«Հետքի» զրույցը ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի դեկան, իրավաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս, ՀՀ վաստակավոր իրավաբան Գագիկ Ղազինյանի հետ քրեական արդարադատության ոլորտում առկա խնդիրների մասին է:

- Պարոն Ղազինյան, ովքե՞ր են Ձեզ մոտ սովորում, ովքե՞ր են մեր ապագա իրավաբանները:

- Ես հարցը կձևակերպեի մի փոքր այլ կերպ. հասարակությունը ինչպիսի՞ պահանջներ է ներկայացնում ապագա իրավաբաններին, ինչպիսի՞ն է ուզում տեսնել ապագայում արդարադատություն իրականացնողներին: Այսինքն` հասարակությունը պետք է լինի պահանջատեր, թե ինչպիսի արդարադատություն է ուզում ունենալ: Եթե չկա հասարակական պահանջարկ որևէ բանի նկատմամբ, դժվար է ակնկալել ցանկալի արդյունք: Հասարակության առանձին անդամների մոտ, իհարկե, միշտ էլ կա նման պահանջարկ, սակայն խոսքը վերաբերում է ընդհանուր հասարակական պահանջարկին: Հենց հասարակությունն է, որ պետք է չհանդուրժի ցանկացած այլ մոտեցում, քան օրենքի առաջ բոլորի հավասարության վրա հիմնված արդարադատությունն է: Իսկ հանրային պահանջը չի կարող դատարկ տեղում ձևավորվել: Պիտի հասարակությունն այնպիսին լինի, որ համապատասխան պահանջարկ ձևավորի հասարակական կյանքի ցանկացած ոլորտում:

Ունե՞նք արդյոք կրթության ոլորտում հասարակական նման պահանջարկ: Իհարկե` ոչ: Եթե ունենայինք, ապա հասարակությունը չպետք է հանդուրժեր թերի մասնագետին, և բուհերն էլ չէին թողարկի վերջիններիս: Եթե դրան էլ գումարենք մարդկային որակները, ինչը շատ կարևոր է  մեր մասնագիտության դեպքում, ապա պատկերը ամբողջական կդառնա: Բարձրակարգ իրավաբանը պետք է լինի, առաջին հերթին, լավ քաղաքացի, պարկեշտ մարդ, քանի որ նույնիսկ կատարյալ իրավաբանական գիտելիքներ ունեցող, սակայն վատ մարդը չարիք է հասարակության համար: Աստված չանի` իշխանություն ունենա այդ տեսակը:

- Շա՞տ են իրավաբանականում դատավորների, դատախազների երեխաները:

- Հիշում եմ, սովետական տարիներին մամուլում բանավեճ ծավալվեց, թե ճիշտ է, արդյոք, որ իրավաբանի երեխան իրավաբան է դառնում, բժշկի երեխան` բժիշկ: Ոմանք քննադատում էին և բացասաբար էին վերաբերում այդ երևույթին: Սակայն, ես համոզված եմ, որ մասնագիտության փոխանցումը սերնդից սերունդ դրական երևույթ է, եթե իհարկե, դրա բոլոր օբյեկտիվ նախապայմաններն առկա են: Մի խոսքով, ընտանեկան մասնագիտական ավանդույթները պահպանելուն ես կողմ եմ, եթե կան բոլոր անհրաժեշտ նախադրյալները:

- Հարցիս մեջ ենթատեքստ կար. խոսքը իրավաբանի` ռեյտինգային, շահութաբեր մասնագիտության մասին է, որով պաշտոնյաները ձգտում են իրենց երեխաների համար լավ ապագա ապահովել:

- Իրավագիտությունը էլիտար է համարվում ամբողջ աշխարհում, իր կարևորության, հասարակական կյանքի անխտիր բոլոր բնագավառներում իր պահանջվածության համար, և դրանով էլ պայմաանավորված` բարձր վարձատրվող: Հաճախ մարդիկ մտածում են` իրավաբանի կարգավիճակը շահութաբեր է, ուրեմն թող մեր երեխաները սովորեն իրավագիտության ֆակուլտետում: Այս երևույթին հաճախ կարելի է հանդիպել մեր կամ մեր նման երկրներում: Եթե երեխան արժանիքներ չունի, ինչու եք նրան ձգտում իրավաբան դարձնել, որպեսզի հասարակության համար չարիք դառնա:

- Քրեագիտական գենետիկայի մասնագիտացման մասին երբևէ մտածե՞լ եք: Մի ճյուղ, որը հանցագործի նույնականացման հարցում այսօր հավասարը չունի աշխարհում: Այս մասին առաջարկ է ներկայացրել ԱԺ-ին ցմահ դատապարտյալ Մհեր Ենոքյանը:  

- Իհարկե, շատ կարևոր ոլորտ է, լավ կլինի ունենանք մասնագետներ: Բայց արդյո՞ք այնքան, որ դրա համար ամբիոն կամ մասնագիտացում բացենք: Իմ կածիքով, շատ նեղ է: Բժշկական համալսարանում արդարացված է, որ բացվել է բժշկական գենետիկայի ամբիոն: Նախկինում մենք անգամ 5 հոգանոց մասնագիտացումներ ունեինք մագիստրատուրայում: Այս պահին մասնագիտացման մագիստրանտների նվազագույն թիվը 10-ն է, և խիստ կասկածում եմ, որ այդ մասնագիտացմամբ մասնագիտանալու այդքան պահանջարկ լինի:

- Քրեակատարողական ծառայողներն այսօր ովքե՞ր են: Նախկին ոստիկանական համակարգի աշխատակիցը դարձավ արդարադատության համակարգի աշխատող: Ի՞նչ փոխվեց:

- Այսօր մեր ֆակուլտետի մագիստրատուրայում ունենք Կրիմինալոգիա մագիստրոսական ծրագիր, որտեղ սովորում են իրավաբաններ, սոցիոլոգներ և հոգեբաններ: Արդեն ունենք առաջին շրջանավարտները, որոնց մի մասը հավակնում է աշխատելու արդարադատության նախարարությունում ձևավորվող պրոբացիոն ծառայությունում: Նույնիսկ այդ շրջանավարտների մի մասը հաջողությամբ հարցազրույցներ է անցել այդ ծառայությունում աշխատանքի անցնելու համար: Ես համոզված եմ, որ շատ ավելի արդյունավետ է ի սկզբանե պատրաստել համապատասխան մասնագետներ, քան հետագայում մի քանի անգամ ավելի ծախսեր կատարել տարբեր տեսակի վերապատրաստումների նպատակով: Այսօր ՀՀ դատավորներից յուրաքանչյուրը տարբեր վերապատրաստման ծրագրերի է մասնակցել Հայաստանում և արտերկրում, և հարց է, թե ինչքանով են այդ վերապատրաստումները ծառայել իրենց նպատակին: Գալով քրեակատարողական հիմնարկներին`նշեմ, որ այսօր այն մտավախությունը կա, որ յուրաքանչյուր ոք, հայտնվելով այդ կառույցներում, մեծ հավանականությամբ վտանգի տակ է դնում իր` որպես լիարժեք անդամ հասարակություն վերադառնալու հնարավորությունը: Արտասահմանյան քաղաքակիրթ երկրներում հաճախակի եմ այցելել քրեակատարողական հիմնարկներ: Նկատել եմ, որ ամեն ինչ արվում է, որպեսզի այնտեղ հայտնված անձը չկտրվի այն միջավայրից, որտեղ նա վերադառնալու է որոշակի ժամանակ անց: Կարծում եմ, որ մեր համապատասխան կառույցները դեռևս շատ անելիքներ ունեն նման գործելաոճ որդեգրելու համար:

- Դուք նշանակվել եք քրեակատարողական օրենսգրքի նախագիծը մշակող խմբի ղեկավար: Երբ կարդում եմ այդ օրենսգիրքը, տպավորություն է, թե մտածողությունը ռեպրեսիվ է: Ի՞նչ անել:

- Միգուցե կրկնում եմ, երբ հասարակական պահանջից եմ խոսում, բայց նորից նույն խնդրին պետք է վերադառնամ: Պատկերացրեք, որ հասարակությունը նման է անապատի, որտեղ մենք փորձում ենք առանձին դեպքերում օազիսներ ձևավորել: Այդ օազիսները երկար կյանք ունենալ չեն կարող, կամ նրանք պետք է ընդլայնվեն և ամբողջ անապատը ծածկեն կանաչով, կամ անխուսափելիորեն ավազը մի օր այդ օազիսներն էլ կծածկի: Այլ լուծում չկա, քանի որ նման օազիսները երկար գոյատևել չեն կարող:

Քրեակատարողական ոլորտը ամենախնդրահարույցն է եղել տասնամյակներ շարունակ՝ սկսած սովետական տարիներից: Կարծես` հակահասարակական վարքագիծ դրսևորելուն ունակ սերնդի պատրաստման տեղ լինի: Չեմ ուզում ասել` ՔԿՀ-ներում հանցագործներ ենք պատրաստում կամ կրթում, բայց դրա համար բոլոր նպաստավոր պայմաններն առկա են: Եվ այդ կառույցներում հայտնված ոչ բոլորն են, որ կարող են դրսևորել համապատասխան կամքի ուժ և չկոտրվել: Նման պայմաններում անհրաժեշտ է փորձել և առաջադիմական օրենսդրական կարգավորումների և դրանք կյանքում հնարավորինս նպատակային կիրառելու միջոցով հասնել այս ոլորտում իրավիճակի սկզբունքային փոփոխության:

- Մի քանի տարի առաջ էր՝ կոնֆերանսներից մեկի ժամանակ մեջբերեցիք Ամալյա Կոստանյանի միտքը՝ ամենավատ ընտրական օրենսգրքով ամենալավ ընտրություններ իրականացնելու մասին: Հիմա՞ էլ եք այդպես կարծում:  

- Հիմա՝ ավելի քան: Առաջ կարծում էի, որ ցանկալի արդյունքի հասնելու համար 50-50 տոկոսային հարաբերակցություն է պետք լավ օրենքի ու լավ կիրառության միջև: Հիմա համոզված եմ, որ այդ հարաբերակցությունը նույնիսկ ավելի կարևորվում է ի օգուտ լավ կիրառության: Կարճ ասած, գերադասելի է ունենալ թերի օրենք՝ կատարյալ կիրառությամբ, քան կատարյալ օրենք, որը չի գործում: Հաճախ այսպիսի մեղադրանքներ են հնչում. ի՞նչ է՝ վատն է մեր Սահմանադրությունը, որ ուզում են փոխել, արդյո՞ք հնարավոր չէ գործող Սահմանադրությամբ հասնել ավելի լավ արդյունքների: Մասամբ համաձայն եմ այդ հարցադրման հետ: Իհարկե, նաև գործող Սահմանադրությունը, ցանկության դեպքում, կարող է արդյունավետ կիրառվել: Բայց միևնույն ժամանակ, ով կարող է ժխտել, որ փոփոխությունների արդյունքում սուբյեկտիվ կիրառության հայեցողության շրջանակները կարող են սահմանափակել: Օրինակ` շատ ենք ուզում դատական համակարգի արդյունավետությունը բարձրացնել: Բայց խոչընդոտող հանգամանքներ կան հենց Սահմանադրության մեջ: Նույն Արդարադատության խորհրդի հետ կապված՝ վերջինիս կազմը ձևավորման կարգը, լիազորությունները, գործունեության կարգը և այլն: Այսինքն, որպեսզի ունենանք դատական համակարգի անկախության երաշխավոր Արդարադատության խորհուրդ, ինչը վերջինիս սահմանադրական լիազորությունն է, պետք է համապատասխան փոփոխություններ կատարվեն հենց գործող Սահմանադրության մեջ, որպեսզի Արդարադատության խորհուրդը լիարժեք կարողանա կատարել իր սահմանադրական լիազորությունները. այն է` ունենա ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին անկախություն, ներքին` դատական համակարգից, արտաքին` իշխանության մյուս թևերից, որպեսզի չվերածվի դատական համակարգը սպասարկող ներքին կառույցի:

- Երբ հանրապետության նախագահն է նշանակում դատավորներին, դատավորները կարո՞ղ են, արդյոք, լինել անկախ գործադիր իշխանությունից:

- Սահմանադրական բարեփոխումների որոշ դրույթների քննարկման ժամանակ իրավապաշտպան Ավետիք Իշխանյանը նման հարց բարձրացրեց: Կարծում եմ, որ այսօր գործող սահմանադրաիրավական և օրենսդրական արդեն նկարագրածս թերի կարգավորման պայմաններում, Արդարադատության խորհրդի կողմից իր լիազորությունների իրականացմանն առնչվող նախագահի այդ գործառույթը որոշակի դրական ազդեցություն ունի դատական համակարգի կազմավորման և գործունեության հարցում: Իսկ ապագայում, երբ մեզ կհաջողվի սահմանադրական և օրենսդրական մակարդակով ապահովել Արդարադատության խորհրդի, իրոք, անկախ կազմավորումը և գործունեությունը, արդեն իշխանության որևէ թևի, այդ թվում նաև նախագահի, առնչությունը դատական իշխանության կազմավորմանն և գործունեությանը անթույլատրելի կլինի:

- Պարոն Ղազինյան, իսկ ե՞րբ կլինի Ձեր նշած «վաղը»:

- Եթե կարողացանք իրագործել այն գաղափարները, որոնք  կապահովեն ԱԽ ներքին ու արտաքին անկախությունը, ապա լուրջ քայլ կկատարենք անկախ դատական իշխանություն ձևավորելու գործում, ինչը քաղաքացիական հասարակության, իրավական պետության ամենակարևոր պայմանն է:

- Երդվյալ ատենակալների ինստիտուտին ինչպե՞ս եք վերաբերում:

- 1995թ. մեր Սահմանադրությամբ նախատեսված էր այդ ինստիտուտը, բայց չգործեց: Ես հիմա էլ այն կարծիքին եմ, որ երդվյալների ինստիտուտը կարող է արդյունավետ գործել 2 իրավիճակում՝ խիստ զարգացած հասարակություններում և դեռևս չձևավորված: Մենք միջին վիճակում ենք: Մեզ մոտ գտնել 6, 10, 12 երդվյալ ատենակալին ներկայացվող պահանջները բավարարող քաղաքացի, բավականին դժվար է:

- Մի՞թե մեկ դատավորի վրա ներազդելն ավելի հեշտ չէ, քան 12-ի:

- Դատավորները ամենաշատն են ուզում, որ նախատեսվի երդվյալ ատենակալների ինստիտուտը, քանի որ այդ դեպքում պատասխանատվությունը ամբողջությամբ իրենք չեն կրի: Հիմա քննարկվում է մի գաղափար, որ առանձնապես ծանր հանցագործությունների գործերով հնարավորություն տրվի որոշակի նախապայմաններով երդվյալների մասնակցությամբ արդրադատություն իրականացնել: Այս հարցը լուրջ քննարկման կարիք ունի, քանի որ միանշանակ դրական կամ բացասական պատասխանել երդվյալների ինստիտուտի ներդրմանը մեր քրեական արդարադատության ոլորտում, բավականին դժվար է:

- Գալով անմեղներին՝ ի՞նչ եք կարծում՝ մեր բանտերում կա՞ն այդպիսիք:

- Ենթագիտակցաբար կարող եմ ասել` այո` հաշվի առնելով անկախությունից հետո այն օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հանգամանքները, որոնց առկայության պայմաններում գործել և գործում են մեր իրավապահ մարմինները և դատարանները: Իրոք, չի բացառվում վերջիններիս առկայությունը: Աստված տա, դատական սխալներ չլինեն առանձնապես ծանր հանցագործությունների պարագայում: Օրինակ՝ սովետական տարիներին եղել են դեպքեր, երբ մահապատժի են ենթարկել մարդուն, հետո պարզվել է՝ անմեղ է: Բելառուսում նման դեպք եղավ, որ դարձավ քրիստոմատիայի օրինակ:

- ԱՄՆ-ում 327 դատապարտյալ 20-30 տարի անց պահպանված իրեղեն ապացույցների ԴՆԹ թեստերով ճանաչվել է անմեղ, վերադարձել հասարակություն: Մեզ մոտ այդ ապացույցները ոչնչացված են: Ի՞նչ անել:

- Կոպիտ կարող է հնչել, սակայն պետք է մարդկային սրտացավություն դրանցից յուրաքանչյուրի նկատմամբ: Իհարկե, այսօրվա օրենսդրությամբ, երբ իրեղեն ապացույցները, դատավճիռները օրինական ուժի մեջ մտնելուց հետո ոչնչացվում են, դժվար է հավակնել որոշակի ժամանակ հետո դատավճիռների վերանայմանը: Իրեղեն ապացույցների ոչնչացման դեպքում սխալները վերանայելու հնարավորությունները խիստ սահմանափակ են: Քանի որ ի սկզբանե բացառել գործի քննության ընթացքում սխալների առկայություն, հնարավոր չէ, ուստի պետք է հնարավորություն ստեղծել այդ սխալները շտկելու համար: Իսկ ապացույցները ոչնչացնելու դեպքում, ինչը պահանջում է այսօրվա օրենսդրությունը, այդ գործընթացը շատ դժվար է իրականացնել:

- Ինչպե՞ս հասնել 1990-ականների գործերի վերաբացման, երբ իրեղեն ապացույցները ոչնչացված են, նոր հանգամանքներ գտնելը գործնականում գրեթե անհնար է:

- Դրա համար պետք է երկու նախապայման, իրավասու անձանց կամքը, ովքեր ուզում են շտկել հնարավոր սխալները, և երկրորդ` համապատասխան օրենսդրական կարգավորում, որը հնարավորություն է տալիս պահպանել իրեղեն ապացույցները գործի քննությունն ավարտելուց հետո: Երկրորդ պայմանը մեր ապագա քրեական դատավարության օրենսգրքում նախատեսված է: Մնում է հասնել դրա իրացմանը:

- Օրենքի առջև բոլորի հավասարության սահմանադրական սկզբունքը ե՞րբ կգործի մեզանում:

- Դուք հավատո՞ւմ եք Աստծուն:

- Այո՛…

- Աստծո երկրորդ գալստի դեպքում կարող է և սկսի գործել: Դա ցանկացած հասարակության երազանքն է, բայց որևէ հասարակության մեջ այն ամբողջությամբ իրացված չեք տեսնի:

- Հարաբերականորեն, գոնե հնարավո՞ր չէ հասնել դրան:

- Հարաբերականորեն ոչ միայն հնարավոր է, այլ անհրաժեշտ է: Երբեմն մամուլից տեղեկանում ենք, որ արտերկրում այսինչ պետության բարձրաստիճան պաշտոնյային կամ նրա զավակներին պատասխանատվության են ենթարկել, զարմանում ենք: Թղթի վրա մեզ մոտ էլ է գրված, որ օրենքի առջև հավասար են բոլորը: Եթե շատ ցանկանանք ունենալ այդպիսի հասարակություն և պահանջատեր լինենք, ուրեմն անպայման կունենանք: Բայց մեզ մոտ ամենամեծ խնդիրն անտարբերությունն է: Կա անվստահություն ամեն ինչի նկատմամբ` իշխանության թևերից բռնած վերջացրած առանձին պաշտոնյաներով: Բացառությունները չեմ հաշվում: Այդ անվստահությունն էլ հանգեցնում է անտարբերության: Հիմա մենք տեսնում ենք երևույթներ, որոնք խորացնում են անվստահությունը: Իսկ անտարբեր քաղաքացուց վտանգավոր ոչինչ չկա: Այդպես կարող ենք վտանգի տակ դնել ողջ հասարակության և նույնիսկ երկրի ապագան: