1 տարեկան 7 ամսական Գևորգը տատի գրկից անընդհատ ձգվում է դեպի սեղանին դրված ափսեն, որի մեջ կտրտված մրգեր են: Դեռ վարժ չի խոսում, նախադասությունը «տեղավորում է» մեկ բառի մեջ: Կարևորը՝ տնեցիները հասկանում են Գևորգին:

Ափսեն մոտեցնում եմ նրան, նարինջ է վերցնում և սկսում ուտել՝ առանց ուշադրություն դարձնելու հագուստին թափվող նարնջի հյութին: Քիչ անց ափսեում միայն խնձորներ են մնում: Իսկ երբ սկսում է խմորեղեն ուտել, դեմքն ու հագուստը պատվում են կրեմով ու փշուրներով: Եղբայրը՝ 3-ամյա Գոռը, իր հասակից բարձր ավել է բերում ու սկսում հավաքել եղբոր թափածը: Մայրը վազում է, որ ավելը վերցնի, տատն ասում է՝ թող ավլի, մի մոտեցիր: Գոռը գոհ է իր արածից:

Լուսինեն ու Գևորգը

23-ամյա Լուսինե Վարդանյանն ընտանիքով ապրում է Տավուշի մարզի Հովք գյուղում (խոշորացումից հետո բնակավայրը մտել է Դիլիջան համայնքի կազմի մեջ): Գեղարքունիքի մարզի Դպրաբակ գյուղից է հարս եկել Հովք: Ամուսինը՝ Հրանտն, ասում է, որ Լուսինեին պատահական էր տեսել ու հավանել: Այդ ժամանակ Դպրաբակ հաճախ էր գնում-գալիս: Նշան դնելուց հետո Լուսինեին տուն են բերել, չնայած դեռ երկու ամիս ուներ դպրոցն ավարտելու: Այդ ժամանակ Հրանտը 24 տարեկան էր, իսկ հիմա՝ 32:

«Տատիկս համաձայն չէր, ասում էր՝ շուտ է»,- նշում է Լուսինեն, հետո ավելացնում, որ եթե պայմանները լավ լինեն, իր կյանքից գոհ է՝ սիրող ամուսիններ են Հրանտի հետ, երեխաներն ու ամուսնու ծնողները լավն են: «Ապրում ենք սերով, ի՞նչ է եղել մեզ՝ ջան ասենք, ջան լսենք»,- ասում է Հրանտն ու ժպտում:

Հյուրասենյակի պատերը կարծես անջատված լինեն իրարից: Այս տունն ամբողջությամբ է այդ վիճակում: Կարծես միրգ լինի, որ շատ հասնելուց ճաքճքել, բացվել է: Տունն էլ հին չէ, ավելի քան 60 տարվա շինություն է, ժամանակին պատկանել է Հրանտի հոր տատին:

Հրանտի մայրը՝ Կարինե Թանանյանը, պատմում է, որ 1981 թվականին ադրբեջանական Շամխորից եկել են Իջևանի Ազատամուտ գյուղ: Չնայած ազգամիջյան բախումներին դեռ մի քանի տարի կար, բայց այն ժամանակ, ըստ տիկին Կարինեի, Շամխորում արդեն խոսակցություններ կային հայերի հանդեպ լարվածության մասին, ինչին իրենք չէին հավատում: Ազատամուտում մեկսենյականոց տուն էին ստացել, որը, սակայն, ինչպես մեր զրուցակիցն է պատմում, Սպիտակի երկրաշարժից հետո ապրելու համար այլևս պիտանի չէր: 1989-ի փետրվարին ընտանիքը տեղափոխվել է Իջևան-Դիլիջան ավտոճանապարհի հարևանությամբ գտնվող Հովք: Հրանտի հոր տատի տունը նախկինում պատկանել է ադրբեջանցիների, որոնք 1980-ականների վերջին հեռացել են գյուղից (Հովքը մինչև Ղարաբաղյան շարժումն ադրբեջանաբնակ էր): Հրանտն ասում է, որ տան պատերին մեծ խոռոչներ կային, ու չնայած գաջել էին, դա ընդամենը կոսմետիկ միջոց էր: Ըստ նրա՝ խնդիրը տան հիմքն է, գրունտը, որը սողանքային է: Հովքը գտնվում է սողանքի գոտում, ու այստեղ այդ պատճառով էլի տներ են տուժել:

Կարինեն նշում է, որ 8 տարվա պայքարի արդյունքում Ազատամուտի իրենց նախկին բնակարանի համար կարողացել են փոխհատուցում ստանալ. 1997-ին ընտանիքին երկսենյականոց բնակարան են հատկացրել, սակայն Հրանտի խոսքով՝ հիմա միայն պատերն են մնացել, բնակարանը ոչ լուսամուտ ունի, ոչ էլ վերանորոգված է: Ասում է, թե դրա համար ֆինանսական միջոցներ են պետք, ինչը չունեն:

Գոռը

«Մենք հիմա հազիվ կարողանում ենք էրեխեքին պահել»,- սա ասելուց հետո Հրանտը գլուխը կախում է: Նշում է, որ հիմնականում բանվորական աշխատանքներ է անում օրական 5 հազար դրամի դիմաց: Ձմեռն ամենածանր շրջանն է. շաբաթներով գործ չի կարողանում գտնել:

Ծնողները առողջական խնդիրներ ունեն, բայց դեռ օգնում են իրենց: Տնամերձ հողամասն են մշակում:

Տիկին Կարինեն ցույց է տալիս հյուասենյակի վառարանի մոտ դրված լոբին. Իջևանի շուկա է տանում վաճառելու՝ 1 կգ-ը 1000 դրամով:

Հրանտն ու Գոռը

Հրանտը վարկ էր վերցրել խոզ գնելու համար, բայց ձախողել էր. նոր ծնված գոճիները սատկել էին: Հիմա վարկի տոկոսներն ավելացել են: Ասում է՝ եղած գոճիներին պիտի վաճառի ու տոկոսը փակի, մերունով էլ վարկի մայր գումարը պիտի մարի:

«Էստեղ լավ բան չկա: Եթե մի մարդ գործատեղ չունենա, աշխատանք չունենա, դրա լավը ո՞րն ա: Ում ինչ հարցով դիմում ես, ոչ մեկը չի ընդառաջում, բայց ոչ մեկից էլ նեղանալու չի: Գյուղ ա, էլի, ապրում ենք՝ ղազ ա, բադ ա, հավ ա... Բա ի՞նչ անենք, որ չպահենք, ուրիշ հնար չկա»,- ասում է երեք տղաների հայրը:

Լուսինեն վառարանի տակից վերցնում է խմորով լի տաշտը: Խոհանոցում հաց է թխում: Պատահում է, որ օրական 6-7 հաց է պատրաստում: Ասում է՝ գործը շատ է, չի հասցնում երեխաների հետ՝ հացը թխում է, լվացքն անում է, օրն արդեն մթնում է: 

Լուսինեն ժպտում է, երբ անգամ խոսում ենք վատ պայմանների մասին: Ասում է՝ եթե տան պայմանները լավ լինեն, ամեն ինչ լավ կլինի: Վախով են քնում գիշերները, որովհետև առաստաղից քարեր ու ծեփ է թափվում: Հավելում է, որ մկներն ու առնետներն են շատ, մեկ ամիս առաջ կրտսեր որդու՝ Գևորգի ոտքն էին կծել:

Մեկ տարի է, ինչ նպաստ են ստանում երեխաների համար: Մինչ այդ, ըստ ծնողների, Իջևանի սոցիալական աջակցության տարածքային գործակալությունից տարբեր պատճառներով մերժել էին, ինչից հոգնել էին ու այլևս չէին դիմել: Հովքի խոշորացումից հետո, սակայն, դիմել են Դիլիջանի տաևածքային մարմնին, որտեղ էլ, ըստ Հրանտի, նպաստը ձևակերպել են:

Գուրգենը

Մեր զրույցից հետո միասին բարձրանում ենք տան վերևում գտնվող ջրամբարը, որը տեղացիները լիճ են անվանում: Ավագ որդին՝ 7-ամյա Գուրգենը, վազելով հասնում է լիճ ու սկսում քարեր հավաքել: Լուսինեն ասում է, որ եթե աշխատանք լինի, չի հրաժարվի, կաշխատի, գյուղում համակարգչային և հարսանեկան պարագաների դիզայնի դասընթացների է գնացել: Հետո տխուր ժպտում է, միասին նայում ենք լիճ քարեր նետող Գուրգենին: Մայրն ասում է, թե տղան հենց նեղանում է, վազում է լճի մոտ, նստում եզերքին ու քարեր նետում ջրի մեջ: Առավոտներն էլ շուտ է արթնանում է, վառարանը վառում, օգնում տնեցիներին: «Լավ է սովորում դպրոցում, որ հարցնում եմ՝ ի՞նչ ես ուզում դառնալ, ասում է՝ զինվոր: Ես էլ ասում եմ՝ զինվոր, էսպես թե էնպես, դառնալու ես, ուրիշ ի՞նչ ես ուզում դառնալ»,- ասում է 23-ամյա մայրը:

Վերադարձի ճանապարհին Լուսինեի հետ նայում ենք հեռվում երևացող լեռներին ու դրանց արանքի ամպերին:

Գոռն ու Գուրգենը

«Հրաշալի տեղում եք ապրում»,- ասում եմ Լուսինեին:

«Հա, գարնանն է շատ գեղեցիկ, համեցեք»,- պատասխանում է նա:

Իսկ տունը, որտեղ այսօր ապրում են, Լուսինեի խոսքով, թեթև ցնցումից էլ կարող է փուլ գալ: Բայց այդ պայմաներում էլ նա իրեն երջանիկ է համարում: «Բա որ երջանիկ չլինեի, ոնց կմնայի էստեղ»,- ասում է նա:

Լուսանկարները՝ Սարո Բաղդասարյանի