Արդարացում՝ 23 տարի անց

Պրահայում «Անմեղության եվրոպական ցանցի» առաջին կոնֆերանսից հետո զրուցեցի «Կալիֆոռնիա անմեղության ծրագրի» ղեկավար, պրոֆեսոր Ջասթին Բրուքսի հետ: Իմացա, որ Կալիֆոռնիայի արևմտյան իրավաբանական դպրոցում նա դասավանդում է «Դատական սխալներ» առարկան: Պրոֆեսորն ասաց, որ 1999թ-ից՝ արդեն շուրջ 17 տարի, օգնում է ամերիկյան բանտերում հայտնված դատական սխալների զոհերին: Համեստորեն նշում էր, որ ընդամենը 25 քաղաքացու է կարողացել արդարացման դատավճռով ազատություն վերադարձնել:

Երեկ նրա և «Կալիֆոռնիա անմեղության ծրագրի» շնորհիվ 25 փրկված կյանքերին ավելացել է ևս մեկը. 63-ամյա Վիլյամ Ռիչարդսի մեղադրանքը հանվել է դատապարտումից 23 տարի անց: Նա մեղադրվել էր իր իսկ կնոջ՝ 1993-ին տեղի ունեցած սպանության մեջ ու դատապարտվել ցմահ ազատազրկման: Պրոֆեսոր Բրուքսը, որը 16 տարի զբաղվել է այս գործով, կարողացել է ապացուցել՝ դատավճռի հիմքում կեղծ գիտություն է ընկած եղել, որը դատական սխալի հետևանք է դարձել: Իր ֆեյսբուքյան էջում այս առթիվ նա գրել է, որ 16 տարի առաջ Վիլյամ Ռիչարդսի բանտային նամակը կարդալով՝ դարձել է ծեր ու ալեհեր: Նամակը ստանալու օրվանից սկսել է զբաղվել այս գործով: Մի քանի անգամ դատավճռի բեկանման համար դիմել են դատարաններ, սակայն հաջողության են կարողացել հասնել միայն երեկ՝ դատավճռից 23 տարի անց:

-Պրոֆեսոր Բրուքս, ե՞րբ և ինչպե՞ս սկսեցիք աշխատել դատական ճակատագրական սխալների վրա:

- 17 տարի առաջ էր, սկսեցի դասավանդել իրավաբանական դպրոցում, զուգահեռաբար սկսեցի աշխատել «Կալիֆոռնիա անմեղության ծրագրում»: Սկզբում աշխատում էի մի մահապատժի դատավճռի բեկանման ուղղությամբ: Մի քանի օր առաջ այդ դատավճիռը բեկանվեց: 17 տարի էինք աշխատել այդ գործի վրա: Շատ եմ կարևորում աշխատանքը ապագա իրավաբանների հետ: Եվ նրանք որպես կամավորներ ներգրավված են «Անմեղության ծրագրում», չէ՞ որ ապագա փաստաբաններ են դառնալու, պիտի կարողանան անմեղ մարդկանց բանտերից դուրս բերել: Ամբողջ աշխարհում անմեղության շարժումն ունի երեք նպատակ՝ անմեղ մարդկանց ազատել բանտերից, անել դա անվճար և զարգացնել քրեական արդարադատության ոլորտի օրենսդրությունը:  

- Կպատմե՞ք Ձեր 17 տարվա հաջողությունների մասին:

- Կարող եմ ասել, որ իսկապես հաջողել եմ, քանի որ17 տարվա ընթացքում 25 մարդու գործով արդարացման դատավճռի եմ հասել: Մարդիկ են, որոնք տասնյակ տարիներ պատիժ են կրել իրական հանցագործների փոխարեն: Հարյուրավոր ուսանողների դասավանդել եմ, թե ինչպես կարելի է հասնել դատական սխալների ուղղման: Աջակցել եմ, որ Կալիֆոռնիայում քրեական արդարադատության օրենսդրությունը դառնա ավելի լավը:

- Արդյոք Ձեր պայքարը հանդիպե՞լ է դիմադրության իշխանության, դատաիրավական համակարգի պաշտոնյաների կողմից: Ինչպե՞ս եք կարողացել փոխել պաշտոնյաների վերաբերմունքը դատական սխալների հանդեպ:

-Ճիշտ եք, խնդիրն ունի երկու ասպեկտ: Իրականում մենք խնդիր ենք առաջացնում իշխանությունների համար: Բայց մյուս կողմից էլ՝ օգնում ենք, որ համակարգը դառնա ավելի լավը, ավելի վստահելի: Իրականում ոչ մի համակարգ կատարյալ չէ, անգամ Apple-ի աշխատակազմն է սխալվում: Մեր նպատակը առճակատման գնալը չէ, այլ համագործակցված աշխատանքն է իրավապահ և դատաիրավական համակարգերի հետ: Անմեղության շարժումը առանձնահատուկ է նաև նրանով, որ համագործակցում ենք դատարանների, ոստիկանների, դատախազների հետ հանուն մարդու իրավունքների: Իհարկե, լինում է նաև այնպես, որ դատախազները համամիտ չեն լինում արդարացումների հետ, բայց հիմնականում մենք համագործակցում ենք հանուն ավելի արդար պետության:

-Այժմ քանի՞ «Անմեղության ծրագիր» կա Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում:

- Այս պահին 62 «Անմեղության ծրագիր» կա ԱՄՆ-ում, իսկ աշխարհում մոտ 80 կազմակերպություն կա, որոնք զբաղվում են դատական սխալների վերհանմամբ ու շտկմամբ: Մեր հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Ամերիկայում մահապատժի դատապարտվածների 4 տոկոսն անմեղ է: Բայց անգամ եթե մեկ անմեղ մարդ լինի բանտում, ապա արժե, որ համակարգը վերանայի գործն ու իր մոտեցումը: Մենք այդ աշխատանքն ենք անում: Սա շատ ծանր աշխատանք է, սա նվիրյալների աշխատանք է: Եվ ոչ մի փոխհատուցում չի կարող վերադարձնել մարդուն իր չապրած տարիները:   

-Պատկերացրեք, որ ամերիկյան պետությունը չպահպաներ քրեական գործերով իրեղեն ապացույցները, ինչպես Հայաստանը, Լեհաստանը, Իսրայելը: Բնական է, որ չէիք կարողանա այդպես ցայտուն ցույց տալ տասնյակ տարիներ առաջ դատարանների կատարած սխալները: Հնարավոր կլինե՞ր գենետիկական թեստերի այս «հեղափոխությունը» անել այդ պարագայում:

-25 տարի առաջ, երբ ԱՄՆ-ում քրեական արդարադատության ոլորտում սկսեցինք կիրառել ԴՆԹ թեստերը, կարողացանք պետական մարմիններին ցույց տալ դատական սխալները: Մինչ ԴՆԹ թեստերը մենք չէինք կարողանում հասնել լուրջ հաջողությունների: Բնականաբար, այդ թեստերը հնարավոր դարձան, քանի որ 20-30 տարի առաջվա գործերով էլ իմ երկրում պահպանվել էին ապացույցները: ԴՆԹ-ն բացեց մարդկանց աչքերը, այլևս հնարավոր չէր աչք փակել ակնհայտ սխալների վրա: Սա է պատճառը, որ մենք կոչ ենք անում պետություններին՝ պահպանել իրեղեն ապացույցները:

-Կա կարծրատիպ՝ եթե մարդը բանտում է, ուրեմն մեղավոր է: Ի՞նչ դեր են կատարում անմեղության շարժման մեջ լրագրողները, նրանք նպաստու՞մ են, որ փոխվի կարծրատիպը:

- Շատ մեծ դեր ունեն լրագրողները, հատկապես հետաքննող լրագրողները: Օրինակ, Պուերտո Ռիկոյում համանուն կազմակերպությունը ղեկավարում է ոչ թե իրավաբան, այլ վավերագրող ռեժիսոր, որը հետաքննական ֆիլմեր է նկարահանում բանտում հայտնված, սակայն իրենց գործերի վերաբացման համար պայքարող դատապարտյալների մասին: Շատ ենք ունեցել դեպքեր, երբ 20-30 տարվա քրեական գործերում դատական սխալներն ի հայտ են եկել հենց լրագրողների աշխատանքի շնորհիվ: Լրագրողներն ունեն քննադատական հայացք, առողջ կասկածամտություն, իսկ դա կարևոր է այս գործերի համար: Արդարացումները ևս լուսաբանվում են, հարյուր հազարավոր մարդիկ իմանում են դրանց մասին, ինչը փոխում է մարդկանց պատկերացումները: Սա շատ կարևոր է, քանի որ մտքի փոփոխությունն է բերում իրական կյանքի փոփոխությունների:

Լուսանկարները՝ պրոֆեսոր Ջասթին Բրուքսի ֆեյսբուքյան էջից

Առաջին լուսանկարում՝ պրոֆեսոր Ջասթին Բրուքսն ու երեկ արդարացված Վիլյամ Ռիչարդսը