարգերի օրինակներ գիտենք: Դուք պետք է հիմնավորեք, թե ինչու, եթե արվի այս փոփոխությունը, տեղի կունենա որակական լավացում: Այ դա չկա»:

Իշխանյանը շնորհակալություն հայտնեց նախարարությանն ու ԲԿԳԿ-ին տարվող աշխատանքի եւ քայլերի համար, ապա շարունակեց. «Կա փիլիսոփայական հարց՝ բոլոր ձվերը մի զամբյուղում չի կարելի դնել: Եվ Ակադեմիայի ընդլայնված ընդհանուր ժողովը շեշտել է դա: Դուք ա՛յդ հարցին պատասխանեք՝ արդյոք վտանգված չէ համակարգը, ինչպես պարոն Շահվերդյանն ասաց, փոքր պետության եւ այսպիսի աշխարհաքաղաքական պայմաններում: Այս հարցի պատասխանը չի հնչում»:

Արթուր Իշխանյանի հարցին արձագանքեց միայն ժաննա Անդրեասյանը. «Պարոն Իշխանյան, Դուք Ձեր խոսքում մի քանի անգամ մանիպուլյացիա բառը օգտագործեցիք, անկեղծ ասեմ՝ ես մանիպուլյացիաներով չեմ զբաղվում եւ շատ վնասակար եմ համարում մանիպուլյացիաները, որովհետեւ դրանք առաջին հերթին մեզ են խանգարում: Ոչ թե օգնում են, որ խնդիրները լուծենք, այլ օգնում են, որ դրանք լղոզվեն, եւ ձեւ արվի, թե լուծվում են: Ցավոք, մենք այդ պրակտիկան շատ տեւական ժամանակ տեսել ենք մեր երկրում, եւ կարծում եմ, որ կարիք չունենք դրանով զբաղվելու: Ու խնդրում եմ՝ եթե ուզում ենք անկեղծ խոսենք, խոսքի մեջ ոչ օգտագործենք մանիպուլյացիա բառը եւ ոչ էլ անենք այդ մանիպուլյացիան»:

Ակադեմիկոս-քարտուղարն իր հերթին նկատեց, թե ամենայն հարգանքով է ասել, ինչին Անդրեասյանը պատասխանեց, թե մանիպուլյացիան հարգանքի հետ քիչ համադրելի է:

«Ցավոք սրտի, մեր խոսակցություններում, ինչքան էլ ասում են «միջազգայնորեն մրցունակ», երբ սկսում ենք այդ խոսակցությունը, հասկանում եմ, որ մրցունակության պրակտիկ ձեւակերպումը մեզ համար դեռ մնում է մեր ներսում իրար հետ համադրվելն ու համեմատվելը: Մենք կարող ենք այս համակարգի փոփոխության եւ արդյունքի մասին խոսել էն իրավիճակում, երբ սկսենք մեր խնդիրները տեսնել միջազգային հարթության մեջ: Դրանք մեր աչքերը կբացեն: Եվ այդ աչքերը վաղուց բացելու ժամանակն է»,- նշեց Ժաննա Անդրեասյանը:

Նրա դիտարկմամբ՝ ուրախանում են, որ գիտական հրապարակումների աճ է գրանցվում: Օրինակ, երբ ասում են, որ ԵՊՀ-ն արդեն 633 հրապարակում է գրանցել, դա հայտնվում է կորի վերին կետում, բայց երբ այս նույն ցուցանիշը համեմատվում է օտարերկրյա համալսարանների հետ, այն հայտնվում է հակառակ բեռեւում՝ ամենաստորին շեմում: Անդրեասյանը հարց է տալիս, թե արդյոք պատրաստ ենք առանձին ֆինանսավորել եւ ռեսուրս ունենալ որակյալ ակադեմիական կրթության ու գիտության, ինչպես նաեւ միջազգայնորեն մրցունակ գիտության համար: Ըստ նրա՝ եթե դրանք համադրվում են, պետք է միասին գործեն, իսկ որտեղ չեն համադրվում, պետք է այդ դեպքերը ձեւակերպել ու առանձին պահել:

«Ես չեմ հասկանում, թե որն է այստեղ կոնֆլիկտը: Այն, թե ով պետք է կառավարի՞: Կներեք, կառավարումը բխում է նպատակից: Մենք կարծում ենք, որ այսօր Ակադեմիայի խնդիրները նաեւ այնտեղ են, որ դրա վրա գործառույթների որոշակի անտրամաբանական բաշխվածություն ունենք: Վստահ ենք, որ Ակադեմիայի փորձագիտական ռեսուրսն ու ներգրավվածությունը մեր գիտական կյանքում շատ ավելի մեծ է լինելու այն համակարգում, որը նկարագրում ենք: Այդտեղ մարդիկ զբաղվելու են իրենց փորձագիտական կարծիքի մշակմամբ ու ներկայացմամբ, նաեւ գնահատմամբ, ու էդ գնահատումը թույլ է տալու, որ մեր կողմից իրականացնող գիտական հետազոտությունների ծրագրերը լինեն ավելի որակյալ ու մրցունակ»,- նկատեց ԿԳՄՍ նախարարը:

Անդրեասյանի դիտարկմամբ՝ մտահոգությունները բխում այն հանգամանքից, որ առաջարկվող համակարգը դեռ անծանոթ է, ինչում ռիսկայնություն կա: Ըստ նրա՝ ստեղծված իրավիճակում կառավարման հիմնական գործիքը պետք է լինի անցումային ժամանակահատվածի ճանապարհային քարտեզի ճիշտ պլանավորումը:

«Կարծում եմ՝ օրենքի նախագծի ամենաքննարկվելիք հարցը պետք է լինի դրա իրականացման ճանապարհային քարտեզը, որովհետեւ այդտեղ է մեր հաջողվելու կամ ձախողվելու ամենամեծ ռիսկը: Եթե մենք լավագույն գաղափարները նույնիսկ միասին ձեւակերպենք, բայց սխալ պլանավորենք իրականացումը, ոչ մի արդյունք չենք ստանալու»,- եզրափակեց Ժաննա Անդրեասյանը: